بحث:ویژگی‌های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
==[[ویژگی‌های منتظران]] واقعی از دیدگاه [[روایی]]== | ==[[ویژگی‌های منتظران]] واقعی از دیدگاه [[روایی]]== | ||
#[[منتظران واقعی]] کسانی هستند که آغاز و شروع تحقق [[عدالت کامل]] جهانی و دمیدن سپیدۀ [[فجر]] [[ظهور]] را در هر لحظه و ساعتی منتظراند. زیرا [[ظهور]] [[حضرت]] به دست [[خدا]] و تحت ارادۀ [[الهی]] است و هیچ کس نمی‌تواند برای آن وقت و ساعتی تعیین کند<ref>ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.</ref>. [[امام سجاد]]{{ع}} دربارۀ [[اهمیت انتظار]] کشیدن میفرماید:<ref>{{متن حدیث|«إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ وَ جَعَلَهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِینَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) بِالسَّیْفِ أُولَئِکَ الْمُخْلَصُونَ حَقّاً وَ شِیعَتُنَا صِدْقاً وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِ اللَّهِ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَالَ{{ع}}انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ»}} مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲.</ref> «همانا کسانی که در [[زمان غیبت]] به سر می‌برند و به [[امامت حضرت مهدی]]{{ع}} [[ایمان]] دارند و [[انتظار]] ظهورش را می‌کشند، [[بهترین]] [[مردم]] تمام زمان‌ها هستند، زیرا خدای بلند مرتبه، چنان [[عقل]] و [[فهم]] و معرفتی به آنها عطا کرده که گویا [[امام زمان]] خود را مشاهده میکنند. آنها همانند کسانی هستند که در رکاب [[رسول خدا]]{{صل}} با [[شمشیر]] می‌جنگند. آنها مخلصین واقعی و [[شیعیان]] [[صادق]] هستند. آنها در پنهانی و [[آشکار]]، دیگران را به [[دین خدا]] [[دعوت]] میکنند. سپس فرمود: [[منتظر فرج]] بودن در واقع خود، [[گشایش]] بزرگی است».<ref>ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶.</ref> و یا تعبیری که در کلمات [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} هست که فرمودند:<ref>«در انتظار گشایش باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید؛ زیرا دوست داشتنی‌ترین کارها نزد خداوند انتظار گشایش است». فیض کاشانی، محمد محسن، نوادر الأخبار فیما یتعلق باصول الدین، ص۲۴۹.</ref> {{متن حدیث|«انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللهِ فَإِن أَحَب الْأَعْمَالِ إِلَی اللهِ عَز وَ جَل انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}} و در [[روایات]] از قول [[پیامبر اکرم]]{{صل}} آمده است:<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲،، ص۱۳۳، باب۲۲.</ref> {{متن حدیث|«أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}}؛ {{متن حدیث|«أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}}<ref>یزدی حائری، علی بن زین العابدین، الزام الناصب، ص۱۳۷. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲، ص۱۲۲.</ref>؛ {{متن حدیث|«انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَةٌ»}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲،، ص۱۳۳، باب۲۲.</ref>؛ {{متن حدیث|«أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}}<ref>پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، ص۷۸.قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، ج۳، ص۱۶۹.</ref>.<ref>ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱-۱۶۰.</ref> و یا [[کلام]] [[امام صادق]]{{ع}} که [[منتظران]] را [[اولیاء]] [[خدا]] معرفی فرموده و می‌فرمایند:<ref>«خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار او، آنان دوستان خدا هستند، همان‌ها که نه ترس به دل راه میدهند و نه اندوهگین می‌شوند». شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۵۷.</ref> {{متن حدیث|«طُوبَی لِشِیعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ فِی غَیبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِک أَوْلِیاءُ اللهِ الذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون»}} و یا فرمودند:<ref>«هر که منتظر این امر باشد و بمیرد مانند کسی است که با قائم {{ع}} در خیمه‌اش باشد، نه بلکه مانند کسی است که پیش روی رسول خدا (ص) شمشیر زده باشد». شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۳۸.</ref> {{متن حدیث|«منْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ کانَ کمَنْ کانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ کانَ کالضارِبِ بَینَ یدَی رَسُولِ اللهِ بِالسیفِ»}} آری انتظاری که در [[روایات]] مطرح شده، این نیست که [[منتظِر]] طبق آن در خانۀ خود بنشیند و کاری نداشته باشد که بر سر [[اسلام]] و [[مسلمین]] چه میآید، یا این نیست که [[منتظر]] باید بیگانه باشد از اینکه [[دشمنان اسلام]] چه حرکات و تحرکاتی را ضد [[اسلام]] تدارک می‌‌بینند. زیرا اساساً در [[فرهنگ]] [[روایی]]، نام چنین عملی را [[انتظار]] نمی‌دانند و یا اصلاً این [[انتظار]]، مد نظر [[اهل بیت]]{{ع}} نیست<ref>ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱-۱۶۰.</ref>. | #[[منتظران واقعی]] کسانی هستند که آغاز و شروع تحقق [[عدالت کامل]] جهانی و دمیدن سپیدۀ [[فجر]] [[ظهور]] را در هر لحظه و ساعتی منتظراند. زیرا [[ظهور]] [[حضرت]] به دست [[خدا]] و تحت ارادۀ [[الهی]] است و هیچ کس نمی‌تواند برای آن وقت و ساعتی تعیین کند<ref>ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.</ref>. [[امام سجاد]]{{ع}} دربارۀ [[اهمیت انتظار]] کشیدن میفرماید:<ref>{{متن حدیث|«إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ وَ جَعَلَهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِینَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) بِالسَّیْفِ أُولَئِکَ الْمُخْلَصُونَ حَقّاً وَ شِیعَتُنَا صِدْقاً وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِ اللَّهِ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَالَ{{ع}}انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ»}} مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲.</ref> «همانا کسانی که در [[زمان غیبت]] به سر می‌برند و به [[امامت حضرت مهدی]]{{ع}} [[ایمان]] دارند و [[انتظار]] ظهورش را می‌کشند، [[بهترین]] [[مردم]] تمام زمان‌ها هستند، زیرا خدای بلند مرتبه، چنان [[عقل]] و [[فهم]] و معرفتی به آنها عطا کرده که گویا [[امام زمان]] خود را مشاهده میکنند. آنها همانند کسانی هستند که در رکاب [[رسول خدا]]{{صل}} با [[شمشیر]] می‌جنگند. آنها مخلصین واقعی و [[شیعیان]] [[صادق]] هستند. آنها در پنهانی و [[آشکار]]، دیگران را به [[دین خدا]] [[دعوت]] میکنند. سپس فرمود: [[منتظر فرج]] بودن در واقع خود، [[گشایش]] بزرگی است».<ref>ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶.</ref> و یا تعبیری که در کلمات [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} هست که فرمودند:<ref>«در انتظار گشایش باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید؛ زیرا دوست داشتنی‌ترین کارها نزد خداوند انتظار گشایش است». فیض کاشانی، محمد محسن، نوادر الأخبار فیما یتعلق باصول الدین، ص۲۴۹.</ref> {{متن حدیث|«انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللهِ فَإِن أَحَب الْأَعْمَالِ إِلَی اللهِ عَز وَ جَل انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}} و در [[روایات]] از قول [[پیامبر اکرم]]{{صل}} آمده است:<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲،، ص۱۳۳، باب۲۲.</ref> {{متن حدیث|«أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}}؛ {{متن حدیث|«أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}}<ref>یزدی حائری، علی بن زین العابدین، الزام الناصب، ص۱۳۷. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲، ص۱۲۲.</ref>؛ {{متن حدیث|«انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَةٌ»}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲،، ص۱۳۳، باب۲۲.</ref>؛ {{متن حدیث|«أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»}}<ref>پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، ص۷۸.قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، ج۳، ص۱۶۹.</ref>.<ref>ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱-۱۶۰.</ref> و یا [[کلام]] [[امام صادق]]{{ع}} که [[منتظران]] را [[اولیاء]] [[خدا]] معرفی فرموده و می‌فرمایند:<ref>«خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار او، آنان دوستان خدا هستند، همان‌ها که نه ترس به دل راه میدهند و نه اندوهگین می‌شوند». شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۵۷.</ref> {{متن حدیث|«طُوبَی لِشِیعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ فِی غَیبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِک أَوْلِیاءُ اللهِ الذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون»}} و یا فرمودند:<ref>«هر که منتظر این امر باشد و بمیرد مانند کسی است که با قائم {{ع}} در خیمه‌اش باشد، نه بلکه مانند کسی است که پیش روی رسول خدا (ص) شمشیر زده باشد». شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۳۸.</ref> {{متن حدیث|«منْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ کانَ کمَنْ کانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ کانَ کالضارِبِ بَینَ یدَی رَسُولِ اللهِ بِالسیفِ»}} آری انتظاری که در [[روایات]] مطرح شده، این نیست که [[منتظِر]] طبق آن در خانۀ خود بنشیند و کاری نداشته باشد که بر سر [[اسلام]] و [[مسلمین]] چه میآید، یا این نیست که [[منتظر]] باید بیگانه باشد از اینکه [[دشمنان اسلام]] چه حرکات و تحرکاتی را ضد [[اسلام]] تدارک می‌‌بینند. زیرا اساساً در [[فرهنگ]] [[روایی]]، نام چنین عملی را [[انتظار]] نمی‌دانند و یا اصلاً این [[انتظار]]، مد نظر [[اهل بیت]]{{ع}} نیست<ref>ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱-۱۶۰.</ref>. | ||
#شخص [[منتظر]] [[مهدی موعود]]{{ع}} را [[دوست]] داشته<ref>ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.</ref> و در [[فراق]] [[محبوب]] خویش [[غمگین]] است، همانگونه که در [[دعای ندبه]] می‌خوانیم:<ref>«برای من دیدار مردم بدون دیدن تو گران است». قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۵۲، تا ص ۸۷۲.</ref> {{متن حدیث|"عَزِیزٌ عَلَیَّ أَنْ أَرَی الْخَلْقَ وَ لَا تُرَی"}}<ref>ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.</ref> با وجود علاقه، [[محبت]] و دلبستگی فراوان درون فرد نسبت به [[امام]]، انتظارش نسبت به [[ظهور]] آن [[حضرت]] شدیدتر خواهد بود<ref>ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲. </ref>. | #شخص [[منتظر]]، [[مهدی موعود]]{{ع}} را [[دوست]] داشته<ref>ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.</ref> و در [[فراق]] [[محبوب]] خویش [[غمگین]] است، همانگونه که در [[دعای ندبه]] می‌خوانیم:<ref>«برای من دیدار مردم بدون دیدن تو گران است». قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۵۲، تا ص ۸۷۲.</ref> {{متن حدیث|"عَزِیزٌ عَلَیَّ أَنْ أَرَی الْخَلْقَ وَ لَا تُرَی"}}<ref>ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.</ref> با وجود علاقه، [[محبت]] و دلبستگی فراوان درون فرد نسبت به [[امام]]، انتظارش نسبت به [[ظهور]] آن [[حضرت]] شدیدتر خواهد بود<ref>ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲. </ref>. | ||
#[[تولی]] و [[تبری]]: یکی از ویژگی‌های برجسته در [[تشیع]] و [[انتظار]] [[شیعه]]، [[مقید]] بودن به [[مکتب]] و خط [[مکتب]] است. در مکتبی که با [[خون]] سرخ [[شهیدان]] [[استوار]] گشته است، [[دوست]] داشتن [[امامان]] ([[تولی]]) و دوری جستن از [[دشمنان]] آنان ([[تبری]])، چیزی جُز متابعت عاشقانه از [[حق]] و [[رهبر]] [[حق]] و [[مخالفت]] خصمانه با ناحق و [[رهبر]] ناحق نیست. این تقید مکتبی و [[استواری]] [[اعتقادی]] و [[سازش‌ناپذیری]] خطی، از ویژگی‌های رهروان راهِ سرخِ [[تشیع]] [[علوی]] در تمامی دوران‌ها و در طول اعصار و قرون بوده است. زیرا [[دوستی]] [[علی]] و [[خاندان]] ایشان، [[دوستی]] [[انسان]] و [[انسانیت]] است و [[دشمنی]] با [[علی]] و [[آل علی]]، [[دشمنی]] با [[انسان]] و [[انسانیت]] است. و [[انسان]] [[منتظر]] در خط [[رهبران]] [[راستین]] [[بشریت]] است و دشمنِ هر راه و خط دیگر با هر نام و ادعا<ref>ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵. فصل نخست (مفهوم انتظار)، سخن پیامبر اکرم(ص).</ref>. | #[[تولی]] و [[تبری]]: یکی از ویژگی‌های برجسته در [[تشیع]] و [[انتظار]] [[شیعه]]، [[مقید]] بودن به [[مکتب]] و خط [[مکتب]] است. در مکتبی که با [[خون]] سرخ [[شهیدان]] [[استوار]] گشته است، [[دوست]] داشتن [[امامان]] ([[تولی]]) و دوری جستن از [[دشمنان]] آنان ([[تبری]])، چیزی جُز متابعت عاشقانه از [[حق]] و [[رهبر]] [[حق]] و [[مخالفت]] خصمانه با ناحق و [[رهبر]] ناحق نیست. این تقید مکتبی و [[استواری]] [[اعتقادی]] و [[سازش‌ناپذیری]] خطی، از ویژگی‌های رهروان راهِ سرخِ [[تشیع]] [[علوی]] در تمامی دوران‌ها و در طول اعصار و قرون بوده است. زیرا [[دوستی]] [[علی]] و [[خاندان]] ایشان، [[دوستی]] [[انسان]] و [[انسانیت]] است و [[دشمنی]] با [[علی]] و [[آل علی]]، [[دشمنی]] با [[انسان]] و [[انسانیت]] است. و [[انسان]] [[منتظر]] در خط [[رهبران]] [[راستین]] [[بشریت]] است و دشمنِ هر راه و خط دیگر با هر نام و ادعا<ref>ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵. فصل نخست (مفهوم انتظار)، سخن پیامبر اکرم(ص).</ref>. | ||
#[[قدرت جسمانی]] و [[آمادگی نظامی]] نیز از محورهای قابل توجه در بحث [[انتظار]] است. انسانی که [[منتظر]] قیامی خونین و انقلابی بزرگ است،، آیا ممکن است که خود هیچ‌گونه [[آمادگی]] برای حضور در این [[انقلاب]] و [[قیام]] نداشته باشد؟ [[مسلمان]] باید همیشه [[آمادگی نظامی]] داشته باشد تا در آن هنگام که نخستین درخشش [[حق]] آغاز شد به صف [[یاران]] [[حق]] بپیوندد. و در رکاب [[مهدی]]{{ع}} قرار گیرد و در آن [[نبرد]] و [[پیکار]] بزرگِ [[حق]] علیه [[باطل]] شرکت کند و برای [[پیروزی]] [[عدل]] و برپا شدن [[حماسه]] آفریند و حضوری جدی و مؤثر داشته باشد. اینکه در [[تعالیم]] ما آمده است با آئین [[جنگ]] و [[جهاد]] آشنا شوید و [[مسلمان]] دین‌باور باید به [[سلاح]] مجهز باشد و در دوران [[پیش از ظهور]] ابزار [[جنگ]] و [[دفاع]] را در دسترس قرار دهد، برای رشد و خروشان‌سازی همین [[روحیه]] رزم‌آوری و [[مرزبانی]] و پاسداری است<ref>ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} میفرماید: «باید هر یک از شما برای [[خروج قائم]] اسلحه تهیه کند، هر چند یک نیزه. چون وقتی [[خداوند]] ببیند کسی به [[نیت]] [[یاری]] [[مهدی]] اسلحه تهیه کرده است، [[امید]] است [[عمر]] او را دراز کند تا [[ظهور]] را [[درک]] نماید و از [[یاوران مهدی]] باشد [یا برای این [[آمادگی]]، به [[ثواب]] [[درک]] [[ظهور]] [[یاوران]] برسد]».<ref>ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.</ref> | #[[قدرت جسمانی]] و [[آمادگی نظامی]] نیز از محورهای قابل توجه در بحث [[انتظار]] است. انسانی که [[منتظر]] قیامی خونین و انقلابی بزرگ است،، آیا ممکن است که خود هیچ‌گونه [[آمادگی]] برای حضور در این [[انقلاب]] و [[قیام]] نداشته باشد؟ [[مسلمان]] باید همیشه [[آمادگی نظامی]] داشته باشد تا در آن هنگام که نخستین درخشش [[حق]] آغاز شد به صف [[یاران]] [[حق]] بپیوندد. و در رکاب [[مهدی]]{{ع}} قرار گیرد و در آن [[نبرد]] و [[پیکار]] بزرگِ [[حق]] علیه [[باطل]] شرکت کند و برای [[پیروزی]] [[عدل]] و برپا شدن [[حماسه]] آفریند و حضوری جدی و مؤثر داشته باشد. اینکه در [[تعالیم]] ما آمده است با آئین [[جنگ]] و [[جهاد]] آشنا شوید و [[مسلمان]] دین‌باور باید به [[سلاح]] مجهز باشد و در دوران [[پیش از ظهور]] ابزار [[جنگ]] و [[دفاع]] را در دسترس قرار دهد، برای رشد و خروشان‌سازی همین [[روحیه]] رزم‌آوری و [[مرزبانی]] و پاسداری است<ref>ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.</ref>. [[امام صادق]]{{ع}} میفرماید: «باید هر یک از شما برای [[خروج قائم]] اسلحه تهیه کند، هر چند یک نیزه. چون وقتی [[خداوند]] ببیند کسی به [[نیت]] [[یاری]] [[مهدی]] اسلحه تهیه کرده است، [[امید]] است [[عمر]] او را دراز کند تا [[ظهور]] را [[درک]] نماید و از [[یاوران مهدی]] باشد [یا برای این [[آمادگی]]، به [[ثواب]] [[درک]] [[ظهور]] [[یاوران]] برسد]».<ref>ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.</ref> | ||
نسخهٔ ۲۴ سپتامبر ۲۰۱۹، ساعت ۰۹:۱۱
پاسخ اجمالی
انتظار؛ حرکت و حماسه
- یکی از عناوین مهم معرفتی در فرهنگ دینی، مسألۀ انتظار است؛ همانطور که در روایات از قول پیامبر اکرم(ص) آمده است: ««اَفْضَلُ جِهَادِ أُمتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ»»[۱] و مقصود از آن انتظاری است که انسان را به حرکت و حماسه در راه خدا وادار می‌کند[۲]. امام مهدی(ع) سفیر الهی برای نجات جامعۀ بشری است. ارمغان ظهورش، عدالت گستری در همۀ شئون زندگی فردی و اجتماعی، ایجاد حیات خردمندانه، هدایت انسان به مسیر فطرت پاک خدایی و رها شدن از زنجیرهای بندگی غیر خداست. منتظر واقعی نیز باید در جهت تحقق اهداف و آرمان‌های او حرکت کند[۳] و بر این اساس دارای ویژگی هایی است که می‌‌توان آنها را در دو بخش روایی و اقوال و آثار علما بررسی کرد.
ویژگی‌های منتظران واقعی از دیدگاه روایی
- منتظران واقعی کسانی هستند که آغاز و شروع تحقق عدالت کامل جهانی و دمیدن سپیدۀ فجر ظهور را در هر لحظه و ساعتی منتظراند[۴]. چنانکه امام سجاد(ع) میفرماید:[۵] «همانا کسانی که در زمان غیبت به سر می‌برند و به امامت حضرت مهدی(ع) ایمان دارند و انتظار ظهورش را می‌کشند، بهترین مردم تمام زمان‌ها هستند، زیرا خدای بلند مرتبه، چنان عقل و فهم و معرفتی به آنها عطا کرده که گویا امام زمان خود را مشاهده میکنند».[۶]
- شخص منتظر مهدی موعود(ع) را دوست داشته[۷] و در فراق محبوب خویش غمگین است، همانگونه که در دعای ندبه می‌خوانیم:[۸] ««عَزِیزٌ عَلَیَّ أَنْ أَرَی الْخَلْقَ وَ لَا تُرَی»»[۹]
- تولی و تبری: یکی از ویژگی‌های برجسته در تشیع و انتظار شیعه، مقید بودن به مکتب و خط مکتب است. در مکتبی که با خون سرخ شهیدان استوار گشته است، دوست داشتن امامان (تولی) و دوری جستن از دشمنان آنان (تبری)، چیزی جُز متابعت عاشقانه از حق و رهبر حق و مخالفت خصمانه با ناحق و رهبر ناحق نیست[۱۰].
