وراثت در حدیث

این مدخل زیرشاخهٔ بحث وراثت است. وراثت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: ارث در لغت - وراثت در قرآن - وراثت در حدیث - وراثت در علوم قرآنی - وراثت در فقه اسلامی - وراثت در معارف مهدویت - وراثت در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مدارک عامه

در بیشتر مدارک عامه، این آیه شریفه حمل بر همه امت اسلام شده است. توضیح آنکه: خداوند در ابتدای آیه شریفه فرموده است: ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾ که مراد از بندگان مصطفی، همه امت اسلام هستند؛ برخی از آنان سابقون در خیرات و برخی دیگر مقتصدند؛ آنان گاه مرتکب گناه می‌شوند و گاه توبه می‌کنند؛ گروه سوم نیز گناهکاران امت اسلامند. در هر صورت، همگی این گروه‌ها مورد عفو و مغفرت الهی قرار می‌گیرند.

نظریات دیگر اهل سنت پیرامون آیة وراثت به این قرار است:

1. مراد همه امت نیستند؛ بلکه برگزیدگان آنان، یعنی علمای امت مد نظرند.
2. هرچند افراد مصطفی برجستگان از امت اسلام هستند، ولی وجه غالب آنان اهل بیت رسول خدا (ع) می‌باشند؛ زیرا آنان احقّ مردم در اتصاف به اجتباء و ایراث و اصطفاء هستند.
3. مراد از امت مصطفی، فقط ائمه معصومین (ع) هستند؛ زیرا اگر مراد همه امت اسلام باشند، لازم می‌آید که برخی آیات قرآن باطل شوند؛ زیرا طبق این آیات خداوند نه تنها برخی افراد امت را لعنت نمود، بلکه درباره منافقین از امت به پیامبر اکرم (ص) فرمود: «اگر نه یک بار، که هفتاد بار نیز برای آنان استغفار کنی، هرگز خداوند آنان را نخواهد بخشید و جایگاه آنان برای همیشه در آتش جهنم است».

