اسماعیل بن همام بصری در معارف و سیره رضوی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث اسماعیل بن همام بصری است. اسماعیل بن همام بصری از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: اسماعیل بن همام بصری در معارف و سیره رضوی - اسماعیل بن همام بصری در تراجم و رجال - پرسش مرتبط نداردآشنایی اجمالی
اسماعیل بن همام بن عبد الرحمن بن ابی عبدالله میمون بصری[۱] و «مکی»[۲]، مکنی به «ابو همام»[۳]، از موالی «کنده»[۴] بود. البته روشن نیست که چرا وی را به دو شهر نسبت داده‌اند، هر چند چنین تعابیری در متون تراجم و رجالی به فراوانی دیده می‌شود که به اعتبار محل ولادت، آموزش یا فعالیت می‌تواند باشد و در اینجا، چنان چه از ظاهر اشتهار جد وی ابوعبدالله میمون بصری شیبانی راوی حدیث غدیر و فضایل امام علی (ع)[۵]، بر می‌آید، به لحاظ خانوادگی به دیار بصره منسوب است. در خصوص اسماعیل اطلاعات زیادی وجود ندارد، جز اینکه اکثر کتاب‌های رجالی، او را از اصحاب و راویان امام رضا (ع) دانسته[۶] که گویی با آن حضرت از نزدیک مراوده داشته است[۷]. محققان به اتفاق، وی، پدر و جدش را از افراد ثقه دانسته‌اند[۸]. برقی البته او را در زمره اصحاب امام کاظم (ع) آورده است[۹]، هر چند کس دیگری چنین نگفته و منابع حدیثی نیز روایتی از طریق او از آن حضرت در بر ندارند.
از ابن همام برخی از عامه نقل روایت کرده‌اند[۱۰]. او در سلسله پانزده حدیث با عنوان اسماعیل بن همام و در اسناد روایت‌های دیگری با عناوین اسماعیل بن همام، ابی‌همام و اسماعیل بن همام مکی حضور دارد[۱۱] و غیر از امام رضا (ع)، از افرادی چون محمد بن سعید بن غزوان، عمر بن اذینه[۱۲]، حسن بن زیاد و علی بن جعفر[۱۳] روایت دارد، چنان‌چه افرادی مثل محمد بن عیسی، احمد بن محمد بن عیسی[۱۴]، یعقوب بن یزد، احمد بن حسین بن علی بن فضال، حکم بن بهلول، علی بن مهزیار، عباس بن معروف، ابراهیم بن هاشم و دیگران از او نقل حدیث کرده‌اند[۱۵].
روایت‌های وی از امام رضا (ع) در حوزه‌های مختلف، از جمله در تفسیر پاره‌ای از آیات قرآن است. وی در تفسیر آیه 
قَالُوا إِنْ يَسْرِقْ فَقَدْ سَرَقَ أَخٌ لَهُ مِنْ قَبْلُ فَأَسَرَّهَا يُوسُفُ فِي نَفْسِهِ وَلَمْ يُبْدِهَا لَهُمْ قَالَ أَنْتُمْ شَرٌّ مَكَانًا وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا تَصِفُونَ
[۱۶]، روایتی نقل می‌کند که در متون تفسیری و حدیثی مورد استناد واقع شده است[۱۷] و در تفسیر آیه يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ[۱۸]، از امام رضا (ع) نقل کرده که فرمود: در آن روز خداوند هر کسی را با آنکه دوستش دارد، طبقه‌بندی می‌کند[۱۹]. همچنین در تفسیر مُسَوِّمِينَ[۲۰] نیز روایت دارد که مراد از آن عمامه است[۲۱]. ولی بیشترین روایت‌هایش در حوزه فقه است؛ روایت‌هایی در باب نماز میت[۲۲]، کیفیت وصیت، قبر و دفن میت[۲۳]، چگونگی تیمم[۲۴] و بیش از همه درباره مسائل مسجد الحرام و احکام حج[۲۵]. او همچنین در مقوله دعا، ارزش دعوت پنهانی[۲۶] و در معنای سکینه که چگونه خداوند آن را بر پیامبرانش از جمله حضرت ابراهیم (ع) نازل کرده[۲۷]، روایت‌هایی از امام رضا (ع) نقل می‌کند که روایت‌هایش به فراوانی در متون حدیثی و دینی مورد توجه اهل تحقیق قرار دارد.
