شفاعت تشریعی
مقدمه
تشریع و تبیین دین و آیین پرستش، تفضّل و لطفی الهی و وسیله‌ای برای تقرب معنوی انسان‌ها به پروردگار است. ارسال رسل، احکام عبادی، اوامر و نواهی، انذار و تبشیر و حتی عقوبت‌های اخروی، همگی وسایلی برای تربیت و رشد و کمال و نهایتاً اتمام حجت برای انسان‌ها به شمار می‌آیند[۱].
آیات متعدّد قرآن، بر معنای شفاعت تشریعی دلالت می‌نمایند؛ از جمله: ﴿يَوْمَئِذٍ لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَرَضِيَ لَهُ قَوْلًا﴾[۲]، ﴿لَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ﴾[۳]، ﴿لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى﴾[۴]، ﴿وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى﴾[۵]، ﴿وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾[۶].
در واقع، اعمال مختلف بندگان، وسایل و شفیعانی در جلب رحمت و مغفرت خداوند است. به همین لحاظ، خداوند امر نموده که از وسایلی که او مقرّر نموده، در تقرب به درگاه او استفاده شود: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾[۷].
شفاعت تشریعی، مربوط به رابطه انسان با خداوند از جهت اعتقادات و احکام است؛ که تکلیف و نهایتاً عقوبت را به دنبال دارد. خداوند بر اساس تقدیر خود، شفاعت را به عنوان یکی از قوانین خود، این‌گونه قرار داده که نهایتاً براساس اذن او انجام شود. بر این مبنا، کسب احکام شریعت، فیض معنوی راه سعادت و هر آنچه در مجموعه دین از طریق رسول خدا (ص) تحصیل می‌گردد، همگی بر اساس وساطت ایشان بین خدا و مخلوقات و مبتنی بر قانون شفاعت می‌باشد و این امر در دنیا و آخرت جریان دارد: ﴿وَلَا تَنْفَعُ الشَّفَاعَةُ عِنْدَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ﴾[۸]، ﴿وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى﴾[۹].[۱۰]
انواع شفاعت تشریعی
شفاعت تشریعی بر دو قسم است: شفاعت در دنیا و شفاعت در قیامت.
شفاعت در دنیا
این نوع از شفاعت، وساطتی است که در دنیا صورت می‌گیرد و مشفوعین را به نحوی در مسیر قرب الهی کمک می‌کند. شفیعان این قسم از شفاعت، در چند گروه قرار می‌گیرند:
- هدایت تشریعی: این قسم از شفاعت، اصلی‌ترین وظیفه انبیاء و اولیاء الهی ما بر اساس قاعده لطف[۱۱] برای انسان‌ها است. چنان‌که در براهین قبل اشاره شد[۱۲]، در قالب هدایت ارشادی و ایصالی، خلایق را به سوی مراتب عالی‌تر ایمان و اسلام و در نتیجه، قرب الهی و فلاح ابدی هدایت می‌کنند.
- هدایت به مغفرت الهی و توبه از گناهان: گناه، اصلی‌ترین عامل دور ماندن انسان‌ها از خداوند است. وجود اولیاء (ع) و هدایت آنان به راه و رسم توبه و نیز دعای آنان، موجب پاک‌شدن مؤمنان از گناهان و در نتیجه، باز شدن راه آنان در سیر به سوی مقام قرب الهی است. ﴿وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ﴾[۱۳]. ﴿خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّيهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَيْهِمْ إِنَّ صَلَاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۱۴]. اصولاً ایمان به رسول خدا (ص)، که نتیجه آن غفران گناهان گذشته بنده است، شفیع بندگان در وساطت میان بنده و پروردگار است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَآمِنُوا بِرَسُولِهِ يُؤْتِكُمْ كِفْلَيْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَيَجْعَلْ لَكُمْ نُورًا تَمْشُونَ بِهِ وَيَغْفِرْ لَكُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۱۵].
- عمل صالح: که آن نیز وسیله‌ای برای تقرّب به درگاه خداوند است. این موضوع در آیات متعددی ذکر شده است: ﴿وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِيمٌ﴾[۱۶]. ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَابْتَغُوا إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ﴾[۱۷]. ﴿يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۱۸].
- ملائکه الهی؛ که شفاعت آنان طلب مغفرت برای مؤمنین است: ﴿الَّذِينَ يَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيُؤْمِنُونَ بِهِ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِينَ آمَنُوا﴾[۱۹]؛ ﴿وَالْمَلَائِكَةُ يُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَيَسْتَغْفِرُونَ لِمَنْ فِي الْأَرْضِ أَلَا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ﴾[۲۰].
- مؤمنین؛ که برای خود و برای برادران ایمانی خود استغفار می‌کنند: ﴿وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا﴾[۲۱].
- هر امری که با عمل صالح ارتباطی دارد؛ که موارد آن متعدّد است؛ از جمله مسجدها و اماکن شریفه و متبرکه، ایام شریفه و انبیاء و رسولان خدا (ع) که برای امّت خود طلب مغفرت می‌کنند: ﴿وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذْ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ جَاءُوكَ فَاسْتَغْفَرُوا اللَّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللَّهَ تَوَّابًا رَحِيمًا﴾[۲۲].[۲۳]
شفاعت در قیامت
این قسم از شفاعت در روز قیامت صورت می‌پذیرد. در این روز بزرگ، صرفاً شفاعت اشخاص خاصی مورد پذیرش خداوند است. با دقّت در اوصاف این افراد، مشخص می‌گردد که شافعان در قیامت همان کسانی هستند که در دنیا در امر هدایت انسان نقش داشته‌اند و چون مبدأ هدایت واحد است، بنابراین همه هادیان، در یک نظام واحد طولی، هدایت و شفاعت در دنیا و آخرت را بر عهده دارند. به عبارت دیگر، شفاعت در آخرت، ادامه شفاعت هدایت و مغفرت در دنیا در مسیر تقرّب به پروردگار است. شفاعت‌کنندگان این نوع از شفاعت عبارتند از:
- انبیاء و اولیاء الهی (ع): ﴿وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ... وَلَا يَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى﴾[۲۴]، ﴿وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾[۲۵].
- ملائکه: ﴿وَكَمْ مِنْ مَلَكٍ فِي السَّمَاوَاتِ لَا تُغْنِي شَفَاعَتُهُمْ شَيْئًا إِلَّا مِنْ بَعْدِ أَنْ يَأْذَنَ اللَّهُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيَرْضَى﴾[۲۶].
- شهداء: اصل در معنای شهادت، حضور و شهود در نزد امری است و شهید به کسی گفته می‌شود که به مقام حضور در مراتبی از عالم غیب رسیده باشد. کسی که در میدان جهاد با دشمنان دین کشته می‌شود، خداوند تفضّلاً مقامات عالی در برزخ و قیامت را به او عنایت می‌کند؛ از جمله حضور در مراتبی از عوالم ملکوت و مشاهده مراتبی از عالم غیب و ارتزاق از رحمت‌های خاص و معارف الهی به وی ارزانی می‌شود؛ در نتیجه، اصطلاحاً به او «شهید» گفته می‌شود: ﴿وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ﴾[۲۷]. خلاصه آنکه، همه شهداء، خواه شهید در میدان جهاد اصغر باشند و یا اکبر، اجازه شفاعت دیگران را در قیامت دارند: ﴿وَلَا يَمْلِكُ الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ الشَّفَاعَةَ إِلَّا مَنْ شَهِدَ بِالْحَقِّ وَهُمْ يَعْلَمُونَ﴾[۲۸][۲۹]
- مؤمنین، اعم از صدیقین و یا صالحین: به تعبیر قرآن، ایشان در روز قیامت ملحق به شهداء می‌شوند. بنابراین، آنان نیز از شفیعان به شمار می‌آیند: ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ﴾[۳۰].[۳۱]
منابع
پانویس
- ↑ ﴿تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِهِ﴾ «و سخن پروردگارت به راستی و دادگری کامل شد؛ هیچ دگرگون کننده‌ای برای سخنان وی نیست و او شنوای داناست» سوره انعام، آیه ۱۱۵.
- ↑ «در این روز میانجیگری سودی ندارد مگر (میانجیگری) کسی که (خداوند) بخشنده بدو اجازه داده و از گفتار او خرسند باشد» سوره طه، آیه ۱۰۹.
- ↑ «و میانجیگری نزد او سودی ندارد مگر برای آن کس که او به وی اجازه دهد» سوره سبأ، آیه ۲۳.
- ↑ «و بسا فرشته‌هایی در آسمان‌هاست که میانجیگریشان هیچ به کار نمی‌آید مگر پس از آنکه خداوند برای کسی که بخواهد و بپسندد، اجازه دهد» سوره نجم، آیه ۲۶.
- ↑ «آینده و گذشته آنان را می‌داند و (آنان) جز برای کسی که (خداوند) از او خرسند باشد میانجیگری نمی‌کنند و خود از بیم او هراسانند» سوره انبیاء، آیه ۲۸.
- ↑ «و کسانی که (مشرکان آنان را) به جای او (به پرستش) می‌خوانند اختیار میانجیگری ندارند مگر آنان که با دانایی به حق گواهی دهند» سوره زخرف، آیه ۸۶.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.
- ↑ «و میانجیگری نزد او سودی ندارد مگر برای آن کس که او به وی اجازه دهد» سوره سبأ، آیه ۲۳.
- ↑ «و بسا فرشته‌هایی در آسمان‌هاست که میانجیگریشان هیچ به کار نمی‌آید مگر پس از آنکه خداوند برای کسی که بخواهد و بپسندد، اجازه دهد» سوره نجم، آیه ۲۶.
- ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴، ص ۵۷۷.
- ↑ ر. ک: برهان اول از براهین عقلی.
- ↑ ر. ک: آیات هدایت (برهان ششم از همین مجموعه).
- ↑ «و خداوند بر آن نیست تا تو در میان آنان هستی آنان را عذاب کند و تا آمرزش می‌خواهند خداوند بر آن نیست که عذاب کننده آنها باشد» سوره انفال، آیه ۳۳.
- ↑ «از دارایی‌های آنان زکاتی بردار که با آن آنها را پاک می‌داری و پاکیزه می‌گردانی و برای آنها (به نیکی) دعا کن که دعای تو (مایه) آرامش آنان است و خداوند شنوایی داناست» سوره توبه، آیه ۱۰۳.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به پیامبرش ایمان آورید تا از بخشایش خویش دو بهره به شما ارزانی دارد و در شما فروغی نهد که با آن راه بسپارید و شما را بیامرزد و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره حدید، آیه ۲۸.
- ↑ «خداوند به کسانی که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند وعده داده است که آنان آمرزش و پاداشی سترگ دارند» سوره مائده، آیه ۹.
- ↑ «ای مؤمنان! از خداوند پروا کنید و به سوی او راه جویید و در راه او جهاد کنید باشد که رستگار گردید» سوره مائده، آیه ۳۵.
- ↑ «خداوند با آن (روشنایی) هر کسی را که پی خشنودی وی باشد به راه‌های بی‌گزند، راهنمایی می‌کند و آنان را به اراده خویش از تیرگی‌ها به سوی روشنایی بیرون می‌آورد و آنها را به راهی راست رهنمون می‌گردد» سوره مائده، آیه ۱۶.
- ↑ «کسانی که عرش خداوند را برمی‌دارند و پیرامونیان آن، با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و بدو ایمان می‌آورند و برای مؤمنان آمرزش می‌خواهند» سوره غافر، آیه ۷.
- ↑ «نزدیک است که آسمان‌ها بر فراز سرشان بشکافند و فرشتگان با سپاس پروردگارشان را به پاکی می‌ستایند و برای هر کس که در زمین است آمرزش می‌خواهند؛ آگاه باشید که بی‌گمان خداوند است که آمرزنده بخشاینده است» سوره شوری، آیه ۵.
- ↑ «و از ما درگذر و ما را بیامرز و بر ما ببخشای؛ تو سرور مایی» سوره بقره، آیه ۲۸۶.
- ↑ «و ما هیچ پیامبری را نفرستادیم مگر برای آنکه به اذن خداوند از او فرمانبرداری کنند و اگر آنان هنگامی که به خویش ستم روا داشتند نزد تو می‌آمدند و از خداوند آمرزش می‌خواستند و پیامبر برای آنان آمرزش می‌خواست خداوند را توبه‌پذیر بخشاینده می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۶۴.
- ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴، ص ۵۷۸.
- ↑ «و گفتند خداوند بخشنده (از فرشتگان) فرزندی گزیده است؛ پاکا که اوست؛ بلکه (فرشته‌ها تنها) بندگانی ارجمندند؛... و (آنان) جز برای کسی که (خداوند) از او خرسند باشد میانجیگری نمی‌کنند» سوره انبیاء، آیه ۲۶-۲۸.
- ↑ «و کسانی که (مشرکان آنان را) به جای او (به پرستش) می‌خوانند اختیار میانجیگری ندارند مگر آنان که با دانایی به حق گواهی دهند» سوره زخرف، آیه ۸۶.
- ↑ «و بسا فرشته‌هایی در آسمان‌هاست که میانجیگریشان هیچ به کار نمی‌آید مگر پس از آنکه خداوند برای کسی که بخواهد و بپسندد، اجازه دهد» سوره نجم، آیه ۲۶.
- ↑ «و کسانی را که در راه خداوند کشته شده‌اند مرده مپندار که زنده‌اند، نزد پروردگارشان روزی می‌برند» سوره آل عمران، آیه ۱۶۹.
- ↑ «و کسانی که (مشرکان آنان را) به جای او (به پرستش) می‌خوانند اختیار میانجیگری ندارند مگر آنان که با دانایی به حق گواهی دهند» سوره زخرف، آیه ۸۶.
- ↑ برای مطالعه بیشتر، ر. ک: برهان دوازدهم از این مجموعه، آیه شهادت.
- ↑ «و کسانی که به خداوند و پیامبرانش ایمان آورده‌اند، نزد پروردگار خویش همان راستگویان و شهیدانند؛ آنان راست پاداش و فروغشان؛ و آن کسان که کافر شدند و آیات ما را دروغ شمردند دوزخی‌اند» سوره حدید، آیه ۱۹.
- ↑ فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۴، ص ۵۸۰.