- قدرت جسمانی و آمادگی نظامی نیز از محورهای قابل توجه در بحث انتظار است. انسانی که منتظر قیامی خونین و انقلابی بزرگ است، باید همیشه آمادگی نظامی داشته باشد تا در آن هنگام که نخستین درخشش حق آغاز شد به صف یاران حق بپیوندد[۱۱]. امام صادق(ع) میفرماید: «باید هر یک از شما برای خروج قائم اسلحه تهیه کند، هر چند یک نیزه. چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی اسلحه تهیه کرده است، امید است عمر او را دراز کند تا ظهور را درک نماید و از یاوران مهدی باشد [یا برای این آمادگی، به ثواب درک ظهور یاوران برسد]».[۱۲]
ویژگی‌های منتظران واقعی در بررسی اقوال و آثار علما
- هیچ فردی به حد مطلوب از انتظار نمیرسد، مگر اینکه دارای سه ویژگی همراه با هم باشد، که عبارتند از: عناصر عقیدتی و روحی و رفتاری،[۱۳]
- جنبۀ عقیدتی:
- جنبه روحی و نفسانی انتظار: استعداد و آمادگی کامل برای تحقق یافتن و پیاده شدن عدالت کامل را در خود پرورش میدهند[۱۶].
- جنبۀ رفتاری و عملی انتظار:
- اگر کسی بخواهد نمونۀ یک منتظر راستین باشد، باید پیوسته خود را پایبند احکام الهی نموده و دستورات خداوند را بر دیگر علاقههای فردی و کارها و گفتارهای شخصی ترجیح دهد[۱۷].
- علاوه بر آنکه آماده روز ظهور میشود، خود را در محضر آن حضرت دیده و در حضور او مسئولیت دارد[۱۸].
- در برابر نابسامانی‌های اجتماعی ایستادگی میکنند و به امر معروف و نهی از منکر به عنوان یک فریضۀ مهم الهی که تحقق سایر دستورات خدا به آن بستگی دارد، می‌نگرند[۱۹].
- دو جنبۀ امر به معروف و نهی از منکر، اگر در عمق جان انسان رسوخ کند، منشأ دو رشته اعمال خواهد شد: خودسازی و تزکیه نفس و ایجاد آمادگی جسمی و روحی جهت تحقق آن تحول بزرگ و فراگیر از یکسو و مبارزه با عوامل فساد و ظلم و گناه و آلودگی از سوی دیگر[۲۰].
معیارهای فردی و اجتماعی منتظران
- در تقسیمی دیگر می‌‌توان ویژگی‌های منتظران واقعی را در دو بخش معیارهای فردی و اجتماعی بررسی کرد:
- معیارهای فردی:
- منتظر در همه حال متوجه خداوند متعال است و این معیارِ توحیدیِ انتظار است که در درون و اندیشۀ انسان منتظر نفوذ کرده است[۲۱].
- معیار دیگر انتظار، معیار نبوتیِ آن و توجه به پیامبران و مکتب آنان است. انسان منتظر همیشه چشم به قیام و ظهور پیشوایی دوخته است که دارای صفات پیامبران است و در ژرف‌نگری، استواری، نستوهی، خستگی‌ناپذیری، هدف‌گرایی، دین‌باوری، انسان‌دوستی، ایثار و فداکاری چون آنان است[۲۲].
- محور مهم دیگر انتظار، توجه به کتاب خداوند، قرآن است. زیرا که مهدی(ع) دانا به اسرار و رموز قرآن و زنده کنندۀ همۀ احکام و برنامه‌های آن است و انسانی که منتظر ظهور او هست، منتظر روزی است که احکام قرآن جهانگیر شود[۲۳].
- محور دیگر انتظار، بُعد عدل و دادگری است. انسانی که چشم به راه مهدی(ع) است، منتظر ظهور عدل، عدلی فراگیر و جهانی است. نتیجۀ اصولی و بنیادیِ این اندیشه، رویکرد جدی به اصول عدالت اجتماعی است برای زمینه‌سازی عدالت مطلقِ مهدوی[۲۴].
- معیارهای اجتماعی:
- از ویژگی‌های انسان منتظر، گرایش اصولی به دینداری و دین‌باوری است؛ حل همۀ مشکلات را از دین می‌جوید و راه و روش زیست فردی و خانوادگی و گروهی را از مرام و مکتب خود می‌طلبد[۲۵].
- انسانِ منتظر به حاکمیت اصل دین و اجرای یکایک تعالیم آن نیز چشم دوخته است، دوست دارد هر چه اسلامی است تحقق یابد و هر چه غیر اسلامی است زوال پذیرد و نابود گردد[۲۶].
- عوامل یاد شده باعث ایجاد حالت انتظار در فرد بوده و نبود و یا کمبود این عوامل در ضعف انتظار مؤثر است و فرد مقید به انجام وظیفۀ انتظار، با تقویت این مقدمات به عنوان یک منتظر واقعی محسوب میشود[۲۷].
پاسخ تفصیلی
انتظار؛ حرکت و حماسه
- یکی از عناوین مهم معرفتی در فرهنگ دینی، مسأله انتظار است که یکی از عمیق‌ترین مفاهیم دینی در میان تمامی ادیان الهی و از دقیق‌ترین مباحث الاهیاتی و آخرالزمانی است که نباید آن را به عنوان یک امر متوسط و معمولی و یا در ردیف سایر مستحبات و اعمال مستحبی قرار داد. در منابع معرفتی اسلام از جمله آیات، روایات و سیرۀ پیامبر اکرم(ص) و ائمه طاهرین(ع) نیز، انتظار یکی از ضرورت‌های ایمانی هر مؤمنی در طول تاریخ دینی بشریت بوده است. به طور کلی ایمان بدون انتظار، ایمان کاملی نیست؛ یعنی مؤمن بدون اینکه منتظر باشد، قطعاً به ایمان خویش توجه عمیقی نداشته و نخواهد داشت، ایمان بدون انتظار اینگونه است که انسان، به حداقل‌ها می‌اندیشد و قائل است که تنها باید ایمان خویش را حفظ کرده و واجبات و محرمات را رعایت نماید؛ در این صورت روشن است قطعاً انتظار در چنین افرادی، باعث تحرک و جنب و جوش نمی‌شود، ولی ایمان به همراه انتظار اینگونه است که انسان، به حداکثرها فکر می‌کند و معتقد است نه تنها باید ایمان خویش را حفظ کرده و واجبات و محرمات را رعایت نماید، بلکه به عنوان یک مسلمان و مؤمن باید به دنبال تحقق مقصود خداوند متعال از خلقت آسمان‌ها و زمین و ارسال رسل و انزال کتب باشد و امیدوار به رویت آن روز، به اصلاح خود و جامعه می‌پردازد؛ در این صورت بدیهی است، انتظار در چنین انسانی باعث تحرک و جنب و جوش میشود و هرگز او را آرام نمی‌‌گذارد[۲۸]. همانطور که در روایات از قول پیامبر اکرم(ص) آمده است: ««اَفْضَلُ جِهَادِ أُمتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ»»[۲۹] و مقصود از آن انتظاری است که انسان را به حرکت و حماسه در راه خدا وادار می‌کند[۳۰].