اسماعیل علاوه بر نقشی که در حوزه نقل حدیث دارد، کتاب یا کتاب‌هایی نیز دارد. نجاشی می‌نویسد که وی کتابی دارد که جماعتی از او روایت کرده‌اند و محمد بن علی از احمد بن محمد بن یحیی از سعاد و احمد بن ادریس از احمد بن محمد بن عیسی از او برای ما روایت کرده‌اند[۲۸]. آقا بزرگ از کتاب الحدیث وی یاد می‌کند که با چهار واسطه روایت شده است[۲۹]. از کتابی به نام مسائل برای وی به طرق گوناگون روایت شده است[۳۰]. به رغم نقشی که اسماعیل در حوزه حدیث شیعی و تفسیر دارد، از فرجام حیات وی چیزی در اختیار نیست و از نسل وی نیز اطلاعی وجود ندارد.[۳۱]
اسماعیل بن همام در راویان امام رضا در مسند الرضا
او از راویان موثق به شمار می‌رود، علمای رجال در کتب و آثار خود او را مورد تکریم و تعظیم قرار داده‌اند پدران او نیز همگان از اهل حدیث بوده‌اند، او احادیث زیادی از امام رضا(ع) نقل کرده است وی کتاب‌هایی هم تألیف کرده و از صاحبان اصول به شمار رفته است این راوی در محله کنده کوفه زندگی می‌کرد و از موالیان آنها به شمار می‌رفت.
شیخ طوسی در رجال خود او را از اصحاب امام رضا(ع) ذکر کرده و گفته: از موالیان کنده بوده و کنیه‌اش «ابوهمام» می‌باشد و در کتاب فهرست از او ذکری نشده است.
نجاشی گوید: اسماعیل بن همام بن عبدالرحمان بصری از موالیان کنده می‌باشد او از حضرت رضا(ع) روایت می‌کند، و کتابی هم تألیف کرده که گروهی از وی روایت می‌کنند. علامه حلی او را در بخش اول خلاصه ذکر می‌کند و بعد از نقل کلام نجاشی او را توثیق کرده و روایات و اخبار او را مورد اعتماد قرار داده است، ابن حجر هم او را در کتاب خود آورده و ترجمه او را از کشی و نجاشی نقل می‌کند و گوید: او از علی بن موسی الرضا(ع) روایت کرده، و عباس بن معروف و حسن بن علی بن فضال از او روایت می‌کنند، ابوزرعه گوید: او از بصریان به شمار می‌رود.
او از امام رضا(ع) روایاتی در اصول و فروع نقل کرده است، او می‌گوید: برای امام رضا(ع) نوشتم مردی مزرعه‌ای را از مردی اجاره کرد، بعد از آن موجر در حضور مستأجر آن مزرعه را به شخصی فروخت و مستأجر هم در این مورد چیزی نگفت، سپس خریدار درگذشت آیا ورثه میت می‌‌توانند قبل از پایان مدت اجاره زمین را از مستاجر بگیرند؟ امام(ع) فرمود: قبل از پایان مدت اجاره نمی‌توانند مزرعه را از مستاجر بگیرند.[۳۲]
منابع
پانویس
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۰؛ إیضاح الإشتباه، ص۹۱.
- ↑ منتهی المطلب، ج۲، ص۸۷۶؛ جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۴؛ وسائل الشیعة، ج۱۱، ص۸۹.
