بکر بن صالح رازی در تراجم و رجال

این مدخل زیرشاخهٔ بحث بکر بن صالح رازی است. بکر بن صالح رازی از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: بکر بن صالح رازی در معارف و سیره رضوی - بکر بن صالح رازی در تاریخ اسلامی - بکر بن صالح رازی در تراجم و رجال - پرسش مرتبط ندارد

آشنایی اجمالی

بکر بن صالح، در سند بیش از شصت روایت تفسیر کنز الدقائق و به گزارش از المحاسن (برقی)، بصائر الدرجات، تفسیر قمی، الکافی و علل الشرائع واقع شده است؛ نمونه:

«" عَلِيُّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ، عن أَبِيهِ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ، عَنِ الْقَسْمِ بْنِ يَزِيدَ، عَنْ أَبِي عَمْرٍو الزُّبَيْرِيِّ، عَنْ أَبِي عبدالله (ع) قَالَ: قُلْتُ لَهُ: أَخْبِرْنِي عَنْ وُجُوهِ الْكُفْرِ، فِي كِتَابِ اللَّهِ عزوجل. قَالَ: الْكُفْرُ فِي كِتابِ اللَّهِ، عَلَى خَمْسَةِ أَوْجُهٍ: فَمِنْهَا كُفْرُ الْجُحُودُ، عَلِيُّ وَجْهَيْنِ. فَالْكُفْرُ بِتَرْكِ مَا أَمَرَ اللَّهِ، وَ كُفْرُ الْبَرَاءَةِ، وَ كُفْرُ النِّعَمِ. فَأَمَّا كُفْرُ الْجُحُودُ، فَهُوَ الْجُحُودُ بِالرُّبُوبِيَّةِ. هُوَ قَوْلُ مَنْ يَقُولُ: لَا رَبَّ وَ لَا جَنَّةَ وَ لَا نَارَ. وَ هُوَ قَوْلُ مَنْ صِنْفَيْنِ مِنَ الزَّنَادِقَةِ. يُقَالُ لَهُمْ: الدَّهْرِيَّةِ. وَهْمُ الَّذِينَ يَقُولُونَ: ﴿وَمَا يُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْرُ﴾. وَهُوَ دِينُ وَضَعُوهُ لِأَنْفُسِهِمْ، بِالِاسْتِحْسَانِ. فَهُمْ عَلَى غَيْرِ تَثَبُّتٍ مِنْهُمْ وَلَا تَحْقِيقٍ لِشَيْ‏ءٍ مِمَّا يَقُولُونَ. قَالَ اللَّهُ عزوجل ﴿إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾. انَّ ذَلِكَ كَمَا يَقُولُونَ. وَقَالٍ: ﴿إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾، يَعْنِي بِتَوْحِيدِ اللَّهِ تَعَالَى فَهَذَا أَحَدُ وُجُوهِ الْكُفْرِ "».

تمییز راوی

بکر بن صالح از راویان امامی است که در اسناد بسیاری از روایات قرار گرفته و از امام کاظم، امام رضا و امام جواد(ع) روایت کرده و دارای چند اثر علمی با عنوان «درجات الإیمان»، «وجوه الکفر»، «الاستغفار»، «الجهاد» و «نوادر» است.

ابن حجر عسقلانی: "بكر بن صالح، مجهول، قاله الأزدي، إنتهى. و لفظه: لا يصح حديثه، إسناده مجهول. وذكره ابن النجاشي في رجال الشيعة، فقال: بكر بن صالح الضبي الرازي رود عن موسد بن جعفر كتابا. رود عن محمد بن خالد البرقي، قال: وكان بكر ضعيفا. وذكره الطوسي في رجال علي الرضا، وذكر أنه رود أيضاً عن عبد الرحمن بن سالم، وأنه روى عنه إبراهيم بن هاشم، وأحمد بن محمد بن عيسى الأشعري، والعباس بن معروف".

اتحاد بکر بن صالح

در رجال الطوسی در سه جا از بکر بن صالح یاد شده است: در اصحاب امام باقر(ع)، در اصحاب امام رضا(ع) و در باب "من لم يرو عن واحد من الأئمة(ع)".

