حرم در فقه اسلامی
این مدخل زیرشاخهٔ بحث حرم است. حرم از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: حرم در فقه سیاسی - حرم در فقه اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
حَرَم: محدوده‌ای گرداگرد کعبه معظّم، حدّ فاصل بین دو کوه «عائر» و «وَُعَیر» در مدینه، مدفن پیامبران و امامان(ع).
حرم مکّه
اطلاق حرم در کلمات فقها به حرم مکّه انصراف دارد[۱]. حرم مکّه به محدوده‌ای از اطراف کعبه گفته می‌شود که ـ برحسب روایات ـ جبرئیل به امر خداوند حدود آن را برای حضرت ابراهیم(ع) مشخص نمود و آن حضرت برای شناسایی آنها در مبادی ورودی نشانهایی (اَعلام یا اَنصاب) نصب کرد که امروزه به شکل ستونهایی پابرجا و مشخص کننده حدود حرم است[۲]. هم اکنون برای تعیین حدود حرم شش نشانه در شش مسیر ورودی (میقات) و در هر مسیر دو ستون در دو طرف جاده وجود دارد. محل نصب این ستونها و فاصله هریک از حدود تا مسجد الحرام به شرح زیر است:
- مسیر جدّه به مکّه، در حدیبیّه (شمیس) بیست کیلومتر.
- مسیر مدینه به مکّه، در تنعیم، شش کیلومتر.
- مسیر جعرانه به مکّه، در بطن نَمِره، پانزده کیلومتر.
- راه عراق از ذات عِرْق به مکّه، در وادی نَخلَه، نوزده کیلومتر.
- راه طائف از عرفات به مکّه، در مُزدَلفه ۲۱ کیلومتر.
- مسیر یمن به مکّه، در اَضاءَة لِبْن، دوازده کیلومتر[۳].
از احکام حرم در بابهای طهارت حج، جهاد، لقطه، حدود، قصاص و دیات سخن گفته‌اند که به مهم‌ترین موارد آن اشاره می‌شود[۴].
دخول حرم
احرام بستن برای دخول مکّه قبل از ورود به حرم واجب است[۵]. برخی، برای دخول حرم نیز ـ هرچند قصد دخول مکّه را نداشته باشد ـ احرام را واجب دانسته‌اند[۶].
غسل کردن برای دخول حرم، جویدن اِذخِر، پیاده شدن از مرکب و درآوردن کفش و به دست گرفتن آن مستحب[۷]، و دخول حرم با سلاح مکروه است، مگر آنکه روی آن پوشیده باشد[۸].
کسی که جهت به جا آوردن مناسک حج ـ خواه برای خود یا به نیابت دیگری ـ با احرام داخل حرم شود و بمیرد، ذمّه‌اش بری می‌شود و از حج واجب کفایت می‌کند[۹].
بنابر قول برخی، کسی که برای عمره مفرده از غیر مکّه محرم شده است، هنگام دخول حرم باید تلبیه را قطع کند[۱۰]. کافر نمی‌تواند داخل حرم شود و در صورت دخول، با علم به حرمت تعزیر می‌شود. اگر کافری در حرم بمیرد، برای دفن به بیرون حرم منتقل می‌شود؛ بلکه بنابر تصریح برخی، در صورت دفن، نبش قبر شده و به بیرون حرم منتقل می‌گردد[۱۱].
شکار در حرم
شکار حیوانات وحشیِ غیر دریاییِ حرم حرام و موجب ضمان است شکارچی مُحِلّ ضامن قیمت آن است و شکارچی مُحرم علاوه بر ضمانِ قیمت، کفّاره آن (قربانی کردن) را باید بدهد و در صورت نداشتن کفاره، ضامن دو برابر قیمت آن است[۱۲].
آیا صید حیوانی که می‌خواهد وارد حرم شود در بیرون حرم بر مُحلّ جایز است یا حرام؟ مسئله اختلافی است. متأخران و برخی قدما آن را مکروه دانسته‌اند[۱۳].
