مرجعیت علمی امام حسن عسکری
پاسخ به شبهات
از گزارش‌های تاریخی بسیاری بر می‌آید که یکی از اقدامات مهم فرهنگی امام عسکری(ع) پاسخ به شبهات متعددی بود که در زمان ایشان مطرح می‌شدند. از جمله مواردی که در زمان امامت آن حضرت رخ داد، شبهه‌ای بود که یکی از فلاسفه مسلمان به نام «یعقوب بن اسحاق کندی (۱۸۵ - حدود ۲۵۲ق)» مطرح کرد[۱]. کندی تعدادی از آیات متشابه قرآن را که در نگاه اول برای خواننده نوعی از تناقض را تداعی می‌کردند در قالب کتابی گرد آورده بود و می‌خواست آن را منتشر کند که چون از طریق شاگردانش با پاسخ روشن امام عسکری(ع) مواجه شد، هر آنچه را که در آن کتاب نوشته بود، سوزاند[۲].
شبهه دیگری که در زمان امام عسکری(ع) مطرح شده درباره موضوع بَداء بود. محمد بن صالح ارمنی از امام عسکری(ع) درباره آیه 
يَمْحُو اللَّهُ مَا يَشَاءُ وَيُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَابِ
[۳] پرسید و آن حضرت فرمود: آیا خدا غیر از آنچه که بوده محو می‌کند و غیر از آنچه که نبوده اثبات می‌نماید؟ محمد بن صالح گوید من با خود گفتم: این عقیده بر خلاف عقیده هشام است که می‌گوید: خدا هنگامی به چیزی علم پیدا می‌کند که آن چیز موجود شود؛ ناگاه دیدم امام عسکری(ع) با غضب از گوشه چشم به من نگاهی کرد و فرمود: خدای تعالی قبل از اینکه چیزی موجود شود به آن علم دارد، خدا خالق بود قبل از اینکه مخلوقی باشد، خدا پروردگار بود قبل از اینکه پرورش‌یافته‌ای در کار باشد، خدا قادر بود قبل از آنکه چیز مقدوری در کار باشد؛ من گفتم: شهادت می‌دهم که تو ولی و حجت و قائم به عدل خدا هستی و بر طریقه امیرالمؤمنین علی(ع) هستی[۴].
موضوع خلق قرآن که از زمان‌های پیش نیز مطرح بود، تفاوت سهم ارث زن و مرد، برخی از صفات خداوند از جمله توحید و ده‌ها موضوع دیگر از جمله شبهاتی بود که امام عسکری(ع) به خوبی در صدد روشن کردن و پاسخ به آنها برآمدند[۵].[۶]
میراث و آثار علمی
احادیث و روایات امام حسن عسکری(ع)
احادیث و روایاتی که در زمینه‌های مختلف و در موضوعات متفاوت از امام حسن عسکری(ع) به یادگار مانده‌اند تعالیم ناب و آموزه‌های بسیار ارزشمندی را به همراه دارند و بخشی از تعالیم دینی شیعه را شامل می‌شوند. این احادیث در مجموعه‌های مختلفی گردآوری شده‌اند. یک مجموعه با عنوان مسند الامام العسکری(ع)[۷]، و مجموعه دیگر با نام موسوعة کلمات الامام الحسن العسکری(ع) است[۸] که ۳۴۶ حدیث از روایات آن حضرت را دربر دارد.
این احادیث به لحاظ موضوعی تقریباً در همه زمینه‌های کلامی، تفسیری، فقهی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی است. در بخش کلام و تفسیر آثاری به آن حضرت منسوب است که خواهد آمد. در بخش فقه با توجه به آنکه محدودیت‌های زمان امام عسکری(ع) اجازه نمی‌داد تا از آن حضرت به شکل رو در رو شفاهی پرسش شود، در موارد متعددی، مسائل فقهی از طریق نامه از امام عسکری(ع) پرسش می‌شد و آن حضرت پاسخ می‌داد. فقهای شیعه به برخی از همین نظریات امام عسکری(ع) استناد کرده و طبق آن فتوا داده‌اند. برخی از منابع معاصر، نمونه‌هایی از این استنادها را گرد آورده و به ۲۲ مورد از این احکام اشاره کرده‌اند[۹]. برخی از این موارد عبارت‌اند از: نافذ بودن وصیت پدر برای هر یک از فرزندان در صورتی که مقدار آن را مشخص کند و اگر مقدار را مشخص نکرد به مقدار سهم تعیین شده در قرآن خواهد بود؛ جواز خروج از خانه برای زنی که همسرش فوت کرده و در عده اوست؛ باطل بودن معامله نسبت به مقداری از املاکی که مال دیگری است؛ اولویت در ارث بردن برای طبقه نزدیک‌تر به میت در بین وارثان[۱۰].[۱۱]
نامه‌ها
بخشی دیگر از میراث علمی امام عسکری(ع) نامه‌هایی است که به مناسبت‌های مختلف نگاشته شده‌اند. در منابع موجود، بیش از نود مورد از نامه‌های امام(ع) اشاره شده است که موضوع آنها ماهیت یکسانی ندارند.