شیخ طوسی در الفهرست: "بكر بن صالح الرازي. له كتاب في درجات الإيمان ووجوه الكفر والاستغفار والجهاد، أخبرنا به ابن أبي جيد، عن محمد بن الحسن بن الوليد، عن الصفار، عن إبراهيم بن هاشم، عن بكر بن صالح".

نجاشی: "بكر بن صالح الرازي مولى بني ضبة، روى عن أبي الحسن موسى(ع)، ضعيف. له كتاب نوادر يرويه عدة من أصحابنا، أخبرناه محمد بن علي قال: حدثنا أحمد بن محمد بن يحيى قال: حدثنا أبي قال: حدثنا أحمد بن محمد بن عیسى قال: حدثنا محمد بن خالد البرقي عن بكر به، وهذا الكتاب يختلف باختلاف الرواة عنه".

از مقایسه دیدگاه نجاشی و شیخ طوسی دو اختلاف مشاهده می‌شود:

1. نجاشی، بکر بن صالح الرازی را از اصحاب امام کاظم(ع) و شیخ طوسی در رجال الطوسی او را از اصحاب امام رضا(ع) به شمار آورده است.
2. نجاشی به روایت بکر بن صالح از امام کاظم(ع) تصریح دارد؛ ولی شیخ طوسی نام او را در باب "من لم يرو عنهم لي" ذکر کرده است.

بدان جهت این سؤال در میان رجالیان مطرح شده که آیا آنچه شیخ طوسی ذکر کرده، حکایت از یک راوی دارد؛ یا متعدد هستند.

علامه شوشتری به اتحاد بکر بن صالح باور دارد؛ لکن ذکر نام وی در اصحاب امام باقر(ع) در رجال الطوسی را از اشتباهات شیخ طوسی دانسته و عقیده دارد منشأ اشتباه این بوده که در بعضی اسناد، تعبیر بکر بن صالح عن أبی جعفر(ع) آمده و شیخ مراد از ابوجعفر را امام باقر(ع) تلقی کرده است، از این رو او را از اصحاب آن حضرت به شمار آورده است، درحالی که مراد از ابوجعفر در این سند، امام جواد(ع) است؛ زیرا در این سند، سهل بن زیاد از بکر روایت کرده است و سهل بن زیاد نمی‌تواند از کسی که از امام باقر(ع) روایت کرده، روایت کند.

مؤید سخن علامه شوشتری این است که این روایت در من لا یحضره الفقیه نقل شده و در سندش ابو جعفر الثانی آمده است.

رجالیان دیگر نیز به اتحاد بکر بن صالح نظر دادند و تتبّع در اسناد روایات هم آن را تأیید می‌کند، پس دیدگاه ملاصالح مازندرانی که نوشته است: "بكر بن صالح مشترك بين مجهول يروي عن أبي جعفر وبين ضعيف وهو بكر بن صالح الرازي" درست نیست.

طبقه راوی

از تاریخ ولادت و وفات بکر بن صالح گزارشی نرسیده است. شیخ طوسی و برقی وی را در اصحاب امام رضا(ع) نام برده‌اند و نجاشی تصریح کرده که بکر بن صالح، امام کاظم(ع) را ادراک و از آن حضرت روایت کرده است.

بکر بن صالح در اسناد روایات از امام کاظم(ع)، امام رضا(ع) و امام جواد(ع) روایت کرده است.

آیت‌الله بروجردی از بکر بن صالح در طبقه ششم راویان نام برده است.

یادآوری سه نکته

نکته یکم: از تتبع در اسناد روایات و ملاحظه راوی و مرویٌ عنه استفاده می‌شود که بکر بن صالح در اوایل جوانی، اواخر عمر شریف امام کاظم(ع) را ادراک کرده و بعد از شهادت امام جواد(ع) نیز زنده بوده است.

نکته دوم: علامه شوشتری به تصریح نجاشی در روایت کردن بکر بن صالح از امام کاظم(ع) مناقشه کرده و آن را از توهّمات وی دانسته است؛ زیرا بکر بن صالح فقط یک روایت از آن حضرت دارد که به قرینه دیگر اسناد مرسل است، چون در موارد متعددی بکر بن صالح به واسطه الجعفری از امام کاظم(ع) روایت کرده است . بر این اساس بوده که شیخ طوسی و برقی وی را از اصحاب امام کاظم(ع) به شمار نیاوردند.