- با توجه به اینکه اگر امام مهدی(ع) و اهداف قیام و انقلاب او به درستی شناخته شود، ویژگی‌های منتظران واقعی هم معلوم خواهد شد و از طرفی امام مهدی(ع) سفیر الهی برای نجات جامعۀ بشری از ظلم و بی‌عدالتی و تباهی است. ارمغان ظهورش، عدالت گستری در همۀ شئون زندگی فردی و اجتماعی، ایجاد حیات عقلانی و خردمندانه، هدایت انسان به مسیر فطرت پاک خدایی و رها شدن از زنجیرهای بندگی غیرخداست. حال، منتظر واقعی نیز باید در جهت تحقق اهداف و آرمان‌های او حرکت کند و آنچه را بر خلاف خواستۀ حضرت است و ظهورش را به تأخیر می‌اندازد، ترک و با آنها مقابله کند. منتظر چنین رویدادی، باید در مجموعه‌هایی قرار گیرد که به تحقق دولت مهدوی کمک کند و از تشکیلات ستمگران و تبهکاران دوری بجوید؛ چرا که کمک به آنها و همسویی با چنین جریان‌هایی، با اهداف امام عصر(ع) سازگاری ندارد[۳۱]. بر این اساس، منتظر واقعی دارای ویژگی هایی است که می‌‌توان آنها را در دو بخش روایی و اقوال و آثار علما بررسی کرد.
ویژگی‌های منتظران واقعی از دیدگاه روایی
- منتظران واقعی کسانی هستند که آغاز و شروع تحقق عدالت کامل جهانی و دمیدن سپیدۀ فجر ظهور را در هر لحظه و ساعتی منتظراند. زیرا ظهور حضرت به دست خدا و تحت ارادۀ الهی است و هیچ کس نمی‌تواند برای آن وقت و ساعتی تعیین کند[۳۲]. امام سجاد(ع) دربارۀ اهمیت انتظار کشیدن میفرماید:[۳۳] «همانا کسانی که در زمان غیبت به سر می‌برند و به امامت حضرت مهدی(ع) ایمان دارند و انتظار ظهورش را می‌کشند، بهترین مردم تمام زمان‌ها هستند، زیرا خدای بلند مرتبه، چنان عقل و فهم و معرفتی به آنها عطا کرده که گویا امام زمان خود را مشاهده میکنند. آنها همانند کسانی هستند که در رکاب رسول خدا(ص) با شمشیر می‌جنگند. آنها مخلصین واقعی و شیعیان صادق هستند. آنها در پنهانی و آشکار، دیگران را به دین خدا دعوت میکنند. سپس فرمود: منتظر فرج بودن در واقع خود، گشایش بزرگی است».[۳۴] و یا تعبیری که در کلمات امیرالمؤمنین(ع) هست که فرمودند:[۳۵] ««انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لا تَیأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللهِ فَإِن أَحَب الْأَعْمَالِ إِلَی اللهِ عَز وَ جَل انْتِظَارُ الْفَرَجِ»» و در روایات از قول پیامبر اکرم(ص) آمده است:[۳۶] ««أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»»؛ ««أَفْضَلُ أَعْمَالِ أُمتِی انْتِظَارُ الْفَرَجِ»»[۳۷]؛ ««انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَةٌ»»[۳۸]؛ ««أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ»»[۳۹].[۴۰] و یا کلام امام صادق(ع) که منتظران را اولیاء خدا معرفی فرموده و می‌فرمایند:[۴۱] ««طُوبَی لِشِیعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِینَ لِظُهُورِهِ فِی غَیبَتِهِ وَ الْمُطِیعِینَ لَهُ فِی ظُهُورِهِ أُولَئِک أَوْلِیاءُ اللهِ الذِینَ لا خَوْفٌ عَلَیهِمْ وَ لا هُمْ یحْزَنُون»» و یا فرمودند:[۴۲] ««منْ مَاتَ مُنْتَظِراً لِهَذَا الْأَمْرِ کانَ کمَنْ کانَ مَعَ الْقَائِمِ فِی فُسْطَاطِهِ لَا بَلْ کانَ کالضارِبِ بَینَ یدَی رَسُولِ اللهِ بِالسیفِ»» آری انتظاری که در روایات مطرح شده، این نیست که منتظِر طبق آن در خانۀ خود بنشیند و کاری نداشته باشد که بر سر اسلام و مسلمین چه میآید، یا این نیست که منتظر باید بیگانه باشد از اینکه دشمنان اسلام چه حرکات و تحرکاتی را ضد اسلام تدارک می‌‌بینند. زیرا اساساً در فرهنگ روایی، نام چنین عملی را انتظار نمی‌دانند و یا اصلاً این انتظار، مد نظر اهل بیت(ع) نیست[۴۳].
- شخص منتظر، مهدی موعود(ع) را دوست داشته[۴۴] و در فراق محبوب خویش غمگین است، همانگونه که در دعای ندبه می‌خوانیم:[۴۵] «"عَزِیزٌ عَلَیَّ أَنْ أَرَی الْخَلْقَ وَ لَا تُرَی"»[۴۶] با وجود علاقه، محبت و دلبستگی فراوان درون فرد نسبت به امام، انتظارش نسبت به ظهور آن حضرت شدیدتر خواهد بود[۴۷].
- تولی و تبری: یکی از ویژگی‌های برجسته در تشیع و انتظار شیعه، مقید بودن به مکتب و خط مکتب است. در مکتبی که با خون سرخ شهیدان استوار گشته است، دوست داشتن امامان (تولی) و دوری جستن از دشمنان آنان (تبری)، چیزی جُز متابعت عاشقانه از حق و رهبر حق و مخالفت خصمانه با ناحق و رهبر ناحق نیست. این تقید مکتبی و استواری اعتقادی و سازش‌ناپذیری خطی، از ویژگی‌های رهروان راهِ سرخِ تشیع علوی در تمامی دوران‌ها و در طول اعصار و قرون بوده است. زیرا دوستی علی و خاندان ایشان، دوستی انسان و انسانیت است و دشمنی با علی و آل علی، دشمنی با انسان و انسانیت است. و انسان منتظر در خط رهبران راستین بشریت است و دشمنِ هر راه و خط دیگر با هر نام و ادعا[۴۸].