بنابر مشهور، خوردن حیوان وحشیِ ذبح شده توسط مُحرم ـ خواه در حرم یا بیرون حرم ـ بر مُحرم و مُحلّ حرام است[۱۴]. همچنین است حکم حیوانی که مُحلّ آن را در حرم ذبح کرده است[۱۵].[۱۶]
قطع گیاه حرم
قطع گیاهان و درختان حرم، جز درختان میوه، خرما، اذخر و آنچه در ملک شخصی روییده حرام است. البته اگر گیاه و درخت قبل از ساختن خانه وجود داشته، کندن و قطع آن جایز نیست. برخی در ثبوت حکم یاد شده برای سایر املاک جز خانه اشکال کرده‌اند. در جواز قطع گیاهان و درختان خشکیده اختلاف است[۱۷]. در قطع درختان کفّاره نیز ثابت است. کفّاره قطع درختان حرم بنابر قول مشهور ـ بلکه بر آن ادعای اجماع شده ـ در درخت بزرگ یک گاو و در درخت کوچک یک گوسفند و در قطع بعض آن، قیمت درخت است. دیگر اقوال در مسئله عبارت است از: عدم لزوم کفّاره مطلقا، ثبوت یک گاو به جهت کفّاره مطلقا و ثبوت قیمت درخت مطلقا[۱۸].
چرانیدن شتر و مانند آن در حرم برای مُحرم و مُحلّ جایز است[۱۹].[۲۰]
جنگ در حرم
آغاز کردن جنگ در حرم به نصّ آیه شریفه ﴿وَلَا تُقَـٰتِلُوهُمْ عِندَ ٱلْمَسْجِدِ ٱلْحَرَامِ...﴾[۲۱] حرام بوده است؛ لیکن در اینکه این حکم به آیه شریفه ﴿فَإِذَا ٱنسَلَخَ ٱلْأَشْهُرُ ٱلْحُرُمُ فَٱقْتُلُوا۟ ٱلْمُشْرِكِينَ حَيْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ...﴾[۲۲] نسخ شده یا نه، اختلاف است. بنابر قول به عدم نسخ، حرمت همچنان باقی است[۲۳].[۲۴]
جُرم و مجرم در حرم
بنابر قول منسوب به مشهور ـ بلکه اجماعی که ادّعا شده ـ ارتکاب قتل در حرم همچون ارتکاب آن در ماههای حرام موجب تغلیظ در دیه (دیه کامل به اضافه یک سوم دیه) می‌شود[۲۵]. مجرمی که بیرون حرم مرتکب جرم و مستحق کیفر (حدّ، تعزیر یا قصاص) گشته، اگر به حرم پناه ببرد، دستگیری و کیفر او جایز نیست؛ بلکه باید بر او سخت بگیرند تا از حرم بیرون رود. البته اگر در حرم مرتکب جرم شده باشد، در همان جا کیفر می‌شود[۲۶].[۲۷]
لقطه حرم
آیا برداشتن لقطه حرم مطلقا جایز است، یا مطلقا مکروه است، یا در صورت کمتر بودن از درهم جایز و در صورت بیشتر بودن از آن مکروه یا حرام است، یا با قصد تملّک مطلقا حرام و با قصد اعلام آن مطلقا جایز است و یا برای عادل جایز و برای فاسق حرام است؟ اقوال مختلف است[۲۸].[۲۹]
سایر احکام
حرم، به‌ویژه مکّه از جمله مکان‌هایی است که دفن کردن میّت در آن مستحب و انتقال میّت از جایی دیگر به آن جا، جایز است[۳۰]. سنگ ریزه‌هایی که برای رمی جمرات به کار می‌رود باید از حرم برداشته شود[۳۱]. در اینکه برای طلبکار جایز است از بدهکاری که در بیرون حرم مالی را از او قرض کرده، آن را در حرم مطالبه کند یا نه، اختلاف است[۳۲]. برخی گفته‌اند: اگر مدیون برای فرار از پرداخت بدهی به حرم پناه آورده، طلبکار حقّ مطالبه در حرم ندارد[۳۳].[۳۴]
حرم مدینه
از حرم به معنای دوم در باب طهارت و حج سخن گفته‌اند.
مدینه منوّره همچون مکّه مکرّمه دارای حرم است. حرم مدینه حدّ فاصل بین «ظلّ عائر» و «ظلّ وَُعَیر» دو کوه در شرق و غرب مدینه است که این شهر را در میان گرفته‌اند[۳۵].