در جواب گفته می‌شود که روایت بکر بن صالح از امام رضا(ع) در بیشتر موارد باواسطه است و این دلیل نمی‌شود اسنادی که بکر بن صالح بی‌واسطه از آن حضرت روایت کرده، مرسل باشد.

نکته سوم: در بعضی اسناد، بکر بن صالح از امام صادق(ع) روایت کرده که به قرینه اسناد دیگر، مرسل است؛ زیرا روایت ایشان از امام صادق(ع) در برخی اسناد، با دو یا سه واسطه است.

استادان و شاگردان راوی

در اسناد روایات، بکر بن صالح از راویان متعددی روایت کرده است؛ همچون ابن أبی عمیر، ابن سنان، ابن فضال، أشعث بن محمد البارقی، بندار بن محمد الطبری، جعفر بن محمد الهاشمی، الحسن بن سعید، الحسن بن علی، الحسن بن محمد بن عمران، الریان بن شبیب، سلیمان بن جعفر الجعفری، عبدالرحمن بن سالم، عبدالله بن إبراهیم الجعفری، عبدالله بن إبراهیم الغفاری، علی بن أسباط، علی بن صالح، عیسی بن عبدالله بن محمد بن عمر بن علی، القاسم بن برید، محمد بن أبی حمزه، محمد بن سلیمان، محمد بن سلیمان الدیلمی، محمد بن سنان، محمد الشیبانی، الجعفری، الشیبانی و الغفاری . این راویان از استادان حدیثی بکر بن صالح شمرده می‌شوند.

همچنین افراد متعددی نیز از بکر بن صالح روایت کرده‌اند؛ مانند إبراهیم بن هاشم، أحمد بن محمد بن خالد، أحمد بن محمد بن عیسی، الحسین بن الحسن، الحسین بن سعید، سهل بن زیاد، صالح بن أبی حماد، عبدالله بن أحمد الرازی، علی بن محمد و علی بن مهزیار که از شاگردان بکر بن صالح به شمار می‌آیند.

مذهب راوی

یاد کرد راوی در رجال النجاشی بر تشیع و امامی بودن وی دلالت دارد. افزون بر این، روایاتش نیز آن را تأیید می‌کنند؛ نمونه‌اش حدیث لوح است که در آن به نام ائمه(ع) تصریح شده است.

«مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اَللَّهِ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ ظَرِيفٍ وَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِي حَمَّادٍ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ أَبِي لِجَابِرِ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ اَلْأَنْصَارِيِّ إِنَّ لِي إِلَيْكَ حَاجَةً فَمَتَى يَخِفُّ عَلَيْكَ أَنْ أَخْلُوَ بِكَ فَأَسْأَلَكَ عَنْهَا فَقَالَ لَهُ جَابِرٌ أَيَّ اَلْأَوْقَاتِ أَحْبَبْتَهُ فَخَلاَ بِهِ فِي بَعْضِ اَلْأَيَّامِ فَقَالَ لَهُ يَا جَابِرُ أَخْبِرْنِي عَنِ اَللَّوْحِ اَلَّذِي رَأَيْتَهُ فِي يَدِ أُمِّي فَاطِمَةَ عَلَيْهَا اَلسَّلاَمُ بِنْتِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ مَا أَخْبَرَتْكَ بِهِ أُمِّي أَنَّهُ فِي ذَلِكَ اَللَّوْحِ مَكْتُوبٌ فَقَالَ جَابِرٌ أَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّي دَخَلْتُ عَلَى أُمِّكَ فَاطِمَةَ عَلَيْهَا اَلسَّلاَمُ فِي حَيَاةِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَهَنَّيْتُهَا بِوِلاَدَةِ اَلْحُسَيْنِ وَ رَأَيْتُ فِي يَدَيْهَا لَوْحاً أَخْضَرَ ظَنَنْتُ أَنَّهُ مِنْ زُمُرُّدٍ وَ رَأَيْتُ فِيهِ كِتَاباً أَبْيَضَ شِبْهَ لَوْنِ اَلشَّمْسِ فَقُلْتُ لَهَا بِأَبِي وَ أُمِّي يَا بِنْتَ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَا هَذَا اَللَّوْحُ فَقَالَتْ هَذَا لَوْحٌ أَهْدَاهُ اَللَّهُ إِلَى رَسُولِهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فِيهِ اِسْمُ أَبِي وَ اِسْمُ بَعْلِي وَ اِسْمُ اِبْنَيَّ وَ اِسْمُ اَلْأَوْصِيَاءِ مِنْ وُلْدِي وَ أَعْطَانِيهِ أَبِي لِيُبَشِّرَنِي بِذَلِكَ قَالَ جَابِرٌ فَأَعْطَتْنِيهِ أُمُّكَ فَاطِمَةُ عَلَيْهَا اَلسَّلاَمُ فَقَرَأْتُهُ وَ اِسْتَنْسَخْتُهُ فَقَالَ لَهُ أَبِي فَهَلْ لَكَ يَا جَابِرُ أَنْ تَعْرِضَهُ عَلَيَّ قَالَ نَعَمْ فَمَشَى مَعَهُ أَبِي إِلَى مَنْزِلِ جَابِرٍ فَأَخْرَجَ صَحِيفَةً مِنْ رَقٍّ فَقَالَ يَا جَابِرُ اُنْظُرْ فِي كِتَابِكَ لِأَقْرَأَ أَنَا عَلَيْكَ فَنَظَرَ جَابِرٌ فِي نُسْخَةٍ فَقَرَأَهُ أَبِي فَمَا خَالَفَ حَرْفٌ حَرْفاً فَقَالَ جَابِرٌ فَأَشْهَدُ بِاللَّهِ أَنِّي هَكَذَا رَأَيْتُهُ فِي اَللَّوْحِ مَكْتُوباً ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ هَذَا كِتَابٌ ﴿مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ﴾ - لِمُحَمَّدٍ نَبِيِّهِ وَ نُورِهِ وَ سَفِيرِهِ وَ حِجَابِهِ وَ دَلِيلِهِ «نَزَلَ بِهِ اَلرُّوحُ اَلْأَمِينُ » مِنْ عِنْدِ رَبِّ اَلْعَالَمِينَ عَظِّمْ يَا مُحَمَّدُ أَسْمَائِي وَ اُشْكُرْ نَعْمَائِي وَ لاَ تَجْحَدْ آلاَئِي إِنِّي ﴿أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا﴾ قَاصِمُ اَلْجَبَّارِينَ وَ مُدِيلُ اَلْمَظْلُومِينَ وَ دَيَّانُ اَلدِّينِ إِنِّي ﴿أَنَا اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا﴾ فَمَنْ رَجَا غَيْرَ فَضْلِي أَوْ خَافَ غَيْرَ عَدْلِي عَذَّبْتُهُ «عَذٰاباً لاٰ أُعَذِّبُهُ أَحَداً مِنَ اَلْعٰالَمِينَ» فَإِيَّايَ فَاعْبُدْ وَ عَلَيَّ فَتَوَكَّلْ إِنِّي لَمْ أَبْعَثْ نَبِيّاً فَأُكْمِلَتْ أَيَّامُهُ وَ اِنْقَضَتْ مُدَّتُهُ إِلاَّ جَعَلْتُ لَهُ وَصِيّاً وَ إِنِّي فَضَّلْتُكَ عَلَى اَلْأَنْبِيَاءِ وَ فَضَّلْتُ وَصِيَّكَ عَلَى اَلْأَوْصِيَاءِ وَ أَكْرَمْتُكَ بِشِبْلَيْكَ وَ سِبْطَيْكَ حَسَنٍ وَ حُسَيْنٍ فَجَعَلْتُ حَسَناً مَعْدِنَ عِلْمِي بَعْدَ اِنْقِضَاءِ مُدَّةِ أَبِيهِ وَ جَعَلْتُ حُسَيْناً خَازِنَ وَحْيِي وَ أَكْرَمْتُهُ بِالشَّهَادَةِ وَ خَتَمْتُ لَهُ بِالسَّعَادَةِ فَهُوَ أَفْضَلُ مَنِ اُسْتُشْهِدَ وَ أَرْفَعُ اَلشُّهَدَاءِ دَرَجَةً جَعَلْتُ كَلِمَتِيَ اَلتَّامَّةَ مَعَهُ وَ حُجَّتِيَ اَلْبَالِغَةَ عِنْدَهُ بِعِتْرَتِهِ أُثِيبُ وَ أُعَاقِبُ أَوَّلُهُمْ عَلِيٌّ سَيِّدُ اَلْعَابِدِينَ وَ زَيْنُ أَوْلِيَائِيَ اَلْمَاضِينَ وَ اِبْنُهُ شِبْهُ جَدِّهِ اَلْمَحْمُودِ مُحَمَّدٌ اَلْبَاقِرُ عِلْمِي وَ اَلْمَعْدِنُ لِحِكْمَتِي سَيَهْلِكُ اَلْمُرْتَابُونَ فِي جَعْفَرٍ اَلرَّادُّ عَلَيْهِ كَالرَّادِّ عَلَيَّ حَقَّ اَلْقَوْلُ مِنِّي لَأُكْرِمَنَّ مَثْوَى جَعْفَرٍ وَ لَأَسُرَّنَّهُ فِي أَشْيَاعِهِ وَ أَنْصَارِهِ وَ أَوْلِيَائِهِ أُتِيحَتْ بَعْدَهُ مُوسَى فِتْنَةٌ عَمْيَاءُ حِنْدِسٌ لِأَنَّ خَيْطَ فَرْضِي لاَ يَنْقَطِعُ وَ حُجَّتِي لاَ تَخْفَى وَ أَنَّ أَوْلِيَائِي يُسْقَوْنَ بِالْكَأْسِ اَلْأَوْفَى مَنْ جَحَدَ وَاحِداً مِنْهُمْ فَقَدْ جَحَدَ نِعْمَتِي وَ مَنْ غَيَّرَ آيَةً مِنْ كِتَابِي فَقَدِ اِفْتَرَى عَلَيَّ وَيْلٌ لِلْمُفْتَرِينَ اَلْجَاحِدِينَ عِنْدَ اِنْقِضَاءِ مُدَّةِ مُوسَى عَبْدِي وَ حَبِيبِي وَ خِيَرَتِي فِي عَلِيٍّ وَلِيِّي وَ نَاصِرِي وَ مَنْ أَضَعُ عَلَيْهِ أَعْبَاءَ اَلنُّبُوَّةِ وَ أَمْتَحِنُهُ بِالاِضْطِلاَعِ بِهَا يَقْتُلُهُ عِفْرِيتٌ مُسْتَكْبِرٌ يُدْفَنُ فِي اَلْمَدِينَةِ اَلَّتِي بَنَاهَا اَلْعَبْدُ اَلصَّالِحُ إِلَى جَنْبِ شَرِّ خَلْقِي حَقَّ اَلْقَوْلُ مِنِّي لَأَسُرَّنَّهُ بِمُحَمَّدٍ اِبْنِهِ وَ خَلِيفَتِهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ وَارِثِ عِلْمِهِ فَهُوَ مَعْدِنُ عِلْمِي وَ مَوْضِعُ سِرِّي وَ حُجَّتِي عَلَى خَلْقِي لاَ يُؤْمِنُ عَبْدٌ بِهِ إِلاَّ جَعَلْتُ اَلْجَنَّةَ مَثْوَاهُ وَ شَفَّعْتُهُ فِي سَبْعِينَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ كُلُّهُمْ قَدِ اِسْتَوْجَبُوا اَلنَّارَ وَ أَخْتِمُ بِالسَّعَادَةِ لاِبْنِهِ عَلِيٍّ وَلِيِّي وَ نَاصِرِي وَ اَلشَّاهِدِ فِي خَلْقِي وَ أَمِينِي عَلَى وَحْيِي أُخْرِجُ مِنْهُ اَلدَّاعِيَ إِلَى سَبِيلِي وَ اَلْخَازِنَ لِعِلْمِيَ اَلْحَسَنَ وَ أُكْمِلُ ذَلِكَ بِابْنِهِ محمد رَحْمَةً لِلْعَالَمِينَ عَلَيْهِ كَمَالُ مُوسَى وَ بَهَاءُ عِيسَى وَ صَبْرُ أَيُّوبَ فَيُذَلُّ أَوْلِيَائِي فِي زَمَانِهِ وَ تُتَهَادَى رُءُوسُهُمْ كَمَا تُتَهَادَى رُءُوسُ اَلتُّرْكِ وَ اَلدَّيْلَمِ فَيُقْتَلُونَ وَ يُحْرَقُونَ وَ يَكُونُونَ خَائِفِينَ مَرْعُوبِينَ وَجِلِينَ تُصْبَغُ اَلْأَرْضُ بِدِمَائِهِمْ وَ يَفْشُو اَلْوَيْلُ وَ اَلرَّنَّةُ فِي نِسَائِهِمْ أُولَئِكَ أَوْلِيَائِي حَقّاً بِهِمْ أَدْفَعُ كُلَّ فِتْنَةٍ عَمْيَاءَ حِنْدِسٍ وَ بِهِمْ أَكْشِفُ اَلزَّلاَزِلَ وَ أَدْفَعُ اَلْآصَارَ وَ اَلْأَغْلاَلَ ﴿أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ﴾: قَالَ عَبْدُ اَلرَّحْمَنِ بْنُ سَالِمٍ قَالَ أَبُو بَصِيرٍ لَوْ لَمْ تَسْمَعْ فِي دَهْرِكَ إِلاَّ هَذَا اَلْحَدِيثَ لَكَفَاكَ فَصُنْهُ إِلاَّ عَنْ أَهْلِهِ».