- قدرت جسمانی و آمادگی نظامی نیز از محورهای قابل توجه در بحث انتظار است. انسانی که منتظر قیامی خونین و انقلابی بزرگ است،، آیا ممکن است که خود هیچ‌گونه آمادگی برای حضور در این انقلاب و قیام نداشته باشد؟ مسلمان باید همیشه آمادگی نظامی داشته باشد تا در آن هنگام که نخستین درخشش حق آغاز شد به صف یاران حق بپیوندد. و در رکاب مهدی(ع) قرار گیرد و در آن نبرد و پیکار بزرگِ حق علیه باطل شرکت کند و برای پیروزی عدل و برپا شدن حماسه آفریند و حضوری جدی و مؤثر داشته باشد. اینکه در تعالیم ما آمده است با آئین جنگ و جهاد آشنا شوید و مسلمان دین‌باور باید به سلاح مجهز باشد و در دوران پیش از ظهور ابزار جنگ و دفاع را در دسترس قرار دهد، برای رشد و خروشان‌سازی همین روحیه رزم‌آوری و مرزبانی و پاسداری است[۴۹]. امام صادق(ع) میفرماید: «باید هر یک از شما برای خروج قائم اسلحه تهیه کند، هر چند یک نیزه. چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی اسلحه تهیه کرده است، امید است عمر او را دراز کند تا ظهور را درک نماید و از یاوران مهدی باشد [یا برای این آمادگی، به ثواب درک ظهور یاوران برسد]».[۵۰]
- باید توجه داشت این تعلیم والا خشونت‌طلبی و خونریزی نیست، بلکه برای دفاع از حقوق انسان‌های مظلوم است که زیر فشار دژخیمان خون‌آشام نابود شده‌اند و جز پوست و استخوانی از آنان باقی نمانده است. آری، مهدی باوران، خون‌آشامان چپاول‌گر و غاصب را از دم شمشیر خویش می‌گذرانند و انسان‌های شریف و مظلوم را یاری می‌رسانند و رهایی می‌بخشند. منتظران باید چنین بیندیشند و با چنین گفتمانی زندگی کنند[۵۱].
ویژگی‌های منتظران واقعی در بررسی اقوال و آثار علما
- هیچ فردی به حد مطلوب از انتظار نمیرسد، مگر اینکه دارای سه ویژگی همراه با هم باشد، که عبارتند از: عناصر عقیدتی و روحی و رفتاری. اگر این سه نباشند برای انتظار مفهومی راستین نمیتوان یافت و از آن فقط یک انحراف روحی و نفسانی باقی میماند[۵۲].
- جنبۀ عقیدتی:
- اعتقاد داشتن به اینکه هدف خداوند، اصلاح همگی بشریت است و در آینده، عدل مطلق سراسر زندگی بشر را فرا خواهد گرفت[۵۳].
- اعتقاد به اینکه رهبر پیروز در آن روز موعود، حضرت مهدی(ع) است و اعتقاد به او از ضروریات مذهب امامیه و اخبار و روایات فراوانی در مجموعههای خبری و روائی شیعه در این باره نقل شده است و عدۀ زیادی از متفکران و اندیشمندان بزرگ اهل سنت، همچون ابن عربی در فتوحات مکیه و قندوزی در ینابیع الموده، حموینی در فرائد السمطین و گنجی در کتاب بیان، با آنها هم عقیده هستند. کسانی که به این امور سهگانه معتقدند، گرچه مختصر اختلافی در بعضی از جزئیات با یکدیگر دارند[۵۴].
- جنبۀ روحی و نفسانی انتظار: استعداد و آمادگی کامل برای تحقیق یافتن و پیاده شدن عدالت کامل را در خود پرورش میدهند به طوری که اگر هم جزء دعوت کنندگان و ایثارگران در راه آن حضرت نیست، ولی حداقل فردی شایسته برای پذیرش دعوت آن حضرت باشد[۵۵].
- جنبۀ رفتاری و عملی انتظار:
- اگر کسی بخواهد نمونۀ یک منتظر راستین باشد، باید پیوسته خود را پایبند احکام الهی نموده و دستورات خداوند را بر دیگر علاقههای فردی و کارها و گفتارهای شخصی ترجیح دهد و پیروی راستین برای حق و هدایت الهی باشد. در این صورت دستاورد او ارادهای قوی و نیرومند و اخلاصی راستین خواهد شد که او را آمادۀ تشرف به حضور حضرت و پذیرش پارهای از مسئولیت‌های روز موعود مینماید، این رفتار برای هر کسی که ایمان به آن روز شکوهمند دارد، لازم و ضروری است، به هر اندازه که ایمان و اعتقاد داشته باشد و اگر به تمام آن خصوصیات معتقد باشد، چنین رفتاری لازمتر است؛ به ویژه برای آن گروه از مسلمانانی که با دلیل و برهان برایشان ثابت شده است، حضرت مهدی نقشه عدالت جهانی و کامل خود را بر اساس دستورات دیانت مقدسه اسلام پایهریزی خواهد کرد[۵۶].
- شیعهای که میداند امام و پیشوایش همزمان با اوست و اعمال و رفتارش در معرض دید حضرت است و هر لحظه ممکن است به او بنگرد و کارهای زشت او باعث ناراحتی و تأسف حضرت میشود، علاوه بر آنکه خود را آمادۀ روز ظهور می‌کند، خود را در محضر آن حضرت دیده و در حضور او مسئولیت دارد و در تمام دوران زندگی مواظب است یک لحظه هم از فرمان آن حضرت سرپیچی نکند. این احساس موجب میشود انسان زودتر به آن حد و درجه مطلوب برسد و پیروزی در امتحان و آزمایش الهی و آمادگی برای روز موعود است[۵۷].
- منتظر به کسی اطلاق میشود که از وضع موجود ناراحت است و برای تحقق وضع بهتر تلاش می‌کند در واقع انتظار واقعی دارای دو عنصر است، یکی عنصر نفی و دیگری عنصر اثبات. عنصر نفی، همان بیگانگی با وضع موجود و عنصر اثبات، تلاش جهت رسیدن به وضع بهتر است[۵۸]. منتظران واقعی، مانند چراغی درخشنده به محیط اطراف خود نور میدهند و در همه جا و در برابر همۀ بدی‌ها واکنش مناسب نشان میدهند. آنان همچنان که در ترویج خوبی‌ها و انتشار ارزش‌ها می‌کوشند، در کسادی بازار بدی‌ها و ضد ارزش‌ها هم تلاش کرده و امر به معروف و نهی از منکر کنند[۵۹]. آنها علاوه بر اینکه خود را از نظر فکری، علمی و اخلاقی اصلاح میکنند و قلب و دل خود را به صفات پسندیده زینت میدهند، در برابر نابسامانی‌های اجتماعی ایستادگی میکنند و به امر معروف و نهی از منکر به عنوان یک فریضۀ مهم الهی که تحقق سایر دستورات خدا به آن بستگی دارد، می‌نگرند و معتقدند باید در راه اصلاح جامعه تلاش کرد. با این دو عمل است که احکام الاهی تحقق می‌یابد و جامعۀ دینی از انحراف رها می‌گردد، پس انتظار به معنی چشم به راهِ اجرای احکام الاهی بودن و اجرای نیکی‌ها "معروف‌ها" است و همچنین زدایش پلیدی‌ها و "منکرها" و نامردمی‌ها. بنابراین انسانِ منتظر نمی‌تواند در این باره بی‌تفاوت باشد و به ولی خود و آن کس که منتظر ظهورش است اقتدا نکند. زیرا او در روزگار ظهور، بزرگترین امرکننده به همۀ معروف‌ها و نهی‌کننده از همۀ منکرهاست. پس چگونه ممکن است جامعۀ منتظر، خشنودی مهدی(ع) را نخواهد و بر راه پیشوای خود نرود و با او هم‌آوا و هماهنگ نگردد و در راه و کارش یاری‌گرِ راستین او نباشد و تنها به زبان بسنده کند و بگوید: ««نُصْرَتِی مُعَدَّةٌ لَکُمْ»» حال آنکه در عمل نه به معروف توجهی داشته باشد و نه از منکر روی گرداند[۶۰]. آنها سعی میکنند با امر به معروف و نهی از منکر با عمل یا با زبان محیط را دگرگون کنند و در آن اثر مثبت بگذارند[۶۱]. به نظر آنها ظهور حضرت مهدی(ع) حلقه‌ای است از حلقه‌های مبارزه حق بر علیه باطل که در طول تاریخ استمرار داشته و این آخرین حلقه آن مبارزه است که به پیروزی نهایی حق می‌انجامد. سهیم بودن یک فرد در این کار بزرگ بستگی به این دارد که وی در عمل جزء گروه حق طلبان باشد و بر ضد باطل با نهایت تلاش ستیز کند[۶۲].
