مراقبه در اخلاق اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث مراقبه است. مراقبه از چند منظر متفاوت، بررسی میشود: مراقبه در قرآن - مراقبه در حدیث - مراقبه در معارف و سیره علوی - مراقبه در اخلاق اسلامی - مراقبه در معارف مهدویت - پرسش مرتبط نداردچیستی و جایگاه مراقبه
مراقبه یعنی اینکه انسان مراقب تمام اعمال و گفتار و افکار خود باشد. مراقبه، نزد علمای علم اخلاق از منزلتی بسیار بلند برخوردار است. در قرآن کریم و احادیث معصومین (ع) نیز، هر چند به تفصیل ذکر نشده، امّا اهتمام ویژه‌ای به اصل مراقبه شده و بر آن تأکید شده است. در آیه شریفۀ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾[۱] نخست به تقوی و سپس به مراقبه امر شده است و در ادامه تقوی را با عبارت ﴿اتَّقُوا اللَّهَ﴾ و مراقبه را با عبارت ﴿إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ﴾ تأکید کرده که این نشان از اهتمام قرآن کریم به این دو مسألۀ اساسی دارد. امام کاظم (ع) می‌فرمایند: «در شمار یاران ما نیست آنکس که نفس خود را هر روزه به محاسبه و مراقبه درنیاورد»[۲]. امیرالمؤمنین (ع) نیز فرمودند: «از ما مسلمانان نیست هرکس که در هر روز خویشتن را به محاسبه نگیرد، که اگر عمل خوبی به جای آورده خداوند را سپاس گفته از او بطلبد که بیشتر بر انجام این امر خیر موفّق شود، و اگر عمل بدی انجام داده از خداوند پوزش بطلبد»[۳].[۴]
مراتب مراقبه
مراقبه دارای دو مرتبه است:
- مرتبه اجمالی: بنابر آنچه از قرآن کریم و روایات معصومین (ع) برداشت میشود، مرتبه اجمالی مراقبه آن است که انسان در تمامی گفتارها و کردارها و حتی افکارش، خود را محاسبه کند و شب‌ها از نفس خود حساب بکشد و او را در تمامی آنچه انجام داده محاکمه کند و او را بر تمامی گناهانی که انجام داده سرزنش و بازخواست نماید و بر اطاعت فرمان‌های الهی تشویق کند و خداوند را بر توفیق انجام این اطاعت‌ها حمد و سپاس گوید.
- مرتبه تفصیلی:انسان هر روز صبح با نفس خود پیمان ببندد که در مسیر تهذیب آن به گونۀ عمومی بکوشد و یا صفتی خاص را ترک و یا به دست آورد. مثلا با نفس خودش پیمان ببندد که نماز را ابتدای وقت به جا آورد و یا تمامی آنچه ممکن است در شمار گناهان زبانی قرار گیرد را ترک نماید. پیامبر اکرم (ص) در این باره فرمودند: «بر زبان هر بنده‌ای نگهبانی هست که سخنان او را ضبط می‌‌نماید، از این‌رو باید هر بنده‌ای از خداوند تقوی ورزیده و کنترل نماید که چه می‌‌گوید»[۵].استمرار بر این مرتبه از مراقبه در تهذیب نفس بسیار نافع است.
دقت و سخت‌گیری در مراقبه، شرط وصول به کمال و اهداف نهایی است، لذا اگر نفس در عهد و پیمان، سستی یا تعدی کرد باید او را عتاب و حتی عقاب شرعی کرد مثلا او را وادار به روزه نمود تا نفس ذلیل شده و هدایت‌پذیر گردد.
قسمت‌های اصلی مراقبه عبارت‌اند از: شرط و پیمان با نفس؛ استواری بر پیمان؛ حسابرسی از نفس؛ درشتی با او و سرانجام عقاب او[۶].
مراقبه از وظایف منتظران
مراقبه، یکی از وظایف انسان منتظر در دوران غیبت است، چرا که براساس روایات، اعمال شیعه بر امام زمان (ع) عرضه میشود و حضرت از احوال آنان آگاه می‌‌گردد، همانطور که حضرت فرموده است: «همانا بر احوال و اخبار شما آگاهیم و هیچ‌چیز از اوضاع شما بر ما پوشیده نیست»[۷]. در این صورت بر منتظر لازم است مراقب باشد و عملی را مرتکب نشود که حین عرضه اعمال، باعث شرمندگی او نزد امام (ع) شود. چنانچه امام صادق (ع) درباره پیامبر (ص) فرمودند: «چرا پیامبر اکرم را اذیّت می‌کنید؟ مردی به ایشان عرض کرد: فدایت شوم! ما چگونه ایشان را اذیّت می‌‌کنیم؟ حضرت فرمودند: آیا نمی‌دانید اعمال شما برایشان عرضه میشود، و چون گناهی در میان اعمال شما ببینند ناراحت می‌‌شوند؟ ایشان را اذیّت نکنید و در پی شادمان کردنشان باشید»[۸].[۹]
«مراقبه»[۱۰] آن است که انسان، رقیب احوال و افعال خویش باشد و رقیب، کسی را گویند که رقبه (= گردن) می‌کشد تا اوضاع نفسانی خویش را زیر نظر داشته باشد[۱۱]. «محاسبه» آن است که انسان، طاعات و معاصی خود را برشمارد تا بداند که کدام بیشتر است؛ اگر معاصی از طاعات بیشتر است، جبران کند و اگر کم‌تر است، آن را با نعمت‌های الهی مقایسه کند تا کوچکی و ناچیزی‌اش را دریابد[۱۲]. علمای اخلاق بر این باورند که چون نفس اماره انسان، مطیع عقل عملی‌اش شود و دیگر امر به سوء نکند، او فراغتی برای مراقبه و محاسبه پیدا می‌کند[۱۳].[۱۴]
منابع
پانویس
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و هر کس باید بنگرد برای (روزی چون) فردا چه پیش فرستاده است و از خداوند پروا کنید که خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره حشر، آیه ۱۸.
- ↑ «لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِ یَوْمٍ»؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۵۳.
- ↑ «قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع): لَیْسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ کُلَّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ خَیْراً حَمِدَ اللَّهَ وَ اسْتَزَادَهُ وَ إِنْ عَمِلَ سُوءاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ»؛ بحارالأنوار، ج۷۱، ص۲۵۹.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص ۲۰۰-۲۰۱.
- ↑ «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص): إِنَّ عَلَی لِسَانِ کُلِّ قَائِلٍ رَقِیباً فَلْیَتَّقِ اللَّهَ الْعَبْدُ وَ لْیَنْظُرْ مَا یَقُولُ»؛ بحارالأنوار، ج۷۱، ص۲۷۷.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی، ص۱۹۸ ـ ۱۹۹.
- ↑ «فَإِنَّا یُحِیطُ عِلْمُنَا بِأَنْبَائِکُمْ وَ لَا یَعْزُبُ عَنَّا شَیْءٌ مِنْ أَخْبَارِکُمْ»؛ بحارالانوار، ج۵۳، ص۱۷۵.
- ↑ «عَنْ سَمَاعَةَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ: مَا لَکُمْ تَسُوءُونَ رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ جُعِلْتُ فِدَاکَ فَکَیْفَ نَسُوؤُهُ؟ فَقَالَ أَ مَا تَعْلَمُونَ أَنَّ أَعْمَالَکُمْ تُعْرَضُ عَلَیْهِ فَإِذَا رَأَی فِیهَا مَعْصِیَةً سَاءَهُ ذَلِکَ؟ فَلَا تَسُوءُوا رَسُولَ اللَّهِ (ص) وَ سُرُّوهُ»؛ بحار الأنوار، ج ۲۳، ص ۳۴۹.
- ↑ ر.ک: مظاهری، حسین، دانش اخلاق اسلامی ج۱، ص ۲۰۶-۲۰۸؛ مجتبی تونه‌ای، موعودنامه، ص۶۳۳.
- ↑ هر چند در دو کتاب اوصاف الاشراف و مراحل اخلاق در قرآن، مراقبه و محاسبه، از لحاظ ترتیب، پیش از مرحله تقوا آمده و ما نیز از همین الگو تبعیت کرده‌ایم، در کتاب شرح المنظومه بعد از تقوا ذکر شده است و این نکته‌ای است قابل تأمل.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، ص۱۹۵.
- ↑ اوصاف الاشراف، ص۲۷؛ سبزواری، ملاهادی، شرح المنظومه، ص۳۵۵ - ۳۵۶؛ معراج السعاده، ص۶۹۴.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، ص۱۹۵.
- ↑ بهشتی، سعید، مقاله «تربیت عقلانی»، دانشنامه امام علی ج۴، ص ۲۱۳.