شکور (اسم الهی)

این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسم الهی است. مدخل مرتبط ندارد - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

شکور از ریشه «ش - ک - ر» صیغه مبالغه از شاکر و از اسماء و صفات خداست. میان اسماء و صفات خدا تنها دو اسم شکور و شاکرند که به صفت کلام از صفات هفت‌گانه الهی (علم، قدرت، اراده، حیات، سمع، بصر و کلام) بازمی‌گردند.

شکر در لغت به معنی یادآوری نعمت و اظهار آن و نیز شناخت احسان است؛ برخلاف حمد که ستایش از جمیل به قصد تعظیم است؛ خواه در مورد نعمت باشد یا نباشد. بنابراین حمد اعم از شکر است: هر شکری حمد است؛ ولی هر حمدی شکر نیست.

شکور به معانی بسیار سپاسگزار، ترغیب و تشویق‌کننده بندگان به اطاعت خدا، پذیرنده عمل نیک و نعمت‌دهنده به بندگان تفسیر شده است.

واژه شکور در ۴ آیه از قرآن درباره خدا به کار رفته ﴿لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾، ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ﴾، ﴿إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ﴾ و کلمه شاکر نیز در دو آیه به عنوان اسم خدا آمده است. ﴿إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾، ﴿مَا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِنْ شَكَرْتُمْ وَآمَنْتُمْ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا﴾ اسم شکور درباره غیر خدا نیز در قرآن به کار رفته است. ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسَى بِآيَاتِنَا أَنْ أَخْرِجْ قَوْمَكَ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ﴾، ﴿أَلَمْ تَرَ أَنَّ الْفُلْكَ تَجْرِي فِي الْبَحْرِ بِنِعْمَتِ اللَّهِ لِيُرِيَكُمْ مِنْ آيَاتِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ﴾، ﴿فَقَالُوا رَبَّنَا بَاعِدْ بَيْنَ أَسْفَارِنَا وَظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ فَجَعَلْنَاهُمْ أَحَادِيثَ وَمَزَّقْنَاهُمْ كُلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ﴾، ﴿إِنْ يَشَأْ يُسْكِنِ الرِّيحَ فَيَظْلَلْنَ رَوَاكِدَ عَلَى ظَهْرِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ﴾، ﴿ذُرِّيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ إِنَّهُ كَانَ عَبْدًا شَكُورًا﴾

شاکر بودن خدا به لطف به بندگان و احسان و نعمت دادن به آنان؛ همچنین شکور بودن وی به دادن پاداش افزون در برابر نیکوکاری‌های بندگان تفسیر شده است.

خداوند، هرچند قدیم الاحسان است و هر احسانی از اوست و از این جهت کسی بر او حقی ندارد تا مستوجب شکر باشد، اعمال نیک بندگان را با اینکه احسان او به ایشان است، احسان بنده به خدا شمرده و آنها را با شکر و احسان خویش پاسخ می‌دهد: ﴿إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا﴾ و این از قبیل احسان در برابر احسان است: ﴿هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ﴾ بنابراین اطلاق شاکر بر خداوند به معنای حقیقی است. به گفته برخی، شکر خدا از سعی و کوشش انسان‌ها و حمد او از مقام آنان است.

دیدگاهی دیگر با توجه به تفضل بسیار خداوند، حقیقت شکر را درباره او صادق ندانسته و بر این باور است که وی پاداش طاعت بندگان را مجازاً شکر از آنها نامیده است. بنابراین عملانسان به منزله نعمت بوده و رضای خدا و ستایش وی از بندگان به منزله شکر است.