قطع درختان حرم و نیز شکار حیوانات وحشی در محدوده بین دو حَرّه (ریگزار) در شرق و غرب مدینه بنابر دیدگاه اکثر فقها، بلکه نظر منسوب به مشهور، حرام است[۳۶]. برخی قائل به کراهت شده‌اند[۳۷]. برخی دیگر بین قطع درختان و شکار تفصیل داده، در اوّل قائل به حرمت و در دوم قائل به کراهت شده‌اند[۳۸]. بنابر تصریح بعضی، در حکم یاد شده، تفاوتی بین گیاهان و درختان نیست؛ هرچند ظاهر کلمات برخی اختصاص حکم به درختان است[۳۹]. البته آنچه در حرم مکّه استثنا شده در حرم مدینه نیز مستثنا است[۴۰]. بنابر قول به حرمت، در صورت ارتکاب، کفّاره ثابت نیست، هرچند گناه کرده است[۴۱]؛ لیکن خوردن شکار حرام است[۴۲].
برای دخول حرم مدینه احرام بستن واجب نیست[۴۳]؛ هرچند غسل کردن مستحب است[۴۴].[۴۵]
منابع
پانویس
- ↑ جواهر الکلام ج۵، صص۶۰ و ۴۱ و ۳۴۵.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، صص ۲۹۴.
- ↑ راهنمای حرمین شریفین ج۱، ص۲۳۷.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۶.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۸، ص۴۳۷ ـ ۴۳۸.
- ↑ مستند الشیعة ج۱۳، ص۳۲۵ ـ ۳۲۶.
- ↑ الحدائق الناضرة ج۱۶، ص۷۵؛ مستند الشیعة ج۱۲، ص۵۷.
- ↑ مستند الشیعة ج۱۳، ص۳۲۶.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۷، ص۲۹۵ و ۳۶۶.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۸، ص۲۷۸؛ مستند الشیعة ج۱۱، ص۳۲۲ ـ ۳۲۶.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۶.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، ص۲۹۴ ـ ۲۹۵.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، ص۲۹۶ ـ ۲۹۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۸، ص۲۸۸.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۸، ص۲۹۲.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۸، ص۴۱۲ ـ ۴۲۱.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، ص۴۲۵ ـ ۴۲۸.
- ↑ جواهر الکلام ج۱۸، ص۴۲۰.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۷.
- ↑ سوره بقره، آیه ۱۹۱.
- ↑ «و چون ماههای حرام به پایان رسید مشرکان را هر جا یافتید بکشید و دستگیرشان کنید و به محاصره درآورید و در هر کمینگاهی به کمین آنان بنشینید؛ و اگر توبه کردند و نماز برپا داشتند و زکات دادند آزادشان بگذارید که بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۵.
- ↑ حاشیة شرائع الاسلام ص۳۰۵؛ جواهر الکلام ج۲۱، ص۳۳.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۸.
- ↑ جواهر الکلام ج۴۳، ص۲۶ ـ ۲۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، ص۴۶ ـ ۴۷.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۸.
- ↑ جواهر الکلام ج۳۸، ص۲۸۴.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۸.
- ↑ العروة الوثقی ج۲، ص۱۴۱.
- ↑ مسالک الافهام ج۲، ص۲۸۹.
- ↑ مختلف الشیعة ج۵، ص۳۶۹ ـ ۳۷۱.
- ↑ کتاب‌السرائر ج۲، ص۳۲.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۹.
- ↑ الحدائق الناضرة ج۱۷، ص۴۰۸ ـ ۴۰۹؛ جواهرالکلام ج۲۰، ص۷۵ ـ ۷۷.
- ↑ المبسوط ج۱، ص۳۸۶؛ الوسیلة، ص۱۹۶؛ الجامع للشرائع، ص۲۳۱؛ تحریر الاحکام ج۲، ص۳۶ ـ ۳۷؛ جامع المقاصد ج۳، ص۲۷۶؛ جامع المدارک ج۲، ص۵۵۲ ـ ۵۵۳؛ جواهر الکلام ج۲۰، ص۷۷ ـ ۷۹.
- ↑ قواعد الاحکام ج۱، ص۴۵۰؛ الدروس الشرعیة ج۲، ص۲۱.
- ↑ شرائع الاسلام ج۱، ص۲۰۹؛ ارشاد الأذهان ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ مستند الشیعة ج۱۳، ص۳۳۳؛ مهذّب الاحکام ج۱۵، ص۳۶.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، ص۷۷.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، ص۷۹.
- ↑ الحدائق الناضرة ج۱۷، ص۴۱۵.
- ↑ جواهر الکلام ج۲۰، ص۷۹.
- ↑ جواهر الکلام ج۵، ص۶۰.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، ج۳، ص ۲۸۹.