عدل در معارف و سیره سجادی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث عدل است. عدل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: عدل در لغت - عدل در قرآن - عدل در نهج البلاغه - عدل در معارف دعا و زیارات - عدل در کلام اسلامی - عدل در فقه اسلامی - عدل در فقه سیاسی - عدل در اخلاق اسلامی - عدل در جامعه‌شناسی اسلامی - عدل در معارف و سیره نبوی - عدل در معارف و سیره علوی - عدل در معارف و سیره سجادی - عدل در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
مفهوم واژه عدل روشن است و بنابر آنچه راغب گفته است، دو لفظ عدالت و معادله اقتضای برابری دارند[۱]. امام علی (ع) فرموده است: «الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا»[۲]؛ عدل کارها و امور را در جایگاه شایسته خود قرار می‌دهد. از این رو در معنای عدل گفته‌اند: هر چیزی را به جای خود نهادن، یا هر کاری را به وجه شایسته انجام دادن[۳]. برخی گفته‌اند: عدل میانه افراط و تفریط است، به گونه‌ای که در آن هیچ نقصان و زیاده‌ای نباشد[۴]. انصاف نیز به معنای عدل و داد کردن است[۵] و می‌توان آن را رعایت برابری و مساوات در رفتار به شمار آورد. قاعده طلایی «أَحِبُّوا لِلنَّاسِ مَا تُحِبُّونَ لِأَنْفُسِكُمْ»[۶] انعکاس همین معنا است.
امام سجاد (ع) جمله زیبایی دارد: «وَ وَفِّقْنَا فِيهِ لِأَنْ... نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا»[۷]؛ «ای خداوند، در این ماه [[[ماه رمضان]]] ما را موفق دار که... با آن کس که در حق ما ستمی روا داشته به مقتضای انصاف رفتار کنیم». پر واضح است که این دستور اختصاصی به ماه مبارک رمضان ندارد و وظیفه دائمی یک فرد مسلمان است که شرط انصاف را در تحقیق، در گفتار و در رفتار از دست ندهد. وقتی سخن از عدل به میان می‌آید، موضوع عدل الهی به ذهن خطور می‌کند. این موضوع در صحیفه به بهترین وجهی به تصویر کشیده شده است. امام سجاد (ع) خداوند را منشأ و منتهای عدالت و برپا دارنده آن در نظام تکوین و تشریع و جزا (آفرینش، قانون‌گذاری، کیفر و مجازات) معرفی کرده است. از دیدگاه امام، خداوند "اعدل العادلین" یا بهترین دادگران است[۸] حکمش عادلانه[۹]؛ قضایش مطابق با عدل[۱۰] است. کیفر و عقوبتش عین عدل[۱۱] و عذابی که در حق بندگان ناسپاس روا می‌دارد کاملاً عادلانه است[۱۲]. همچنین خداوند معیشت و روزی بندگانش را به عدل در میان آنها قسمت می‌نماید[۱۳].
بر اساس آموزه‌های صحیفه ترس انسان تنها باید از این باشد که خدا بخواهد به عدلش با ما رفتار کند[۱۴]. و هیچ انسانی طاقت آن ندارد که خدا بخواهد با عدلش در مورد وی داوری کند[۱۵] زیرا در واقع رهایی انسان‌ها از شقاوت عالم آخرت نه به عمل آنها بلکه به عفو و تفضل خدای مهربان است[۱۶]. نمونه‌ای از مناجات‌های دلنشین امام در این زمینه از این قرار است: «بارخدایا، بر محمد و خاندانش درود بفرست... و مرا به آنچه مرتکب شده‌ام قصاص مکن و به آنچه کرده‌ام خرده مگیر و آنچه را نهان داشته‌ام آشکار منمای و از آنچه پوشیده داشته‌ام پرده بر مگیر و اعمال من به ترازوی عدالت مسنج»[۱۷].
گاهی اوقات به ما ستم می‌شود و از خداوند دادگر توقع داریم که داد ما بستاند؛ اما باید توجه داشته باشیم که خدا به خاطر عجله بنده، شتاب نمی‌ورزد و کارهای او در عین آنکه بر پایه عدل و داد است بر ستون حکمت و دانش بی‌منتهایش نیز استوار می‌باشد، لذا نباید انتظار داشته باشیم حتماً آن زمان و آن‌طور که ما می‌خواهیم ظالم مجازات و عدالت محقق شود. ما در همه حال، باید به عدالت الهی و تحقق آن اعتماد داشته باشیم. امام سجاد (ع) در این مورد دعای زیبایی دارد: «ای خداوند، شکایت جز به تو به دیگر کس نبرم و از دیگری جز تو داوری نجویم. پس بر محمد و خاندانش درود بفرست و دعای مرا به اجابت پیوند و دادخواهی مرا با دگرگون ساختن ستمگر قرین فرمای. ای خداوند، مرا به نومیدی از انصاف دادن خویش میازمای. و آن را که بر من ستم روا می‌دارد آن‌چنان ایمن مگردان که کیفر تو را از یاد ببرد»[۱۸].
از عدل الهی بگذریم، انسان مؤمن نیز در رفتارش باید عدالت‌محور باشد و با دوست و دشمن و دور و نزدیک، با همه، به عدالت رفتار کند و تبعیض و ستم روا ندارد. امام (ع) این ویژگی را از مکارم اخلاق به شمار می‌آورد «... وَ أَلْبِسْنِي زِينَةَ الْمُتَّقِينَ، فِي بَسْطِ الْعَدْلِ...»[۱۹]؛ «ای خداوند، مرا سیمای صالحان ده و جامه پرهیزگاران؛ در گستردن عدل و فرو خوردن خشم و خاموش کردن آتش دشمنی و.»...[۲۰].[۲۱]
منابع
پانویس
- ↑ المفردات فی غریب القرآن.
- ↑ نهج‌البلاغه، حکمت ۴۴۶.
- ↑ آموزش عقاید، ج۱- ۲، ص۱۹۲.
- ↑ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم.
- ↑ فرهنگ عمید.
- ↑ بحارالانوار، ج۷۲، ص۲۵.
- ↑ نیایش چهل‌و‌چهارم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش‌های بیست‌و‌یکم و چهل‌وششم و چهل‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش سی‌و‌یکم.
- ↑ نیایش دهم.
- ↑ نیایش سی‌و‌پنجم.
- ↑ نیایش سی‌وهفتم.
- ↑ نیایش‌های دهم و چهل‌و‌یکم.
- ↑ نیایش‌های چهل‌و‌پنجم و پنجاهم.
- ↑ نیایش چهل‌و‌یکم.
- ↑ نیایش چهاردهم.
- ↑ دعای ۲۰.
- ↑ آموزش عقاید، محمدتقی مصباح یزدی، ج۱-۳، سازمان تبلیغات اسلامی، تهران، ۱۳۹۶؛ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، مؤسسة الوفاء، بیروت، ۱۴۰۴؛ التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، حسن مصطفوی، دارالکتب العلمیة، بیروت، ۱۴۰۳؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، نشر الهادی، قم، ۱۴۱۸؛ فرهنگ عمید، حسن عمید، نشر امیرکبیر، تهران، ۱۳۹۰؛ نهج‌البلاغه، محمدبن حسین سیدرضی، هجرت، قم، ۱۴۱۴؛ المفردات فی غریب القرآن، راغب اصفهانی، دفتر نشر کتاب، ۱۴۰۴.
- ↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «عدل و انصاف»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵.