فرشته

فرشته از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: فرشته در قرآن - فرشته در نهج البلاغه - فرشته در کلام اسلامی - فرشته در معارف دعا و زیارات - فرشته در معارف و سیره سجادی - فرشته در معارف مهدویت - فرشته در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

ماهیت فرشته

در مورد ماهیت و چیستی فرشتگان در قرآن کریم سخن صریحی به میان نیامده است و این مسئله مورد اختلاف است. بیشتر دانشمندان، فرشتگان را موجوداتی مجرد و غیرمادی می‎دانند. به نظر متکلمان، فرشتگان اجسامی لطیف‎اند و می‎توانند به شکل‎های مختلف درآیند و فلاسفه آنها را عقول مجرده و نفوس فلکیه می‎دانند که‌ هیچ ارتباطی با اجسام ندارند.

اثبات وجود فرشتگان

ایمان به وجود فرشتگان از واجبات دینی است و در ردیف ایمان به خدا و پیامبران و کتب آسمانی جای دارد و برای اثبات وجود فرشتگان راهی جز ادلۀ نقلیه نیست و به حکم ایمان به غیب باید آنها را پذیرفت.

فرشتگان در روایات

روایات بسیاری پیرامون فرشتگان از ائمه معصومین (ع) بیان شده است که برخی از این روایات عبارت‌اند از:

1. امام علی (ع) فرمودند: «از فرشتگا‎نت، بر‎خی را در آسمان ها‎یت جای ‎داد‎ی و از زمین فرا‎بردی. اینان داناترین آفریدگان تو به تو هستند و بیش از همه از تو بیمناک‌اند و از همه به تو نزدیکترند. ملایکه در صلب هیچ پدری و در رحم هیچ مادری نبوده‌اند و از نطفۀ ناچیز و پست آفریده نشده‌اند و گشت زمان متفرقشان نساخته است با وجود مکانتی که در نزد تو دارند و منزلتی که آنان را داده ای و با آنکه، همه عشق و آرزوشان منحصر در توست و طاعتشان به حدی است که ذره ای از امر تو غفلت روا نمی‌دارند اگر آنچه را از عظمت تو که نمی‌دانند به عیان ببینند، اعمال خود را حقیر خواهند شمرد و به تقصیر عبادت معترف خواهند شد و خود را بسی ملامت کنند و بدانند که تو را آنسان که شایسته پرستش توست، نپرستیده‌اند و آنسان که سزاوار فرمانبرداری توست، فرمان نبرده اند».
2. امام سجاد (ع) در دعا‎های خویش، نخست بر فرشتگان مقربی مانند اسرافیل، میکائیل، جبرئیل و نیز فرشتگان دیگر درود فرستاده است.
3. امام صادق (ع) فرمودند: خدای عزوجل ملائکه را از نور آفریده است، نه غذایی می‌‎خورند و نه چیزی می‎نوشند و نه درپی ازدواج‎اند.

ویژگی‌های فرشتگان

برخی از ویژگی‌های فرشتگان در قرآن و روایات عبارت‌اند از:

1. موجوداتی عاقل و با شعور و بندگان گرامی خداوند هستند؛
2. نسبت به خدا عصیان نمی‌کنند؛
3. پیوسته خدا را تسبیح و تقدیس می‌‌نمایند؛
4. گاهی به صورت انسان در می‌‌آیند که به آن "تمثل" گفته می‌‌شود؛
5. آنان نه می‌خورند و نه می‌آشامند و نه نکاح می‎کنند و به نسیم عرش زنده‌اند؛
6. شمار آنان بسیار است و هیچ گونه‌ای از آفریدگان به شمار آنان نیست؛
7. نه خواب دارند و نه سستی و غفلت و نه فراموشی؛
8. آنها وظائف مهم و بسیار متنوعی از سوی خداوند بر عهده دارند: نقش فرشتگان در جهان آفرینش نقش واسطه میان پروردگار و جهان هستی است. آنان اجرا کنندۀ فرمان خداوند در جهان هستند. برخی از وظایف آن‌‎ها عبارت است از: واسطۀ نزول وحی به انسان؛ واسطۀ قبض روح انسان؛ مراقب اعمال بندگان؛ حافظ انسان در برابر حوادث ناگوار و بلایا؛ حامل عرش الهی و شفیع گناهکاران، تغییر شکل به صورت آدمیان و یاری کردن مؤمنان در پیشامد‎ها‎ی سخت مانند جنگ‌‎ها؛ تدبیر کنندۀ امور جهان و گروهی نیز مأمور عذاب اقوام سرکش‌اند.
9. مقامات مختلف و مراتب متفاوت دارند؛ خداوند سبحان در قرآن کریم به این امر اشاره دارد: «و هیچ یک از ما (فرشتگان) نیست، مگر این‎که برای او مقام و مرتبه‎ای معین است؛ گروهی از آنان پیوسته در سجده‌اند و رکوع ندارند و گروهی در رکوع‌اند و یارای ایستادن ندارند و گروهی همواره به صف ایستاده‌اند و پراکنده نمی‌‎شوند و برخی پیوسته تسبیح می‌‎گویند.

عصمت فرشتگان

اثبات عصمت فرشتگان

دلیل عقلی

متکلمان صرفا جهت اثبات عصمت فرشتگان وحی به ادله عقلی استناد کرده‌اند که تقریر آن چنین است: برای اثبات عصمت فرشتگان در مقام دریافت پیام الهی و ابلاغ آن به انبیا (ع) می‌توان به براهین عقلی استدلال کرد. ... هر گونه دلیل عقلی که برای اثبات عصمت انبیا در مقام تلقی و ابلاغ وحی اقامه شده، لزوم عصمت ملائکه وحی را نیز به اثبات می‌رساند.

غرض اصلی از خلقت آدمی، رسیدن به کمال نهایی و سعادت ابدی است و از طرفی، ابزار و وسایلی که برای درک و شناخت در اختیار انسان‌ها قرار داده شده است؛ یعنی حس و عقل، برای این منظور کفایت نمی‌کنند، از این رو عقل با توجه به حکمت خداوند در می‌یابد که حتماً باید راه دیگری در اختیار آدمیان قرار گیرد و آن، راه وحی و نبوت است. طبیعی است که برای حصول و تحقق این منظور باید پیام خداوند به طور کامل و بدون هیچ دستبردی در اختیار انسان‌ها قرار گیرد و این جز با عصمت و مصونیت فرشتگان امکان‌پذیر نیست؛ چرا که اگر پیام الهی توسط فرشتگان وحی دچار تحریف و تغییر شود؛ یعنی آنها در ابلاغ پیام خداوند معصوم نباشند، در این صورت نقض غرض خواهد شد.

دلایل نقلی

برای اثبات عصمت فرشتگان وحی در اموری که مربوط به دریافت ابلاغ وحی نیست و همچنین عصمت سایر فرشتگانی که با مقوله وحی ارتباطی ندارند ـ مانند ملائکه‌ای که مأمور کتابت اعمال آدمیان و یا مأمور نزول برکات آسمانی و مانند آن هستند ـ هر چند که به دلیل کمبود اطلاعات از کیفیت وجودی آنها، نمی‌توان برهان عقلی اقامه کرد؛ اما آیات و روایات بسیاری به خوبی بر عصمت این موجودات پاک و ارجمند دلالت دارند.

آیات قرآن کریم

دیدگاه قرآن کریم درباره عصمت فرشتگان

از نظر قرآن کریم، ایمان به ملائکه الهی از ارکان ایمان به غیب بوده و از شرایط ایمان مؤمن محسوب می‌شود. حدود ۲۰۰ آیه در قرآن در مورد ملائکه، ایمان به آنها، صفات، وظایف و تکالیفشان آمده است. یکی از صفاتی که قرآن برای فرشتگان معرّفی می‌نماید، عصمت است، می‌فرماید: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ عَلَيْهَا مَلَائِكَةٌ غِلَاظٌ شِدَادٌ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ.