- دو جنبۀ امر به معروف و نهی از منکر، اگر در عمق جان انسان رسوخ کند، منشأ دو رشته اعمال خواهد شد: خودسازی و تزکیه نفس و ایجاد آمادگی جسمی و روحی جهت تحقق آن تحول بزرگ و فراگیر از یکسو و مبارزه با عوامل فساد و ظلم و گناه و آلودگی از سوی دیگر. روشن است کسی که در خیمۀ رهبر آن انقلاب بزرگ جای دارد، نمی‌تواند یک فرد غافل و بی‌تفاوت باشد؛ آنجا جای هر کسی نیست، جای کسانی است که در اوج خود سازی و آمادگی جسمی و روحی قرار دارند، آنان باید بهترین افراد روی زمین باشند[۶۳].
معیارهای فردی و اجتماعی منتظران
- در تقسیمی دیگر می‌‌توان ویژگی‌های منتظران واقعی را در دو بخش معیارهای فردی و اجتماعی بررسی کرد:
- معیارهای فردی: این معیارها و ویژگی‌ها به رابطۀ عمیق میان انتظار و ابعاد فردی (عقیدتی) مکتب اشاره دارد:
- انسان منتظر همیشه متوجه خداوند و به وجودآورندۀ تمام هستی‌هاست، زیرا همواره چشم به راه فرجی است که به ارادۀ خداوند تحقق خواهد یافت و قهرمان و کارگزار آن انسان الاهی و بندۀ فرمانبردار دستور حق است و خلیفۀ خدا و ولی امر او در زمین و اجتماعات انسانی است. انسان منتظِر چشم به راه کسی است که بنده و خلیفۀ خداست و به امر خدا برای به اجرا درآوردن آن و نجات جامعه بشری قیام خواهد کرد. پس فرج و رهایی به دست خداست و نجات‌بخش و فرج‌رسان مأمور ویژه الاهی است. بنابراین منتظر در همه حال متوجه خداوند متعال است و این معیار توحیدی انتظار است، که در درون و اندیشه انسان منتظر به ژرفی نفوذ کرده است[۶۴].
- معیار دیگر انتظار، معیار نبوتی آن و توجه به پیامبران و مکتب آنان است. انسان منتظر همیشه چشم به قیام و ظهور پیشوایی دوخته است که دارای صفات پیامبران است و در ژرف‌نگری، استواری، نستوهی، خستگی‌ناپذیری، هدف‌گرایی، دین‌باوری، انسان‌دوستی، ایثار و فداکاری چون آنان است. هر کس دوست دارد آدم و نوح و ابراهیم و موسی و عیسی و داوود و... و پیامبر اکرم(ص) را ببیند، می‌تواند آنان را در مهدی(ع) ببیند و راه و روش و اندیشه و عمل این رهبران خدایی را در اندیشه و عمل امام موعود بی‌کم و کاست بنگرد، زیرا که امام مهدی(ع) تجسم راستینِ همه انسان‌های برتر و الاهی و تجلی دوباره رهبرانِ به حق خدایی است[۶۵].
- محور مهم دیگر انتظار، توجه به کتاب خداوند، قرآن است، زیرا که مهدی(ع) دانا به اسرار و رموز قرآن و زنده‌کنندۀ همۀ احکام و برنامه‌های آن است و انسانی که منتظر ظهور اوست، منتظر روزی است که احکام قرآن جهانگیر شود و بر سراسر جهان حاکمیت یابد و کتاب آسمانی برنامه زندگی انسان گردد و به همه راه‌ها و برنامه‌هایی که غیر قرآنی باشد و یا ناسازگار با تعالیم وحی، پشت می‌کند و آنها را پوک و بیهوده می‌انگارد و این توجه به قرآن کریم و هدایت آن است. ره‌آورد این بینش، گرایشِ اصولی به قرآن و حاکمیت بخشیدن به تعالیم آن در همه پهنه‌های حیات فردی و اجتماعی است[۶۶].
- محور دیگر انتظار، بُعد عدل و دادگری است. انسانی که چشم به راه مهدی(ع) است، منتظر ظهور عدلی فراگیر و جهانی است و مهدی مظهر اسماء الاهی است و یکی از اسماء و صفات الاهی "عدل و عادل" است و اوست که جهانِ سرشارِ از بیداد را سرشار از داد می‌سازد و عدلِ الاهی را در سراسر جهان سایه گستر می‌کند. پس انتظار یعنی منتظر انسانی بودن که با قیام او عدل و داد تمامی جهان را فرا خواهد گرفت، پس از آنکه از ظلم و بیداد پر شده باشد. نتیجۀ اصولی و بنیادیِ این اندیشه، رویکرد جدی به اصول عدالت اجتماعی است برای زمینه‌سازی عدالت مطلقِ مهدوی[۶۷].
- معیار حیاتی دیگر انتظار، اعتقاد به امامت و رهبری است. مهدی(ع) وصی و آخرین جانشین پیامبر است. تمامی امامان او را یاد کرده‌اند. او فرزند و یادگار آنان و ادامه دهندۀ راه‌شان است و انتظار ظهور او بزرگترین تأکید بر اصل امامت و رهبری است[۶۸].
- بُعد دیگر انتظار، اعتقاد به معاد و بازگشت انسان به نزد خداوند و پایان این زندگی و شروع زندگیِ اصلی است و این مسأله در سه جهت نمایان است:
- جهت اول اینکه مهدی(ع) به هنگام ظهور، ستمگران و ظالمان را به سزای اعمال زشت‌شان می‌رساند و به مؤمنان و صالحان رحمت الاهی را می‌چشاند و این نمونه‌ای از چگونگی معاد و قیامت است[۶۹].