مدارک شیعه

در کلمات اهل بیت (ع)، از جنبه‌های مختلف به آیه مورد استدلال توجه شده است که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. مراد از «سابقین در خیرات» ائمه هدی (ع) هستند: «عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (ع) أَنَّهُ قَالَ: فِي هَذِهِ الْآيَةِ ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا...﴾ قَالَ السَّابِقُ‏ بِالْخَيْرَاتِ‏ الْإِمَامُ‏ فَهِيَ فِي وُلْدِ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ (ع)». توضیح: در برخی کلمات اهل بیت (ع)، بین آیه وراثت کتاب با سه گروه سابقون، اصحاب یمین و اصحاب شمال در سوره واقعه، یک تنظیر برقرار شده و در هر دو مورد، سابقین بر ائمه (ع) حمل شده است. با توجه به آنکه خداوند در سوره واقعه سابقون را به مقرّبین می‌ستاید و سپس می‌فرماید: ﴿ثُلَّةٌ مِنَ الْأَوَّلِينَ * وَقَلِيلٌ مِنَ الْآخِرِينَ﴾. معلوم می‌شود که مصداق اعلای سابقین، اهل بیت (ع) هستند و در مراتب بعد، خالصان از شیعیان آن حضرات می‌باشند.
2. سایر روایات، دو گروه دیگر در آیه را با تعابیر گوناگون معرفی می‌نمایند. برخی روایات، به دنبال تنظیر با سه گروه سوره واقعه، گروه مقتصد را همان اصحاب الیمین دانسته و ظالمین بر خود را اصحاب الشمال معرفی کرده‌اند. همچنین از آنجا که در فرهنگ کلمات اهل بیت (ع)، مسئله ولایت و توحید به هم گره خورده است، در برخی روایات ملاک عضویت در دو گروه را اعتقاد یا عدم اعتقاد به ولایت دانسته‌اند. «عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ‏ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِهِ تَعَالَى- ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾ فَقَالَ أَيَّ شَيْ‏ءٍ تَقُولُونَ أَنْتُمْ قُلْتُ نَقُولُ إِنَّهَا فِي الْفَاطِمِيِّينَ قَالَ لَيْسَ‏ حَيْثُ‏ تَذْهَبُ‏ لَيْسَ يَدْخُلُ فِي هَذَا مَنْ أَشَارَ بِسَيْفِهِ وَ دَعَا النَّاسَ إِلَى خِلَافٍ‏ فَقُلْتُ فَأَيُّ شَيْ‏ءٍ الظَّالِمُ لِنَفْسِهِ قَالَ الْجَالِسُ فِي بَيْتِهِ لَا يَعْرِفُ حَقَّ الْإِمَامِ وَ الْمُقْتَصِدُ الْعَارِفُ بِحَقِّ الْإِمَامِ وَ السَّابِقُ بِالْخَيْرَاتِ الْإِمَامُ».
3. چنان که طی بیان استدلال اشاره شد، مسئله میراث کتاب شامل همه مراتب کتاب الهی - از ظاهرتا باطن و کتاب مکنون- می‌گردد. بر این اساس، در کلمات اهل بیت (ع) این آیه در علم و قدرت و مقام ولایت عامه رسول خدا (ص) مورد استدلال قرار گرفته است. برای نمونه به روایت ذیل اشاره می‌کنیم: «مُحَمَّدُ بْنُ حَمَّادٍ عَنْ أَخِيهِ أَحْمَدَ بْنِ حَمَّادٍ عَنْ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الْأَوَّلِ (ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَخْبِرْنِي عَنِ النَّبِيِّ (ص) وَرِثَ مِنَ النَّبِيِّينَ كُلِّهِمْ قَالَ لِي نَعَمْ قُلْتُ مِنْ لَدُنْ آدَمَ إِلَى أَنِ‏ انْتَهَتْ‏ إِلَى‏ نَفْسِهِ قَالَ مَا بَعَثَ اللَّهُ نَبِيّاً إِلَّا وَ كَانَ مُحَمَّدٌ (ص) أَعْلَمَ مِنْهُ قَالَ قُلْتُ إِنَّ عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ كَانَ يُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ قَالَ صَدَقْتَ قُلْتُ وَ سُلَيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ كَانَ يَفْهَمُ مَنْطِقَ الطَّيْرِ هَلْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) يَقْدِرُ عَلَى هَذِهِ الْمَنَازِلِ قَالَ فَقَالَ إِنَّ سُلَيْمَانَ بْنَ دَاوُدَ قَالَ لِلْهُدْهُدِ حِينَ فَقَدَهُ وَ شَكَّ فِي أَمْرِهِ فَقَالَ‏ ﴿مَا لِيَ لَا أَرَى الْهُدْهُدَ أَمْ كَانَ مِنَ الْغَائِبِينَ﴾ ‏ وَ غَضِبَ عَلَيْهِ فَقَالَ‏ ﴿لَأُعَذِّبَنَّهُ عَذَابًا شَدِيدًا أَوْ لَأَذْبَحَنَّهُ أَوْ لَيَأْتِيَنِّي بِسُلْطَانٍ مُبِينٍ﴾ ‏ وَ إِنَّمَا غَضِبَ عَلَيْهِ لِأَنَّهُ كَانَ يَدُلُّهُ عَلَى الْمَاءِ فَهَذَا وَ هُوَ طَيْرٌ فَقَدْ أُعْطِيَ مَا لَمْ يُعْطَ سُلَيْمَانُ وَ قَدْ كَانَتِ الرِّيحُ وَ النَّمْلُ وَ الْجِنُّ وَ الْإِنْسُ وَ الشَّيَاطِينُ الْمَرَدَةُ لَهُ طَائِعِينَ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ يَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ فَكَانَ الطَّيْرُ يَعْرِفُهُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَقُولُ فِي كِتَابِهِ‏ ﴿وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُيِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الْأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى بَلْ لِلَّهِ الْأَمْرُ جَمِيعًا﴾ وَ قَدْ وَرِثْنَا هَذَا الْقُرْآنَ فَفِيهِ مَا يُقَطَّعُ بِهِ الْجِبَالُ وَ يُقَطَّعُ الْمَدَائِنُ‏ بِهِ وَ يُحْيَا بِهِ الْمَوْتَى وَ نَحْنُ نَعْرِفُ الْمَاءَ تَحْتَ الْهَوَاءِ وَ إِنَّ فِي كِتَابِ اللَّهِ لَآيَاتٍ مَا يُرَادُ بِهَا أَمْرٌ إِلَى أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ‏ بِهِ مَعَ مَا فِيهِ‏ إِذْنُ اللَّهِ فَمَا كَتَبَهُ لِلْمَاضِينَ جَعَلَهُ اللَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ إِنَّ اللَّهَ يَقُولُ فِي كِتَابِهِ‏ ﴿مَا مِنْ غَائِبَةٍ فِي السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾ ثُمَّ قَالَ‏ ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾ فَنَحْنُ الَّذِينَ اصْطَفَانَا اللَّهُ فَوَرَّثَنَا هَذَا الَّذِي فِيهِ تِبْيَانُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ».
4. این برهان به نحوی شیوا و مستدل، طی احتجاج امام هشتم (ع) با علمای خراسان بیان شده است که در مجلس مأمون انجام گرفت. به دلیل اهمیت بیانات امام (ع) و براهین عقلی و نقلی متعددی که بیان داشته‌اند، در اینجا متن کامل آن را با تفصیل ذکر می‌کنیم: «قَالَ: حَضَرَ الرِّضَا (ع) مَجْلِسَ الْمَأْمُونِ بِمَرْوَ وَ قَدِ اجْتَمَعَ فِي مَجْلِسِهِ جَمَاعَةٌ مِنْ عُلَمَاءِ أَهْلِ الْعِرَاقِ وَ خُرَاسَانَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ أَخْبِرُونِي عَنْ مَعْنَى هَذِهِ الْآيَةِ ﴿ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْكِتَابَ الَّذِينَ اصْطَفَيْنَا مِنْ عِبَادِنَا﴾ فَقَالَتِ الْعُلَمَاءُ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِكَ الْأُمَّةَ كُلَّهَا فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَا تَقُولُ يَا أَبَا الْحَسَنِ فَقَالَ الرِّضَا (ع) لَا أَقُولُ‏ كَمَا قَالُوا وَ لَكِنِّي أَقُولُ أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِذَلِكَ الْعِتْرَةَ الطَّاهِرَةَ فَقَالَ الْمَأْمُونُ وَ كَيْفَ عَنَى الْعِتْرَةَ مِنْ دُونِ الْأُمَّةِ فَقَالَ لَهُ الرِّضَا (ع) إِنَّهُ لَوْ أَرَادَ الْأُمَّةَ لَكَانَتْ أَجْمَعُهَا فِي الْجَنَّةِ لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ ﴿فَمِنْهُمْ ظَالِمٌ لِنَفْسِهِ وَمِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَمِنْهُمْ سَابِقٌ بِالْخَيْرَاتِ بِإِذْنِ اللَّهِ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الْكَبِيرُ﴾ ثُمَّ جَمَعَهُمْ كُلَّهُمْ فِي الْجَنَّةِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ‏ ﴿جَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخُلُونَهَا يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِنْ ذَهَبٍ﴾ ‏ الْآيَةَ فَصَارَتِ الْوِرَاثَةُ لِلْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ لَا لِغَيْرِهِمْ فَقَالَ الْمَأْمُونُ مَنِ الْعِتْرَةُ الطَّاهِرَةُ فَقَالَ الرِّضَا (ع)الَّذِينَ وَصَفَهُمُ اللَّهُ فِي كِتَابِهِ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَ‏ ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾ وَ هُمُ الَّذِينَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) إِنِّي مُخَلِّفٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي أَلَا وَ إِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونَ فِيهِمَا أَيُّهَا النَّاسُ لَا تُعَلِّمُوهُمْ فَإِنَّهُمْ أَعْلَمُ مِنْكُمْ‏».

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۵