مجاهد بن جبیر مکی در تاریخ اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مجاهد بن جبیر مکی است. مجاهد بن جبیر مکی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: مجاهد بن جبیر مکی در علوم قرآنی - مجاهد بن جبیر مکی در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

مجاهد بن جبیر ـ که مولای یکی از مخزومیان بود ـ در آخرین سال‌های خلافت عمر بن خطاب به دنیا آمد. او بسیار سفر می‌‌کرد و از شهری به شهری می‌‌کوچید تا آنکه سرانجام در کوفه اقامت گزید. وی انگشتر در دست نمی‌کرد و از آراستن موی صورت خود به رنگ سیاه، پرهیز می‌‌کرد و حافظه‌ای چنان نیرومند داشت که عبداللّه بن عمر بدو می‌‌گفت: کاش نافع (غلام ابن عمر) مانند تو بود!

مجاهد همواره اندوهناک بود. در روز، هزاران بار تسبیح خدا می‌‌گفت و همیشه سرخود را به زیر می‌‌انداخت، روزی ابن عبّاس دست او را در دست خود گرفته بود، به او گفت: روزی رسول خدا(ص) دست مرا گرفت و فرمود: (ای عبداللّه! در دنیا چنان باش که گویا مردی ناآشنا با آن و یا پیاده‌ای هستی که از راهی می‌‌گذرد).

ابن ابی الحدید وی را از آنانی دانسته است که به اندیشه‌های خارجی گری منسوب‌اند.

او نزد دو خلیفه اموی سلیمان بن عبدالملک و عمر بن عبدالعزیز بار یافت و در سال ۹۸ ﻫ.ق که مَسْلَمه برادر سلیمان بخش‌هایی از سرزمین روم را فتح کرد، همراه سپاه او بود.

فراگیری تفسیر قرآن

وی با هفتاد صحابی دیدار کرده بود و قرائت قرآن کریم را نزد عبدالله بن عباس و عبداللّه بن سائب فرا گرفت وافزون بر این، از ابن عباس تفسیر و فقه را نیز آموخت.

گفته‌اند: وی سه یا سی بار قرآن را بر ابن عبّاس عرضه کرد که به گفته ابن اثیر، سه بارِ آن، به منظور فراگیری تفسیر قرآن کریم بود تا آنجا که به هر آیه که می‌‌رسید، از همه زیر و بم‌های آن می‌‌پرسید وسپس به آیه دیگر می‌‌پرداخت.

دانش خود را در مصحفی گرد آورده بود و آن را با بندهایی بسته بود. به قصّه گویی نیز می‌‌پرداخت و بیش از همه، در تفسیر قرآن کریم یگانه شد، هرچند از برخی گزارش‌ها چنین برمی آید که برخی، از تفسیرهای او پرهیز می‌‌کردند و اعمش دلیل این واکنش را چنین می‌‌دانست که به گمان آنها، او از اهل کتاب در این زمینه، پرسش می‌‌کرد و می‌آموخت. بر اساس برخی دیگر از گزارش‌ها، دلیل این بی‌مهری آن بود که مجاهد تفسیر خود را از صحیفه جابر فرا می‌‌گرفت. وی افزون بر آنکه در دانش قرائت استاد شد، در این زمینه، شاگردان نام داری چون: ابن کثیر و اعمش نیز پرورش داد و هر گاه حلقه درس او بزرگ و گسترده می‌‌شد، آن را از ترس نامور شدن بر هم می‌‌زد.

اساتید و شاگردان

به رغم سکوت رجالیون شیعی، همه دانشمندان رجالی اهل سنت از او که از راویان طبقه سوم است، به بزرگی یاد کرده و ثقه‌اش خوانده‌اند و ذهبی تنها مشکل او را تدلیس در حدیث و نیز ارسال آن دانسته است. وی از راویانی چون: ابراهیم بن اشتر نخعی، جابر بن عبداللّه انصاری، سائب بن ابی سائب، سعد بن ابی وقاص، سعید بن جبیر، طاووس بن کیسان، عبداللّه بن عباس، عبداللّه بن عمر، عبداللّه بن عمرو بن عاص، ابن ابی لیلی، عطاء بن ابی رباح، ابو سعید خدری، ابوهریره، جویریه، عائشه و ام سلمه همسران رسول خدا(ص) و نیز از ام هانی دختر ابو طالب روایت کرده است و راویانی چون: ایوب سختیانی، جابر جعفی، حکم بن عتیبه، سلمة بن کهیل، اعمش، طاووس بن کیسان، ابن جریج، عطاء بن ابی رباح، عکرمه غلام ابن عبّاس، عمرو بن دینار، فطر بن خلیفه، قتاده بن دعامه و ابو اسحاق سبیعی از او روایت کرده‌اند.

روایت‌های او را ـ که به گفته یحیی بن سعید قطان، مردی کثیر الحدیث بود ـ نویسندگان صحاح شش گانه اهل سنّت و نیز نویسندگان تفسیر قمی، کافی، تهذیب و کتاب الخصال نقل کرده‌اند. وی از امام علی(ع) روایت کرده است که فرمود: همانا در کتاب خدا، آیه‌ای است که نه پیش و نه پس از من، کسی بدان عمل نکرده است و آن (آیه نجوا) است؛ دیناری داشتم که آن را به ده درهم فروختم و سپس، پیش از هر نجوا که با رسول خدا(ص) کردم، درهمی صدقه دادم.

وفات

وی سرانجام سال ۱۰۳ ﻫ.ق در ۸۳ سالگی در مکّه مکرّمه، هنگامی که به سجده رفته بود درگذشت.

جایگاه تفسیر مجاهد

ابن حبان وی را در شمار ضعفا آورده است. برخی معتقد بودند که مجاهد شاگرد عالمان یهودی بود و گاهی مطالب اهل کتاب را به عنوان تفسیر نقل می‌کرده است. ذهبی می‌نویسد: ابوبکر بن عیاش می‌گوید: به اعمش گفتم بر چه اساسی تفسیر مجاهد با تفاسیر دیگر مخالف است؟ گفت وی این تفاسیر را از اهل کتاب گرفته است.

این موضوع از برخی مطالب تفسیری مجاهد نیز قابل استفاده است. به عنوان مثال ذهبی تفسیر مجاهد را ذیل آیه ﴿عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ می‌نویسد: ومن أنكر ما جاء عن مجاهد في التفسير في قوله تعالى: ﴿عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ قال: يجلسه معه على العرش؛ و از تفاسیر منکر چیزی است که مجاهد در تفسیر آیه ﴿عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا﴾ گفته: پیامبر همراه خدا در عرش می‌نشیند.

این قول مبتنی بر تجسیم است؛ چراکه بر اساس آن خداوند در عرش می‌نشیند و پای خود را روی کرسی می‌گذارد، نزد خداوند برای یک نفر جا هست که رسول خدا(ص) آنجا خواهد نشست. اعتقاد به تجسیم ریشه در اعتقادات اهل کتاب دارد؛ لذا روشن است که مجاهد در تفسیر این آیه از اهل کتاب متأثر شده است.

فخر رازی در ذیل آیه: ﴿لَوْلَا أَنْ رَأَى بُرْهَانَ رَبِّهِ﴾ می‌گوید: شاگردان ابن عباس از او نقل کرده‌اند: حضرت یعقوب برای حضرت یوسف ممثل شد پس یوسف پدرش را دید در حالی که انگشت به دندان می‌گزد و به او می‌گوید: آیا مرتکب عمل فجار می‌شوی در حالی که نام تو در زمرۀ انبیاء نوشته شده است پس یوسف از او حیا کرد و این قول عکرمه، مجاهد، حسن بصری، سعید بن جبیر، قتاده، ضحاک، مقاتل و ابن سیرین است. در این تفسیر به حضرت یوسف(ع) نسبت فسق داده شده است.

مطمئنا ابن عباس اجلّ از آنست که به پیغمبری از پیامبران خدا نسبت فسق دهد، سعید بن جبیر هم شخص شریف و جلیل القدری است و مدارک و شواهد فراوانی حاکی از آن است که وی از داشتن چنین عقیده‌ای منزه است. بنابراین افرادی چون مجاهد این مطلب را از اهل کتاب اخذ کرده و به ابن عباس و سعید بن جبیر نسبت داده‌اند. به هر حال این تفسیر نزد عقلاء مردود است.

منابع

1. عزیزی، رستگار، بیات، راویان مشترک ج۲
2. حسینی میلانی، سید علی، جواهر الکلام فی معرفة الامامة و الامام ج۱