سوره الرحمن در علوم قرآنی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث سوره الرحمن است. سوره الرحمن از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سوره الرحمن در علوم قرآنی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

پنجاه و پنجمین سوره قرآن و نود و نهمین آن به ترتیب نزول، نازل شده در مدینه با موضوع رحمت و نعمت الهی و مسئولیت انسان.

این سوره را ﴿الرَّحْمَنِ﴾ می‌نامند، به دلیل آنکه با نام مبارک ﴿الرَّحْمَنِ﴾ که بیانگر رحمت واسعه الهی می‌باشد آغاز شده است. کلمه مقدس ﴿الرَّحْمَنِ﴾ از اسماء الله الحسنی از نام‌های نیکوی خداوند است. نام دیگر آن ﴿آلَاءِ﴾ (جمع آلی، به معنای نعمت‌ها) است، به این مناسبت که در این سوره، نعمت‌های خدا شمرده می‌شود و نیز کلمه ﴿آلَاءِ﴾ در قرآن ۳۴ بار به کار رفته که ۳۱ مورد آن در همین سوره آمده است. جمله ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾ که به وسیله آن پروردگار جهان از بندگانش اقرار بر نعمت‌های خود می‌گیرد در آن ذکر شده است. لقب این سوره عروس القرآن است.

دارای ۷۷ آیه و ۳۵۲ کلمه است. از نظر حجم از گروه سوره‌های «طوال» در «مفصلات» است و در حدود نیم حزب است.

این سوره از ویژگی‌های خاصی برخوردار است. از جمله در عین این که از سوره‌های مدنی است و آیات سوره‌های مدنی معمولاً زیاد کوتاه نیستند ولی این سوره از آیات بسیار کوتاهی تشکیل شده است و کوچکترین آیه قرآن (غیر از حروف مقطعه که فقط یک حرف یا دو حرف‌اند) آیه ۶۴ این سوره است که فقط متشکل از یک کلمه است ﴿مُدْهَامَّتَانِ﴾. همچنین ویژگی زبانی - ادبی مهم این سوره، داشتن یک آیه ترجیع‌بندگونه است، یعنی ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾ که ۳۱ بار در سراسر این سوره تکرار شده است.

این سوره انواع نعمت‌هایی که خدا آفریده است را بیان می‌کند و از انسان‌ها می‌خواهد تا منصفانه و دادگرانه توزین کرده از کم‌فروشی و خیانت به حقوق مردم اجتناب کنند و به مسئله معاد و رستاخیز، کیفیت و آثار و نشانه‌های آن نیز اشاره می‌کند.

فضیلت سوره الرحمن

رسول خدا (ص) فرمود: «هر کس سوره الرحمن را بخواند خداوند به ناتوانی او (در ادای شکر نعمت‌ها) رحم می‌کند و حق شکر نعمت‌هایی را که به او ارزانی داشته خودش ادا می‌کند».

در حدیث دیگری از امام صادق (ع) آمده است: «هر کس سوره الرحمن را بخواند و هنگامی که به آیه ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾ می‌رسد بگوید: «لَابِشَيْءٍ مِنْ آلَائِكَ رَبِّ أُكَذِّبُ»، «خداوندا، هیچ یک از نعمت‌های تو را انکار نمی‌کنم» اگر این تلاوت در شب باشد و در همان شب بمیرد شهید خواهد بود و اگر در روز باشد و در همان روز بمیرد نیز شهید خواهد بود.

مقاصد سوره

این سوره حس شکرگزاری را در انسان‌ها به عالی‌ترین وجهی برمی‌انگیزد، این سوره در این مقام است که خاطرنشان سازد که خدای تعالی، عالم و اجزای آن از قبیل زمین و آسمان و خشکی‌ها و دریاها و انس و جن را به گونه‌ای آفریده و اجزای هر یک را طوری نظم داده که جن و انس بتوانند در زندگی خود از آن بهره‌مند شوند و قهراً عالم به دو قسمت و دو نشئه تقسیم می‌شود، یکی نشئه دنیا که به زودی خودش با اهلش فانی می‌شود و یکی دیگر نشئه آخرت که همیشه باقی است و در آن نشئه، سعادت از شقاوت و نعمت از نقمت، متمایز می‌گردد. با این بیان روشن می‌شود که عالم هستی از دنیایش گرفته تا آخرتش نظامی واحد دارد و تمامی اجزا این عالم با اجزا آن عالم مرتبط است و اجزای عالم هستی ارکانی قویم و محکم دارد، ارکانی که یکدیگر را اصلاح می‌کنند. این جزء، سبب تمامیت آن جزء دیگر و آن نیز سبب تمامیت این است. پس آنچه در عالم هست (چه خودش و چه اثرش)، همه از نعمت‌ها و آلای خدای تعالی است و به همین جهت، پشت سر هم از خلایق می‌پرسد و با عتاب هم می‌پرسد که: ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾ و این خطاب عتاب‌آمیز، در این سوره سی و یک مرتبه تکرار شده است. و باز به همین مناسبت است که این سوره با نام رحمان آغاز گردید که صفت رحمت عمومی و همگانی خدا است، رحمتی که مؤمن و کافرو دنیا و آخرت را در بر دارد.

نام «رحمن» بعد از نام «الله» گسترده‌ترین مفهوم را در میان نام‌های پروردگار دارد به طور کلی، خداوند دارای دو رحمت است: «رحمت عام» و «رحمت خاص». نام «رحمن» اشاره به «رحمت عام» او است که همگان را شامل می‌شود و نام «رحیم» اشاره به رحمت خاص» او است که مخصوص اهل ایمان و اطاعت امر خدا است. مهم‌ترین نعمت خداوند، «تعلیم قرآن» به بشریت است. خدا این قرآن را به وسیله حضرت محمد (ص)، به جن و انس تعلیم فرمود. قرآن مجموعه اسرار هستی به صورت تدوین است و انسان خلاصه این اسرار، به صورت تکوین است و هر کدام نسخه‌ای از این عالم بزرگ و پهناور هستند. خداوند عدالت را در بین شما برقرار کرد تا مساوات را میان اشیاء برقرار سازید و هر چیزی را در جای خودش به کار بسته، حق هر چیزی را به آن بدهید. همه زمینیان فانی می‌گردند و بعد از فنای دنیا آنچه نزد او و از ناحیه او است از قبیل انواع جزا و ثواب و قرب به او باقی می‌ماند.

احاطه تام خدای تعالی در مقام فعل و تدبیر اشیاء است، خدای حکیم در هر زمانی هست ولی در زمان نیست و در هر مکانی هست لکن در مکان نمی‌گنجد و با هر چیزی هست لکن نزدیک به چیزی نیست. عمل به میزان، عدالت و احسان مقتضای قلب سلیم است.

در الدر المنثور است که: ابن عباس در تفسیر آیه ﴿مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيَانِ﴾ روایت کرده که منظور از دو دریا علی (ع) و فاطمه‌(س) است و منظور از برزخ و حائل میان آن دو رسول خدا (ص) است و در تفسیر ﴿يَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَالْمَرْجَانُ﴾ گفته است: منظور از لؤلؤ و مرجان حسن و حسین (ع) است.

در تفسیر قمی در ذیل آیه ﴿كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ﴾ آمده که امام در بیان این جمله فرموده است: هر کس که بر روی زمین قرار دارد و در معنای جمله ﴿وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ﴾ فرموده است: منظور از وجه پروردگار دین او است.

همچنین امام علی بن الحسین (ع) فرموده است: وجه خدا که مردم رو به سوی آن می‌آیند ماییم. و در مناقب ابن‌شهرآشوب در ذیل این آیه آمده است که: امام صادق (ع) فرمود: وجه الله ماییم. ﴿لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾ عبارتند: از اهل اخلاص، آنهایی که خاضع در برابر جلال خدای تعالی هستند و او را بدین جهت عبادت می‌کنند که او، الله (عز اسمه) است، نه بدین جهت که جهنم دارد و نه به طمع بهشت و ثوابی که می‌دهد.

بنابراین، یک بهشت را به خاطر استحقاقی که دارد به او می‌دهند و یک بهشت دیگر را، فقط به عنوان تفضل ارزانی او می‌دارد. و در کافی به سند خود از داوود رقی از امام صادق (ع) روایت کرده که در تفسیر آیه ﴿لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾ فرمود: کسی که بداند خدا او را می‌بیند و آنچه می‌گوید می‌شنود و آنچه می‌کند چه خیر و چه شر اطلاع دارد، همین علم، او را از اعمال زشت باز می‌دارد و هم این، آن کسی که از مقام پروردگارش خائف است و نفس خود را از پیروی هوی نهی می‌کند: ﴿وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى﴾. دو نشئه دنیا و آخرت، مالامال از نعمت‌ها و آلاء و برکات نازله از ناحیه او شده و رحمتش سراسر دو جهان را فرا گرفته است.

آیات نامدار و مشهور

1. ﴿الرَّحْمَنِ﴾
2. ﴿عَلَّمَ الْقُرْآنَ﴾
3. ﴿َخُلِقَ الْإِنْسَانُ﴾
4. ﴿عَلَّمَهُ الْبَيَانَ﴾
5. ﴿أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزَانِ﴾
6. ﴿وَأَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ وَلَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ﴾
7. ﴿فَبِأَيِّ آلَاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ﴾
8. ﴿كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ﴾
9. ﴿وَيَبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ﴾
10. ﴿يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ﴾
11. ﴿وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ﴾
12. ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ﴾

ساختار

سوره به دو فصل قابل تقسیم است:

فصل اول: آیات ۱-۳۰ که نشئه عالم دنیا و نعمت‌های مادی و معنوی خدا در دنیا را بیان می‌کند

فصل دوم: از آیات ۳۱- ۷۸ است که نشئه دوم جن و انس را توصیف می‌کند، نشئه‌ای که به سوی خدا برمی‌گردند و به جزای اعمال خود می‌رسند و آلاء و نعمت‌هایی را که خدا در آن نشئه به ایشان ارزانی می‌دارد بر می‌شمارد، همچنان که در فصل گذشته نشئه اول را توصیف می‌کرد، «آلای» خدا در آن نشئه را برمی‌شمرد.

فصل اول دارای سه بخش است و فصل دوم دارای دو بخش.

بخش اول از نعمت‌های بزرگ خلقت، تعلیم و تربیت، حساب و میزان، وسائل رفاهی انسان و غذاهای روحی و جسمی او سخن می‌گوید.

بخش دوم، توضیحی است بر مسئله چگونگی آفرینش انس و جن.

بخش سوم، بیانگر نشانه‌ها و آیات خداوند در زمین و آسمان است.

در بخش چهارم از نعمت‌های دنیوی فراتر رفته، نعمت‌های جهان آخرت را بر می‌شمارد، نعمت‌های بهشتی اعم از باغ‌ها، چشمه‌ها، میوه‌ها، همسران زیبا و باوفا و انواع لباس‌های زیبا و فاخر، توضیح داده شده است.

در بخش پنجم این سوره، اشاره کوتاهی به سرنوشت گنه‌کاران و برخی از مجازات‌های دردناک آنها آمده است.

آیه آغاز و اختتام، دارای رابطه متوازی تفسیری هستند. سوره با اسمای حسنای الهی که متناسب با بیان نعمت‌های متنوع الهی و حساب و کتاب روز جزا است آغاز می‌شود بر این اساس، مراد از اسم متبارک (تبارک) خدای تعالی در آیه اختتام همان رحمان است که سوره با آن آغاز شده و کلمه ﴿تَبَارَكَ﴾ کثرت خیرات و برکات صادره را معنا می‌دهد. جمع‌بندی سوره آن است که نعمت‌های خدا جاودان و پربرکت است و انسان در مقابل آن مسئول است.

منابع

1. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره الرحمن»، دانشنامه معاصر قرآن کریم