حرم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث مکه است. حرم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حرم در فقه سیاسی - حرم در فقه اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

«حَرَم» محدوده مورد احترام، که پناهگاه محسوب می‌شود، مانند خانه خدا و شهر مکّه، که تا شعاع معیّنی از اطراف، حرم حساب می‌شود و احکام ویژه‌ای در فقه دارد و حاجی بدون احرام وارد محدوده حرم نمی‌شود. محدوده اطرافِ مدفن رسول خدا (ص) و امامان و امامزادگان را هم "حرم" می‌گویند.

در روایات، برخی از شهرها حرم به حساب آمده است، مثل مکه حرم ابراهیم، مدینه حرم پیامبر، کوفه حرم امام علی (ع) و قم حرم اهل بیت (ع). به مکه از آن جهت "حرم امن خدا" گویند که هر کس وارد آنجا شود، در امان است و کسی حقّ تعرّض به او را ندارد. به حرم امام حسین (ع) "حائر" نیز گفته می‌شود.

حرم نیز مانند مسجد، مکانی با معنویت است و احکام و آدابی دارد و رعایت احترام و قداست آن لازم است.

احکام حرم

مقالهٔ اصلی: حرم در فقه اسلامی

قرآن کریم برای کعبه و حرم احکام ویژه‌ای قرار داده است که به آنها اشاره می‌کنیم:

1. امنیت؛ از احکام اختصاصی کعبه و حرم در قرآن، امن بودن آن سرزمین مقدس است که هم امنیت تکوینی دارد ﴿آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ﴾ که اگر کسی بخواهد کعبه را محو سازد، به او امان داده نمی‌شود؛ مانند جریان ابرهه، و هم امنیت تشریعی دارد ﴿وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا﴾.
2. ممنوعیت جنگ و خونریزی؛ از احکام دیگر حرم ممنوعیت جنگ و خونریزی در این منطقه است: ﴿لَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ﴾. احترام مسجدالحرام را نگه دارید و تا هنگامی که دشمن دست به سلاح نبرد، درصدد جنگ با آنها برنیایید، اما اگر آنها احترام مسجدالحرام را نگه نداشتند، شما حق دفاع دارید. در منطقه حرم رفت و آمد با سلاح نیز ممنوع است.
3. ورود غیرمسلمان به حرم ممنوع است؛ ممنوعیت ورود غیر مسلمانان به حرم از دیگر احکام حرم است. غیر مسلمان همچنین حق سکونت و بلکه حق عبور و مرور از آن منطقه را ندارد؛ ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا...﴾. از آنجا که مشرکان آلوده و ناپاکند، نباید بعد از این سال (سالی که علی(ع) آیات برائت را تلاوت کرد) نزدیک مسجدالحرام شوند. مضمون این آیه نیز یکی از مواد چهارگانه‌ای بود که حضرت امیر(ع) در سال نهم هجرت، در سرزمین مکه به مردم ابلاغ کرد. در این آیه مبارکه، به فلسفه حرمت ورود مشرکان به حرم نیز اشاره شده است؛ یعنی چون مشرکان نجس هستند و مسجدالحرام جای مقدس و پاک است، آنان حق نزدیک شدن به آن مکان مقدس را ندارند، چه رسد بخواهند داخل حرم شوند!.
4. ممنوعیت سکونت مفسد و ظالم در حرم؛ چهارمین حکم از احکام حرم آن است که باید از سکونت عاملان فساد و ظلم و الحاد در حرم پیش‌گیری شود، بلکه در این مورد با آنان با خشونت رفتار می‌شود؛ ﴿وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ﴾. این که برای تأکید و مبالغه در تحذیر، جزا ﴿نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ را بر مجرد اراده ﴿وَمَنْ يُرِدْ...﴾ مترتب کرده است، شاید بشود گفت که: اگر اراده گناه در موارد دیگر گناه محسوب نمی‌گردد، در این سرزمین مقدس، نه تنها گناه است که بعضی از علما از جمله ﴿نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ...﴾ برداشت کرده‌اند اگر کسی در حرم مرتکب خلاف شود، علاوه بر حد و تعزیر، مجازات افزوده هم دارد. این برداشت را برخی روایات، که دلالت دارند گناهان در مکه دو برابر بوده و عذابش نیز شدیدتر است؛ همان‌گونه که عبادت در مکه چند برابر ثواب دارد، تأیید می‌کند.
5. برابری مقیم و مسافر در استفاده از حرم؛ از احکام دیگر حرم آن است که همه مردم در این منطقه یکسان‌اند... ﴿وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ...﴾. مفسران در تفسیر جمله ﴿سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ...﴾ نظریات گوناگون داده‌اند؛ گروهی گفته‌اند: مراد از «سواء» در سکنی گزیدن است؛ از این رو، برخی از فقها، خرید و فروش و اجاره خانه‌های مکه را حرام دانسته‌اند و برای اثبات آن، به آیه شریفه و روایات تمسک کرده‌اند، برای این که اگر خانه‌های مکه قابل تملک باشد، «عاکف» و «بادی» نباید در استفاده کردن از خانه‌های مکه مساوی باشند، در حالی که آیه می‌گوید عاکف و بادی، مساوی هستند. در مقابل این قول، گروه دیگری از مفسران گفته‌اند: مراد از «سواء»، سواء در عبادت و انجام مراسم حج است و هیچ کس حق مزاحمت به دیگری در امور حج و عبادت را ندارد. بنابراین قول، مراد از مسجدالحرام، خود مسجد است و طبق این نظریه، خرید و فروش و اجاره خانه‌های مکه جایز خواهد شد.
6. تشریفات خاص جهت ورود به حرم؛ هر کس که بخواهد از بیرون وارد حرم شود (اگر چه موسم حج نباشد) ابتدا باید در یکی از میقات‌ها، با تشریفاتی خاص احرام بپوشد و وارد حرم شود و این یکی دیگر از احکام حرم است. جالب توجه است که میقات‌ها با حرم، فرسنگ‌ها فاصله دارد؛ یعنی اگر به حضرت موسی در داخل سرزمین طور گفته‌اند: ﴿...فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ إِنَّكَ بِالْوَادِ الْمُقَدَّسِ طُوًى﴾ به زائران خانه خدا گفته‌اند: فرسنگ‌ها مانده به حرم، کفش و کلاه را دربیاورید و با رمز خاص و لباس ویژه، قصد زیارت خانه خدا کنید.
7. کندن گیاهان و شکستن شاخه‌های درختان در حرم ممنوع است؛ از احکام دیگر حرم آن است که از کندن گیاهان و شکستن شاخه درختان حرم پرهیز شود و چنین عملی ممنوع است تا آنجا که برای متخلفین، مجازات مالی در نظر گرفته شده است و این حکم شامل غیر مُحرِم هم می‌شود، همان‌گونه که امام صادق(ع) فرمود: حتی شاخه درختی را که ریشه‌اش داخل حرم و شاخه‌اش در خارج حرم است، نمی‌شود شکست. همچنین اگر ریشه آن داخل حلّ و شاخه‌اش در حرم باشد.
8. اختیاری بودن نماز در قصر و اتمام؛ همچنین از احکام ویژه آن است که زائران خانه خدا می‌توانند در مسجدالحرام یا شهر مکه نمازشان را تمام بخوانند.
9. حکم کسی که عمداً کعبه و مسجدالحرام را آلوده کند؛ از احکام خاص کعبه و مسجدالحرام آن است که هر کس به عمد، کعبه معظمه را آلوده کند حکمش اعدام و هر کس مسجدالحرام را آلوده کند حکمش تعزیر شدید است.
10. حکم بنای ساختمان در پیرامون کعبه؛ حکم ساخت بنا در اطراف کعبه آن است که بنا نباید به احترام کعبه بلندتر از کعبه باشد؛ به طوری که بعضی از علما فتوی به حرمت داده‌اند. امام باقر(ع) در این باره فرمود: «وَ لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ أَنْ يَرْفَعَ بِنَاءً فَوْقَ الْكَعْبَةِ». اما امروزه در مکه و اطراف کعبه به چنین حکمی اعتنا نشده و نمی‌شود!.
11. حکم لقطه در حرم؛ اشیائی است که در حرم پیدا می‌شود؛ یعنی لقطه حرم با لقطه غیرحرم تفاوت دارد. اگر لقطه در غیر حرم پیدا شود، بعد از یک سال اعلام کردن و ناامیدی از یافتن صاحبش، می‌توان آن را تصاحب کرد، اما اگر در حرم پیدا شد: اولاً: نباید به آن دست زد و برخی فتوی داده‌اند که کسی حق ندارد به لقطه در حرم دست بزند. ثانیاً: اگر کسی لقطه‌ای را از حرم برداشت، نمی‌تواند مالک آن شود و باید بعد از یک سال، به نیت صاحبش صدقه بدهد و اگر صاحبش آمد، ضامن است.

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی
2. تونه‌ای، مجتبی، محمدنامه