مجموع این نامه‌ها را که بسیاری از آنها در موسوعة الامام العسکری(ع) گردآوری شده است، از جهت مخاطبان این نامه به دو دسته کلی می‌توان تقسیم کرد: حدود ۷۱ نامه برای افراد معیّن و مشخص و ۲۱ نامه دیگر به افراد غیر معیّن نوشته شده‌اند. از جهت موضوعی نیز، بیشترین حجم نامه‌ها پاسخ به موضوعات مختلف فقهی و دینی است. بخش دیگری از نامه‌های شیعیان مربوط به طلب دعا از امام عسکری(ع) است؛ تعداد دیگری از نامه‌ها مربوط به طرح مشکلات اقتصادی یا اجتماعی و عرض حاجت است که افراد برای رسیدگی امام عسکری(ع) به مشکل آنان به آن حضرت نامه نوشته‌اند. بخشی هم مواردی است که امام عسکری(ع) بنا بر اقتضای زمان و مکان یا برای اطلاع‌رسانی در موضوعی خاص یا برای عزل و نصب وکیلان و نمایندگان خود در مناطق مختلف به نگارش این نامه‌ها اقدام کرده است[۱۲].[۱۳]
کتاب‌ها و آثار
در برخی منابع رجالی و کتاب‌شناسی، تدوین دو کتاب به امام حسن عسکری(ع) نسبت داده شده که عبارت‌اند از: تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) و کتاب المنقبة که درباره هریک توضیحاتی در ذیل می‌آید:
- تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) که تفسیری ناتمام و شامل تفسیر سوره فاتحة الکتاب و آیات پراکنده‌ای از سوره بقره تا آیه ۲۸۲ که بلندترین آیه قرآن است[۱۴]. نخستین منابع موجود که از روایات این تفسیر استفاده کرده‌اند آثاری از شیخ صدوق است[۱۵].
- کتاب (یا رساله) المقنعة کتاب دیگری است که به امام منسوب شده است[۱۶]. این کتاب مشتمل بر علم حلال و حرام است. بنابراین، نمی‌تواند اثری در مناقب باشد که آقابزرگ تهرانی به نقل از «المناقب» ابن شهر آشوب به جای عنوان المقنعه به «المنقبه» نام برده است[۱۷]. بدین ترتیب باید تصحیفی صورت گرفته باشد[۱۸]. برخی این کتاب را همان «فقه الرضا(ع)» دانسته‌اند[۱۹].[۲۰]
دعا
بخشی از معارف دینی و ارزشمند ما مربوط به دعاهایی است که از امامان شیعه به یادگار مانده است. ۵۱ دعا از امام عسکری(ع) جمع‌آوری شده است. با یک نگاه کلی و اجمالی این دعاها در موضوعات مختلفی در تسبیح خدا، ستایش خداوند به خاطر دیدن فرزندش، صلوات بر پیامبر(ص) و یکایک جانشینان آن حضرت، درخواست حاجت، درخواست قضای حوائج، طلب روزی و طول عمر و موارد دیگر است[۲۱].[۲۲]
منابع
پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش دوم ج۲
پانویس
- ↑ کندی، ابویوسف یعقوب بن اسحاق (حدود ۱۸۵ - حدود ۲۵۲ق) معروف به فیلسوف عرب بود. نیاکان او از ملوک کنده بودند و پدرش، ابواسحاق بن صباح در زمان هارون الرشید و مهدی عباسی امیر کوفه بود و کندی در کوفه متولد شد. وی به دربار معتصم راه یافت و عهده‌دار تربیت فرزند او شد و بعضی از آثار خود را به نام او نوشت. وی در باب فلسفه و برخی مباحث آن نیز نظراتی داشته است. برای اطلاع بیشتر، ر.ک: توماس، بزرگان فلسفه، ص۳۲۹ - ۳۳۱.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۴۲۴.