جایگاه حدیثی راوی

ابن غضائری و نجاشی وی را تضعیف کرده‌اند؛ با این تفاوت که نجاشی به عبارت ضعیف بسنده کرده؛ ولی ابن غضائری چنین نوشته است: "ضعيف جداً! كثير التفرّد بالغرائب".

علامه حلی نام راوی را در قسم دوم کتابش که به راویان ضعیف اختصاص دارد، عنوان کرده و عبارت ابن الغضائری را گزارش کرده است.

ابن داود از راوی دو بار یاد کرده است؛ یک بار در باب مذمومان و بار دوم در قسم ممدوحان و موثقان. عبارت ابن داود در باب دوم چنین است: "بكر بن صالح الرازي الضبي مولى بائس مولى حمزة بن اليسع الأشعري ثقة".

ظاهر عبارت نشان می‌دهد که کلمه ثقة به بکر بن صالح برمی‌گردد، درحالی که وثاقت بائس مراد است؛ زیرا شیخ طوسی، بکر بن صالح الرازی الضبی و بائس مولی حمزة بن الیسع الأشعری را دنبال هم ذکر کرده و به توثیق بائس پرداخته است و ابن داود پنداشته که کلمه ثقة صفت بکر بن صالح نیز هست، از این رو نام بکر بن صالح را در قسم یکم کتابش عنوان کرده است.

تحقیق

از رجالیان قدما، ابن غضائری و نجاشی به تضعیف بکر بن صالح پرداختند، درحالی که شیخ طوسی نه در رجال الطوسی نه در الفهرست او را تضعیف کرده، بلکه در الاستبصار فیما اختلف من الأخبار دو روایت از بکر بن صالح نقل کرده که موافق با مذهب عامه بوده است؛ لکن در رد آن دو روایت، به ضعف راوی استناد نکرده، بلکه آن را تأویل برده است؛ اگر تضعیف بکر بن صالح برای شیخ طوسی ثابت می‌بود، برای رد روایت به آن استناد می‌کرد؛ نه اینکه آن را تأویل ببرد.

تضعیف نجاشی نیز ظاهراً مستند به تضعیف ابن غضائری است؛ زیرا نجاشی در جرح و تعدیل راویان، متأثر از ابن غضائری بوده و استناد ابن غضائری در تضعیف بکر بن صالح به دلیل نقل مفردات است، چنان که می‌نویسد: "كثير التفرد ضعيف جداً".

مضامین روایات بکر بن صالح درباره اهل بیت(ع)، مقام و منزلت آنان، کرامات و معجزاتی که از آن بزرگواران انجام شده است که به نظر ابن غضائری از مفردات است، در حالی که صدور امور خارق عادت از ذوات مقدس امامان معصوم(ع) به اذن الله، نه تنها امر غریبی نیست، از معتقدات شیعه است.

افزون بر این، بکر بن صالح از راویانی است که در سند روایت کامل الزیارات و تفسیر القمی قرار گرفته است.