در هر صورت شکر و حمد خدا زبانی نیست و از صفات فعل است، نه از صفات ذات؛ زیرا از مقام فعل او انتزاع می‌شود. شکر خدا در برابر بندگان عملی است که بر طبق رضایت مشکور انجام می‌پذیرد. او هیچ‌گاه کوشش عمل کنندگان را تباه نمی‌کند: ﴿إِنَّ هَذَا كَانَ لَكُمْ جَزَاءً وَكَانَ سَعْيُكُمْ مَشْكُورًا﴾، ﴿وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْيَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُورًا﴾، بلکه معامله وی با بندگان خود، معامله شاکر در تمام دادن حق است. کوشش بندگان و اعمال اندکشان را پذیرفته به آنان پاداش کامل می‌دهد و از فضل خود آن را افزون می‌کند ﴿لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾، ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ﴾ و با فزون‌بخشی از فضل خویش در حق بندگان به طاعت‌های بزرگ یا کوچک آنان پاداش می‌دهد؛ همچنین درباره کسانی که افزون بر اعمال واجب، کار نیکی کنند، حق‌شناس و داناست: ﴿وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾؛ به‌گونه‌ای که به کارهایشان برکت داده و در برابر آنها پاداش فراوان و کافی می‌دهد و در نتیجه آن اعمال و پاداششان نزد وی چند برابر می‌گردد:﴿ وَمَنْ يَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِيهَا حُسْنًا إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾.، چنان‌که فراوان سپاسگزار کسانی است که خالصانهانفاق می‌کنند. ﴿إِنْ تُقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا يُضَاعِفْهُ لَكُمْ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ شَكُورٌ حَلِيمٌ﴾ خدا افزون بر اینکه به بندگان اِنعام و اِکرام فراوان دارد و به آنها نعمت بسیار می‌بخشد،شکر آنان را نیز بی‌پاسخ نمی‌گذارد و پذیرنده شکر بندگانش بوده و به شکر اندک آنان رضایت داده و به آن پاداش می‌دهد، چنان‌که وعده قطعی داده است که اگر سپاسگزاری کنید، نعمت شما را افزون خواهم کرد: ﴿وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّكُمْ لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ﴾. بنابراین خداوند با افزودن اسباب شکر نیز بندگانش را یاری می‌کند.

با توجه به امور یاد شده، صفت «شکور» به صورت مطلق تنها درباره وی به کار می‌رود .

ظهور اسم شکور در قیامت

شکور بودن خدا در قیامت بیشتر آشکار می‌شود و در آن هنگام مصداق واقعی خواهد یافت؛ آن‌گاه که به طاعت و عبادات اندک درجات بلند و پرارزش می‌دهد. خداوند در برابر عمل در روزهای معدود دنیا، در آخرت نعمت‌هایی جاودانه و بی‌پایان به مطیعان می‌بخشد؛ به‌گونه‌ای که آنان از نصیبشان راضی و پروردگار نیز از آنها راضی است. از گفته‌های بندگان برگزیده خدا هنگام ورودشان به بهشت این است که پروردگارشان آمرزنده گناهکاران است و با فضل و احسان خویش گناهانشان را با توبه و حتی بدون آن می‌پوشاند: ﴿وَقَالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنَا لَغَفُورٌ شَكُورٌ﴾. بهشتیان او را به سبب اندوه‌زدایی از آنان به اسم «شکور» خوانده و ستایش می‌کنند. ﴿لِيُوَفِّيَهُمْ أُجُورَهُمْ وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّهُ غَفُورٌ شَكُورٌ﴾ افزون شدن پاداش‌ها در بهشت نامحدود است، از همین رو نعمت‌های بهشتی نیز انتهایی ندارند؛ برای مثال، چنانچه انسانی ۷۰ سال بر کفر بماند و سپس مسلمان شود و در همان زمان بمیرد، بهشت جاودان را نصیبش می‌کند، چنان‌که خداوند منافقان را مخاطب قرار داده که اگر به سوی خدا توبه کنند و به سوی حقی که بر آنان واجب کرده، بازگردند و در برابر نعمت‌هایی که به آنان و خانواده‌هایشان داده است، شکرگزار باشند، در این صورت خدا هم نیازی نمی‌بیند که آنان را به آتش دوزخ بسوزاند؛ زیرا با عذابشان سودی نبرده و از آن زیانی هم نمی‌بیند. خدا از آنچه در ظاهر و باطن اعمال و گفته‌هاست، آگاه است و در برابر آنها پاداش می‌دهد: ﴿مَا يَفْعَلُ اللَّهُ بِعَذَابِكُمْ إِنْ شَكَرْتُمْ وَآمَنْتُمْ وَكَانَ اللَّهُ شَاكِرًا عَلِيمًا﴾.؛ همچنین طاعات بنده گاه به ریا آلوده‌اند؛ ولی پاداش خالص دارند و خدا کوتاهی کوشش بنده را به لطف پروردگاریش می‌بخشد، از این‌رو شکر او در حق بندگانش آمرزش آنان نیز است..

منابع

1. گرگانی، نجمه، مقاله «شکور»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۶