- ↑ «خداوند هر چه را بخواهد (از لوح محفوظ) پاک می‌کند و (یا در آن) می‌نویسد و لوح محفوظ نزد اوست» سوره رعد، آیه ۳۹.
- ↑ مسعودی، اثبات الوصیة، ص۲۴۹؛ ابن حمزه طوسی، الثاقب فی المناقب، ص۵۶۶ - ۵۶۷.
- ↑ برای اطلاع از این موارد و پاسخ به آنها، ر.ک: قاضی زاهدی گلپایگانی، احمد، پرسش‌های مردم و پاسخ‌های امام عسکری(ع)، ترجمه و ویرایش محمدحسین رحیمیان، قم، انتشارات عصر ظهور، ۱۳۹۱.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش دوم ج۲، ص۲۵۳.
- ↑ ر.ک: عطاردی، عزیزالله، مسندالامام العسکری(ع)، مشهد، کنگره جهانی امام رضا(ع)، ۱۴۱۰ق.
- ↑ ر.ک: فرهنگ جامع سخنان امام حسن عسکری(ع)، گروه حدیث پژوهشکده باقرالعلوم(ع)، ترجمه جواد محدثی، قم، نشر معروف، ۱۳۸۴ ش.
- ↑ قرشی، حیاة الامام الحسن العسکری(ع)، ص۱۵۱ – ۱۶۱.
- ↑ قرشی، حیاة الامام الحسن العسکری(ع)، ص۱۵۵ - ۱۶۰.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش دوم ج۲، ص۲۵۵.
- ↑ برای آگاهی بیشتر، ر.ک: گروهی از نویسندگان، موسوعة الامام العسکری(ع)، ج۳، ص۳۴۷ - ۳۶۴. درباره بررسی و تحلیل نامه‌های امام عسکری(ع) نوشته‌های مختلفی وجود دارد. یکی از کامل‌ترین نوشته‌ها، مقاله‌ای است که با عنوان «تحلیل محتوای مکاتبات امام حسن عسکری(ع)» به قلم محمد جانی‌پور و سیدسجاد طباطبایی سامان یافته و در کنگره ملی امام حسن عسکری(ع) منتشر شده است.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش دوم ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ هاشمی، بررسی صحت و اعتبار روایات منسوب به امام عسکری(ع)، ص۱۳۸.
- ↑ برای نمونه، ر.ک: صدوق، الامالی، ص۲۳۹، مجلس ۳۳؛ همو، من لایحضره الفقیه، ج۲، ص۳۲۷؛ در الذریعه، ج۴، ص۲۸۵ نیز به این موضوع اشاره شده است. برای اطلاع بیشتر درباره این کتاب ر.ک: هاشمی، بررسی صحت و اعتبار روایات منسوب به امام عسکری(ع)، ص۱۷۷؛ استادی، بحثی درباره تفسیر امام حسن عسکری(ع)، مجله نور علم، سال ۱۳۶۴، شماره ۱۳، ص۱۱۸ - ۱۳۶؛ لطفی، سند تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)؛ مطالعات قرآن و حدیث، سال اول، شماره اول، سال ۱۳۸۶، ص۱۲۹ – ۱۴۳.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۴۲۴؛ بیاضی، الصراط المستقیم، ج۲، ص۱۷۵؛ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲۳، ص۱۴۹؛ و نیز، شهرستانی، مقدمه تحقیق کتاب فقه الرضا(ع)، علی بن بابویه، ص۱۰ و ۴۳.
- ↑ آقابزرگ تهرانی، الذریعة، ج۲۳، ص۱۴۹.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ص۵۵۹.
- ↑ جلالی، تدوین السنه الشریفه، ص۱۸۵.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش دوم ج۲، ص۲۵۶.
- ↑ ر.ک: ابطحی اصفهانی، الصّحیفة العسکریّه، الجامعه الادعیة الحادی‌عشر من الائمه، الامام الحسن بن علی العسکری(ع)، جلد ششم، قم، تحقیق مؤسسة الامام المهدی، مؤسسه الامام المهدی(ع)، ۱۴۲۳ق، ۱۳۸۱.
- ↑ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ اسلام بخش دوم ج۲، ص۲۵۷.