- ↑ المحاسن، ج۲، ص۴۴۲؛ الکافی، ج۲، ص۴۶۹؛ کفایة الأثر، ص۳۲۰.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ نقد الرجال، ج۱، ص۲۳۴؛ الفوائد الرجالیة، ج۱، ص۳۶۱.
- ↑ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۸، ص۴۸.
- ↑ رجال الطوسی، ص۳۵۳؛ خلاصة الأقوال، ص۵۷؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۵۲.
- ↑ مختلف الشیعة، ج۲، ص۴۲؛ منتقی الجمان، ج۱، ص۴۰۹.
- ↑ نقد الرجال، ج۱، ص۲۳۴؛ کتاب الرجال، ابن داوود، ص۵۲؛ خلاصة الأقوال، ص۵۷؛ تنقیح المقال، ج۱۰، ص۴۰۷، ۴۰۸.
- ↑ کتاب الرجال، برقی، ص۵۱؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۰۹؛ ج۲۳، ص۸۹؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۶۷۵.
- ↑ شواهد التنزیل، ج۱، ص۴۷؛ سنن الدارقطنی، ج۲، ص۱۲۳.
- ↑ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۰۹-۱۱۱.
- ↑ الخصال، ص۹، ۱۵، ۴۱.
- ↑ جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۴، ۵۶۲.
- ↑ الکافی، ج۲، ۴۶۹، ۴۷۶.
- ↑ جامع الرواة، ج۱، ص۱۰۴.
- ↑ «گفتند: اگر (بنیامین) دزدی می‌کند (شگفت نیست) برادری دارد که (او نیز) پیش از این دزدی کرده است؛ یوسف آن (سرزنش) را در درون خود پنهان داشت و برای آنان آشکار نکرد (و در دل) گفت: جایگاه شما از او بدتر است و خداوند به آنچه وصف می‌کنید آگاه‌تر است» سوره یوسف، آیه ۷۷.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۲، ص۱۸۵؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۲، ص۷۶؛ علل الشرایع، ج۱، ص۵؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۶۱.
- ↑ «روزی که هر دسته‌ای را با پیشوایشان فرا می‌خوانیم» سوره اسراء، آیه ۷۱.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۲، ص۳۰۴؛ الفصول المهمة، ج۱، ص۳۵۸.
- ↑ «نشانگذار» سوره آل عمران، آیه ۱۲۵.
- ↑ التفسیر، عیاشی، ج۱، ص۱۹۷.
- ↑ المعتبر فی شرح المختصر، ج۲، ص۳۴۸.
- ↑ المعتبر فی شرح المختصر، ج۱، ص۲۹۶.
- ↑ مختلف الشیعة، ج۱، ص۴۳۱.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۱۹۵، ۲۴۸، ۴۵۷، ۴۸۲، ۵۲۹؛ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۲۸۵؛ تهذیب الأحکام، ج۵، ص۲۷۸.
- ↑ الکافی، ج۲، ص۴۶۹، ۴۷۶.
- ↑ عیون أخبار الرضا (ع)، ج۱، ص۳۱۲؛ من لا یحضره الفقیه، ج۲، ص۳۹۱؛ مسند الإمام الرضا (ع)، ج۱، ص۵۶.
- ↑ رجال النجاشی، ص۳۱.
- ↑ الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۳۱۴؛ معجم ما کتب عن الرسول (ص) و أهل بیته (ع)، ج۱۱، ص۴۴.
- ↑ جامع الرواة، ج۲، ص۴۲۳؛ طرائف المقال، ج۱، ص۲۸۴؛ معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۱۰۹.
- ↑ واسعی، صالح شریعتی، مقاله «اسماعیل بن همام»، دانشنامه امام رضا ج۲ ص ۲۵۳.
- ↑ عطاردی قوچانی، عزیزالله، راویان امام رضا در مسند الرضا، ص 91-92.