در مورد این آیه به دو نکته باید توجه کرد: اولاً آیه بر اطاعت محض و عدم عصیان ملائکه صراحت دارد. ثانیاً فرشتگان عذاب خصوصیّتی ندارند؛ بلکه نفس فرشته بودن چنین خصوصیتی را لازم می‌آورد و به اصطلاح باید از ملائکه عذاب بودن، الغاء خصوصیت کرد.

در جای دیگر می‌فرماید: وَقَالُوا اتَّخَذَ الرَّحْمَنُ وَلَدًا سُبْحَانَهُ بَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَ * لَا يَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ .

این آیات نیز بر عصمت فرشتگان دلالت دارد. در چند آیه قبل می‌فرماید: وَلَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَنْ عِنْدَهُ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِهِ وَلَا يَسْتَحْسِرُونَ * يُسَبِّحُونَ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ لَا يَفْتُرُونَ . که در این آیات نیز اشاره به قدس و پاکی و عبودیّت فرشتگان شده است.

در جای دیگر بعد از بیان این که هریک از فرشتگان مقامی مخصوص دارند که هیچ گاه از آن مقام و جایگاه خود تخطّی نمی‌کنند، می‌فرماید: وَمَا مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقَامٌ مَعْلُومٌ * وَإِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ * وَإِنَّا لَنَحْنُ الْمُسَبِّحُونَ. در مجموع آن‌چه از روح قرآن به طور عام به دست می‌آید این است که، فرشتگان - موجوداتی پاک و معصوم هستند - امکان خطا و اشتباه و نافرمانی در آنها نیست، مراتب و مسئولیت‌های متفاوتی دارند؛ ولی به هرحال، کارگزاران خدای تعالی در ربوبیت و تدبیر و اراده عالم می‌باشند. هیچ یک به اندازه ذره‌ای از وظیفه خود تخطّی نمی‌کنند، بعضی مقرّب‌تر و به اصطلاح «مطاع» هستند که فرشتگان دیگری را تحت امر خود دارند، چنان که درباره جبرئیل (ع) می‌فرماید: إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ * ذِي قُوَّةٍ عِنْدَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ * مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ .

از آیات قرآن کریم سه مطلب عمده و اساسی درباره ملائکه می‌توان استفاده کرد:

1. فرشتگان موجودات ارجمند و با ارزشی هستند که واسطه بین خداوند و عالم مشهود می‌باشند؛ به عبارت دیگر، هیچ حادثه‌ای، کوچک یا بزرگ، نیست، مگر اینکه ملائکه در آن دخالت دارند و فرشته یا فرشتگانی بر انجام آن موکلند.
2. ملائکه هیچ‌گاه از اوامر الهی سرپیچی نکرده. به غیر خواسته خداوند تن در نمی‌دهند؛ یعنی اراده آنها مستقل و بریده از اراده و خواست خداوند نیست، از این رو هیچ گاه در انجام فرمانی که از ناحیه خداوند به آنها ارائه شود، سستی و درنگ نکرده، هیچ دستوری از دستورهای الهی را تغییر نمی‌دهند؛ نه بر آن می‌افزایند و نه از آن می‌کاهند: لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ. این، کمال و نهایت عبودیت است که اراده و اعمال موجودی، همگی، مملوک خداوند باشد و ذره‌ای از فرمان الهی تخلف نکند.
3. ملائکه مغلوب هیچ نیرو و اراده دیگری واقع نمی‌شوند. یعنی اگر بخواهند کاری را انجام دهند، آن را بدون کم و کاستی، انجام داده و در این بین هیچ نیرویی قادر به ایجاد خلل و انحراف در کار آنها نیست؛ زیرا که تمامی اعمال و رفتار آنها به امر و اراده خداوند انجام می‌گیرد: وَهُمْ بِأَمْرِهِ يَعْمَلُونَ. و اوامر و خواسته‌های باری تعالی را انجام می‌دهند: وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ. خداوند هم مغلوب هیچ قدرتی واقع نمی‌شود: وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعْجِزَهُ مِنْ شَيْءٍ. قرآن کریم از زبان ملائکه می‌فرماید: وَمَا نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّكَ لَهُ مَا بَيْنَ أَيْدِينَا وَمَا خَلْفَنَا وَمَا بَيْنَ ذَلِكَ وَمَا كَانَ رَبُّكَ نَسِيًّا. این آیه حکایت از احاطه همه‌جانبه قدرت خداوند نسبت به ملائکه دارد؛ به نحوی که اراده و قدرتی جز به اذن و مشیت خداوند در آنها تأثیرگذار نیست.