- جهت دوم اینکه به هنگام ظهور مهدی(ع)، گروهی که از نیکان و ناپاکان به جهان باز می‌گردند و این خود قیامت کوچکی است و برپا شده و نشانه‌ای برای آن رستاخیز و قیامت بزرگ است[۷۰].
- جهت سوم اینکه ظهور مهدی(ع) از شرایط و نشانه‌های حتمیِ قیامِ قیامت است. او قبل از رستاخیز میآید و تا او نیاید و حکومت عدل را برپا ندارد قیامت برپا نمی‌گردد[۷۱].
- معیارهای اجتماعی:
- از ویژگی‌های انسان منتظر، گرایش اصولی به دینداری و دین‌باوری است. انسان در دوران غیبت، در اندیشۀ نگهداری دین خویش است و با کوششی ژرف در اعمال و رفتار خود پاسدار دینداری و صحت اعمال خود است و حل همۀ مشکلات را از دین می‌جوید و راه و روش زیست فردی و خانوادگی و گروهی را از مرام و مکتب خود می‌طلبد از این رو، همواره و با توجه و توسل به امام و مقتدای خود، خود را از انحراف و کج‌روی و کج‌اندیشی نگاه می‌دارد[۷۲].
- انسان منتظِر به حاکمیت اصل دین و اجرای یکایک تعالیم آن نیز چشم دوخته است و با تمامی وجود و از ژرفای جان دوست دارد هر چه اسلامی است تحقق یابد و هر چه غیر اسلامی است زوال پذیرد و نابود گردد[۷۳].
- دعا کردن برای حفظ وجود امام[۷۴].[۷۵]
- دادن صدقه برای حفظ وجود امام[۷۶].[۷۷]
- به جای آوردن اعمال حج به نیابت از امام[۷۸].[۷۹]
- برخاستن هنگام شنیدن نام حضرت مخصوصاً نام قائم(ع)[۸۰].[۸۱]
- توسل به ایشان در هنگام سختی‌ها و برای نگاه داشتن خویش از انحراف و کج‌روی و کج‌اندیشی[۸۲].[۸۳]
- معرفت و شناخت امام عصر(ع).[۸۴]
- شناخت اهداف آن حضرت و روش‌های او.[۸۵]
- یاد امام عصر(ع): منتظر واقعی در پرتو یاد زلال او، دل و جان را از بدی‌ها پاک می‌کند و به عنصری ارزشی و آماده ظهور خوبی‌ها تبدیل میشود.[۸۶]
- عوامل یاد شده باعث ایجاد حالت انتظار در فرد بوده و نبود و یا کمبود این عوامل در ضعف انتظار مؤثر است و فرد مقید به انجام وظیفۀ انتظار، با تقویت این مقدمات به عنوان یک منتظر واقعی محسوب میشود[۸۷].
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ «بالاترین جهاد امت من، انتظار فرج است». تحف العقول، حرانی، ابن شعبه، ص۳۳؛ بحارالأنوار، مجلسی، محمد باقر، ج۵۱، ص۱۵۶.
- ↑ ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱ ـ ۱۶۰.
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ««إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ وَ جَعَلَهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِینَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) بِالسَّیْفِ أُولَئِکَ الْمُخْلَصُونَ حَقّاً وَ شِیعَتُنَا صِدْقاً وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِ اللَّهِ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَالَ(ع)انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ»» مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲.
- ↑ ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.
- ↑ «برای من دیدار مردم بدون دیدن تو گران است». قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۵۲، تا ص ۸۷۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵. فصل نخست (مفهوم انتظار)، سخن پیامبر اکرم(ص).
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹؛ طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶؛ مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸؛ حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶؛ پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.
- ↑ ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱-۱۶۰.
- ↑ «بالاترین جهاد امت من، انتظار فرج است». تحف العقول، حرانی، ابن شعبه، ص۳۳؛ بحارالأنوار، مجلسی، محمد باقر، ج۵۱، ص۱۵۶.
- ↑ ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱ ـ ۱۶۰.
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ««إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَیْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَی ذِکْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ وَ جَعَلَهُمْ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ بِمَنْزِلَةِ الْمُجَاهِدِینَ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (ص) بِالسَّیْفِ أُولَئِکَ الْمُخْلَصُونَ حَقّاً وَ شِیعَتُنَا صِدْقاً وَ الدُّعَاةُ إِلَی دِینِ اللَّهِ سِرّاً وَ جَهْراً وَ قَالَ(ع)انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنْ أَعْظَمِ الْفَرَجِ»» مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲.
- ↑ ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶.
- ↑ «در انتظار گشایش باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید؛ زیرا دوست داشتنی‌ترین کارها نزد خداوند انتظار گشایش است». فیض کاشانی، محمد محسن، نوادر الأخبار فیما یتعلق باصول الدین، ص۲۴۹.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲،، ص۱۳۳، باب۲۲.
- ↑ یزدی حائری، علی بن زین العابدین، الزام الناصب، ص۱۳۷. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲، ص۱۲۲.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۵۲،، ص۱۳۳، باب۲۲.
- ↑ پاینده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة، ص۷۸.قندوزی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع المودة، ج۳، ص۱۶۹.
- ↑ ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱-۱۶۰.
- ↑ «خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش منتظر ظهور او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار او، آنان دوستان خدا هستند، همان‌ها که نه ترس به دل راه میدهند و نه اندوهگین می‌شوند». شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۵۷.
- ↑ «هر که منتظر این امر باشد و بمیرد مانند کسی است که با قائم (ع) در خیمه‌اش باشد، نه بلکه مانند کسی است که پیش روی رسول خدا (ص) شمشیر زده باشد». شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، ج۲، ص۳۳۸.
- ↑ ر.ک. فاضل لنکرانی، محمد جواد، گفتارهای مهدوی، ص ۱۵۱-۱۶۰.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.
- ↑ «برای من دیدار مردم بدون دیدن تو گران است». قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۱۵۲، تا ص ۸۷۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵. فصل نخست (مفهوم انتظار)، سخن پیامبر اکرم(ص).
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۵۶-۳۵۹.
- ↑ ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶.
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. ان‍ص‍اری، عبدالرحمن، در انتظار خورشید ولایت، ص۱۲۶. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۸۵۲ تا ۸۷۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۸۵۲ تا ۸۷۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۸۵۲ تا ۸۷۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۸۵۲ تا ۸۷۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸.
- ↑ قمی، عباس، منتهی الامال، ج ۲، ص ۸۵۲ تا ۸۷۲.
- ↑ ر.ک. مهدوی‌فرد، میرزا عباس، فلسفه انتظار، ص۱۳۷-۱۳۸. حکیمی، مهدی، منتظر چشم به راهی فریادگر، ص ۳۵.
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. پژوهشگران مؤسسه آینده روشن، مهدویت پرسش‌ها و پاسخ‌ها، ص ۹۸.
- ↑ ر.ک. طاووسی، سکینه، انتظار از دیدگاه اهل بیت، ص ۲۱ و ۲۲۲.