نمونه‌های روایت بکر بن صالح

1. «عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ قَالَ : قُلْتُ لِلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ اِمْرَأَتِي أُخْتُ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ بِهَا حَمْلٌ فَادْعُ اَللَّهَ أَنْ يَجْعَلَهُ ذَكَراً قَالَ هُمَا اِثْنَانِ قُلْتُ فِي نَفْسِي هُمَا مُحَمَّدٌ وَ عَلِيٌّ بَعْدَ اِنْصِرَافِي. فَدَعَانِي بَعْدُ فَقَالَ سَمِّ وَاحِداً عَلِيّاً وَ اَلْأُخْرَى أُمَّ عُمَرَ . فَقَدِمْتُ اَلْكُوفَةَ وَ قَدْ وُلِدَ لِي غُلاَمٌ وَ جَارِيَةٌ فِي بَطْنٍ فَسَمَّيْتُ كَمَا أَمَرَنِي. فَقُلْتُ لِأُمِّي مَا مَعْنَى أُمِّ عُمَرَ فَقَالَتْ إِنَّ أُمِّي كَانَتْ تُدْعَى أُمَّ عُمَرَ».
2. «عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ اَلْحَسَنِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ اَلنَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ قَالَ أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلاَمُ: أَنَا اَلْهَادِي وَ اَلْمُهْتَدِي وَ أَبُو اَلْيَتَامَى وَ زَوْجُ اَلْأَرَامِلِ وَ اَلْمَسَاكِينِ وَ أَنَا مَلْجَأُ كُلِّ ضَعِيفٍ وَ مَأْمَنُ كُلِّ خَائِفٍ وَ أَنَا قَائِدُ اَلْمُؤْمِنِينَ إِلَى اَلْجَنَّةِ وَ أَنَا حَبْلُ اَللَّهِ اَلْمَتِينُ وَ أَنَا عُرْوَةُ اَللَّهِ اَلْوُثْقَى وَ أَنَا عَيْنُ اَللَّهِ وَ لِسَانُهُ اَلصَّادِقُ وَ يَدُهُ وَ أَنَا جَنْبُ اَللَّهِ اَلَّذِي تَقُولُ نَفْسٌ ﴿يَا حَسْرَتَا عَلَى مَا فَرَّطْتُ فِي جَنْبِ اللَّهِ﴾ وَ أَنَا يَدُ اَللَّهِ اَلْمَبْسُوطَةُ عَلَى عِبَادِهِ بِالرَّحْمَةِ وَ اَلْمَغْفِرَةِ وَ أَنَا - بَابُ حِطَّةٍ مَنْ عَرَفَنِي وَ عَرَفَ حَقِّي فَقَدْ عَرَفَ رَبَّهُ لِأَنِّي وَصِيُّ نَبِيِّهِ فِي أَرْضِهِ وَ حُجَّتُهُ عَلَى خَلْقِهِ لاَ يُنْكِرُ هَذَا إِلاَّ رَادٌّ عَلَى اَللَّهِ وَ رَسُولِهِ».
3. «عَنْهُ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ أَبِي اَلْحَسَنِ اَلرِّضَا عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ: مَنْ سَرَّهُ أَنْ يَنْظُرَ إِلَى اَللَّهِ بِغَيْرِ حِجَابٍ وَ يَنْظُرَ اَللَّهُ إِلَيْهِ بِغَيْرِ حِجَابٍ فَلْيَتَوَلَّ آلَ مُحَمَّدٍ وَ لْيَتَبَرَّأْ مِنْ عَدُوِّهِمْ وَ لْيَأْتَمَّ بِإِمَامِ اَلْمُؤْمِنِينَ مِنْهُمْ فَإِنَّهُ إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ نَظَرَ اَللَّهُ إِلَيْهِ بِغَيْرِ حِجَابٍ وَ نَظَرَ إِلَى اَللَّهِ بِغَيْرِ حِجَابٍ».