از مجموع این ویژگی‌ها که به صورت مطلق بیان شده و اختصاص به گونه خاصی از فرشتگان ندارند، بر می‌آید که هیچ عاملی، چه از درون و چه از برون، فرشتگان را از انجام تکالیفشان باز نمی‌دارد. بنابراین همه فرشتگان، معصومند.

روایات

از انبوه روایاتی که عصمت همه فرشتگان را آشکار می‌کند، به نمونه‌هایی بسنده می‌کنیم:

1. امیرالمؤمنین علی (ع) در مورد خلقت ملائکه خطاب به خداوند عرض می‌کند: «وَ مَلَائِكَةٌ خَلَقْتَهُمْ وَ أَسْكَنْتَهُمْ سَمَاوَاتِكَ- فَلَيْسَ فِيهِمْ فَتْرَةٌ وَ لَا عِنْدَهُمْ غَفْلَةٌ وَ لَا فِيهِمْ مَعْصِيَةٌ، هُمْ أَعْلَمُ خَلْقِكَ بِكَ...».
2. علی (ع) در نهج‌البلاغه در خطبه معروف به اشباح درباره آفرینش فرشتگان مطالب بسیار گران‌قدر و شگفت‌انگیزی می‌فرماید که قسمت‌هایی از آن را که تناسب بیشتری با بحث ما دارد، در اینجا می‌آوریم: آنان را در مقام‌ها که دارند، امینِ وحی خود ساخت، و رساندن امر و نهیش را به پیامبران به گردن ایشان انداخت. از دو دلی و ناباوری نگاهشان داشت... نه تیر ناباوری از کمان دو دلی، ایمان استوارشان را نشانه ساخت، و نه سپاه بدگمانی بر اردوی ایمان آنان تاخت و نه بیماری کینه و رشک در آنان رخنه نمود... یقین بدو چنان آنان را از جز خدا بریده که شیفته اویند، تنها آن‌چه نزد اوست می‌خواهند، و از دیگری نمی‌جویند... غفلت، عزم استوار‌شان را سست نکند، و فریبِ شهوت راهِ همتشان را نزند.
3. امام زین العابدین (ع) در دعای سوم صحیفه سجادیه درباره ملائکه به خداوند عرض می‌کند: «اللَّهُمَّ وَ حَمَلَةُ عَرْشِكَ الَّذِينَ لا يَفْتُرُونَ مِنْ تَسْبِيحِكَ‌... وَ لَا يُؤْثِرُونَ التَّقْصِيرَ عَلَى الْجِدِّ فِي أَمْرِكَ... وَ جِبْرِيلُ الْأَمِينُ عَلَى وَحْيِكَ... فَصَلِّ عَلَيْهِمْ‌، وَ عَلَى الْمَلَائِكَةِ الَّذِينَ مِنْ دُونِهِمْ... الَّذِينَ لَا تَدْخُلُهُمْ سَأْمَةٌ مِنْ دُءُوبٍ... وَ لَا تَشْغَلُهُمْ عَنْ تَسْبِيحِكَ الشَّهَوَاتُ، وَ لَا يَقْطَعُهُمْ عَنْ تَعْظِيمِكَ سَهْوُ الْغَفَلَاتِ».
4. امام حسن عسکری (ع) می‌فرمایند:«إِنَّ مَلَائِكَةَ اللَّهِ مَعْصُومُونَ مَحْفُوظُونَ مِنَ الْكُفْرِ وَ الْقَبَائِحِ بِأَلْطَافِ اللَّهِ تَعَالَى قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِمْ:»؛ لَا يَعْصُونَ اللَّهَ مَا أَمَرَهُمْ وَيَفْعَلُونَ مَا يُؤْمَرُونَ.

دیدگاه‌ها درباره عصمت فرشتگان

در این زمینه اقوال و آرای متعددی از سوی علمای اسلامی ابراز شده است که به مهم‌ترین آنها اشاره می‌کنیم:

1. قول به توقف: برخی از علمای اهل سنت (اشاعره) در این زمینه توقف نموده‌اند؛ یعنی بعد از آنکه دلایل مخالفان و موافقان را نارسا و غیر برهانی پنداشته‌اند، بهتر آن دیده‌اند که در این زمینه سخنی نگفته، علم آن را به اهلش واگذارند.
2. فقط ملائکه وحی، معصومند: پاره‌ای از علما بر این عقیده‌اند که تنها ملائکه وحی- آنها که برای رساندن پیام خاصی از سوی خداوند مأمور می‌شوند – معصومند.
3. همه فرشتگان معصومند: نظریه سوم که رأی اکثریت علمای اسلامی و از جمله اجماع علمای شیعه بر آن می‌باشد، این است که همه فرشتگان، چه ملائکه وحی و چه غیر آنها، از هر گونه نافرمانی و خطایی در اجرای اوامر الهی معصوم و مصون می‌باشند.

فرشتگان معروف

قرآن کریم از بین فرشتگان از دو فرشتۀ جبرائیل و میکائیل و مالِک که مأمور دوزخ است و هاروت و ماروت نام برده است. برترین فرشتگان که در ادعیۀ امامان شیعه نیز از آن‎ها نام برده شده و گرامی داشته شده‌اند عبارت‌اند از: جبرائیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل. و با تطبیق آیۀ صد و دو سوره نحل و نود و هفت سورۀ بقره می‎‎توان فهمید جبرائیل همان "روح القدس" است که از نام‌‎های دیگر او روح الامین، شدید القوی و رسول کریم است. او همان فرشته‎ای است که ابراهیم (ع) را از آتش‌ نمرودیان نجات داد و فرعونیان را در نیل غرق کرد و بشارت یحیی (ع) را به زکریا و ولادت عیسی (ع) را به مریم (س) رسانید و قرآن کریم را بر پیامبر اسلام (ص) نازل کرد و طریقۀ عبادت را به او آموخت و در غزوۀ بدر با هزار فرشتۀ دیگر پیامبر (ص) را یاری داد و در معراج، همسفر و راهنمایش بود.

از برخی آیات قرآن نیز استفاده می‌‌شود جبرائیل بر غیر پیامبران نیز نازل شده است؛ اما نزول وحی به دست جبرائیل تنها ویژۀ پیامبران بوده و برای غیر پیامبران پیام‌‎هایی دیگر آورده است و مهمترین کارهای این چهار فرشته عبارتند از: عزرائیل مأمور‎گرفتن جان انسان‎ها‎ و جبرائیل رابط میان خداوند و پیامبران است، میکائیل، رزق و روزی بندگان و اسرافیل مظهر حیات الهی و دمیدن در صور.

فرشتگان و مهدویت

از روایات استفاده می‌‌شود فرشتگان مقرب الهی از طرف راست و چپ امام مهدی (ع) حرکت می‎کنند و او را در تشکیل حکومت واحد جهانی یاری می‌‎کنند و خدمتگزار او هستند از جمله: امام باقر (ع) فرمودند: «هرگاه قائم ظهور کند، خداوند او را با فرشتگان نشان‎دار و... مقرب یاری می‌کند. جبرئیل پیشاپیش او و میکائیل از طرف راست و اسرافیل از طرف چپ او حرکت می‌کنند. ابهت و رعب و وحشت به فاصله یک ماه راه از جلو، عقب، چپ و راست او حرکت می‌کند و فرشتگان مقرب خدا خدمتگزاران او هستند.»...

منابع

1. حسن یوسفیان، احمد حسین شریفی، پژوهشی در عصمت معصومان
2. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
3. دین‌پرور، سید حسین، دانشنامه نهج البلاغه ج۲
4. فرهنگ شیعه
5. مجتبی تونه‌ای، موعودنامه