4. «أَبُو صَالِحٍ خَلَفُ بْنُ حَامِدٍ اَلْكَشِّيُّ، عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ طَلْحَةَ، عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ، قَالَ: سَمِعْتُ اَلرِّضَا (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) يَقُولُ: مَا يَقُولُ اَلنَّاسُ فِي هَذِهِ اَلْآيَةِ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ وَ أَيُّ آيَةٍ قَالَ: قَوْلُ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ﴾، قُلْتُ اِخْتَلَفُوا فِيهَا، قَالَ أَبُو اَلْحَسَنِ (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) وَ لَكِنِّي أَقُولُ نَزَلَتْ فِي اَلْوَاقِفَةِ أَنَّهُمْ قَالُوا: لاَ إِمَامَ بَعْدَ مُوسَى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) فَرَدَّ اَللَّهُ عَلَيْهِمْ ﴿بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ﴾، وَ اَلْيَدُ هُوَ اَلْإِمَامُ فِي بَاطِنِ اَلْكِتَابِ، وَ إِنَّمَا عَنَى بِقَوْلِهِمْ لاَ إِمَامَ بَعْدَ مُوسَى (عَلَيْهِ السَّلاَمُ)».
5. «مَا رَوَى بَكْرُ بْنُ صَالِحٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ فُضَيْلٍ اَلصَّيْرَفِيِّ قَالَ : كَتَبْتُ إِلَى أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلاَمُ كِتَاباً وَ فِي آخِرِهِ هَلْ عِنْدَكَ سِلاَحُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ نَسِيتُ أَنْ أَبْعَثَ بِالْكِتَابِ فَكَتَبَ إِلَيَّ بِحَوَائِجَ لَهُ وَ فِي آخِرِ كِتَابِهِ عِنْدِي سِلاَحُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ هُوَ فِينَا بِمَنْزِلَةِ اَلتَّابُوتِ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ يَدُورُ مَعَنَا حَيْثُ دُرْنَا وَ هُوَ مَعَ كُلِّ إِمَامٍ. وَ كُنْتُ بِمَكَّةَ فَأَضْمَرْتُ فِي نَفْسِي شَيْئاً لاَ يَعْلَمُهُ إِلاَّ اَللَّهُ فَلَمَّا صِرْتُ إِلَى اَلْمَدِينَةِ وَ دَخَلْتُ عَلَيْهِ نَظَرَ إِلَيَّ فَقَالَ اِسْتَغْفِرِ اَللَّهَ مِمَّا أَضْمَرْتَ وَ لاَ تَعُدْ. قَالَ بَكْرٌ فَقُلْتُ لِمُحَمَّدٍ أَيُّ شَيْءٍ هَذَا قَالَ لاَ أُخْبِرُ بِهِ أَحَداً. قَالَ وَ خَرَجَ بِإِحْدَى رِجْلِي اَلْعِرْقُ اَلْمَدَنِيُّ وَ قَدْ قَالَ لِي قَبْلَ أَنْ يَخْرُجَ اَلْعِرْقُ فِي رِجْلِي وَ قَدْ وَدَّعْتُهُ فَكَانَ آخِرُ مَا قَالَ إِنَّهُ سَتُصِيبُ وَجَعاً فَاصْبِرْ فَأَيُّمَا رَجُلٍ مِنْ شِيعَتِنَا اِشْتَكَى فَصَبَرَ وَ اِحْتَسَبَ كَتَبَ اَللَّهُ لَهُ أَجْرَ أَلْفِ شَهِيدٍ. فَلَمَّا صِرْتُ فِي بَطْنِ مَرٍّ ضَرَبَ عَلَى رِجْلِي وَ خَرَجَ بِيَ اَلْعِرْقُ فَمَا زِلْتُ شَاكِياً أَشْهُراً وَ حَجَجْتُ فِي اَلسَّنَةِ اَلثَّانِيَةِ فَدَخَلْتُ عَلَيْهِ فَقُلْتُ جَعَلَنِيَ اَللَّهُ فِدَاكَ عَوِّذْ رِجْلِي وَ أَخْبَرْتُهُ أَنَّ هَذِهِ اَلَّتِي تُوجِعُنِي فَقَالَ لاَ بَأْسَ عَلَى هَذِهِ وَ أَعْطِنِي رِجْلَكَ اَلْأُخْرَى اَلصَّحِيحَةَ فَبَسَطْتُهَا بَيْنَ يَدَيْهِ فَعَوَّذَهَا فَلَمَّا قُمْتُ مِنْ عِنْدِهِ خَرَجَ فِي اَلرِّجْلِ اَلصَّحِيحَةِ فَرَجَعْتُ إِلَى نَفْسِي فَعَلِمْتُ أَنَّهُ عَوَّذَهَا مِنَ اَلْوَجَعِ فَعَافَانِيَ اَللَّهُ بَعْدَهُ ».

منابع

1. جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۴