بحث:منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش): تفاوت میان نسخه‌ها

Page contents not supported in other languages.
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
خط ۳۸: خط ۳۸:
*[[آیات قرآن]]: بسیاری از آیاتی که در آنها به [[فضیلت]] "[[انتظار]]" به طور کلی و بدون ذکر متعلق [[فرج]] اشاره شده است، به اصل تقویت [[روحیۀ امید]] به [[آینده]] و مقابله با [[ناامیدی]] و بدبینی نسبت به [[آینده]] نظر داشته‌اند. [[قرآن کریم]]، [[ناامیدی]] از [[رحمت خدا]] را از ویژگی‌های [[کافران]] می‌داند و از زبان [[حضرت یعقوب]]{{ع}} چنین [[نقل]] می‌کند: {{متن قرآن|يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ}}<ref>«ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت  خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد» سوره یوسف، آیه ۸۷.</ref><ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref> و نیز در جای دیگری آمده است: {{متن قرآن|إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا}}<ref>«به راستی با دشواری، آسانی همراه است،» سوره انشراح، آیه ۶.</ref> <ref>ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.</ref>
*[[آیات قرآن]]: بسیاری از آیاتی که در آنها به [[فضیلت]] "[[انتظار]]" به طور کلی و بدون ذکر متعلق [[فرج]] اشاره شده است، به اصل تقویت [[روحیۀ امید]] به [[آینده]] و مقابله با [[ناامیدی]] و بدبینی نسبت به [[آینده]] نظر داشته‌اند. [[قرآن کریم]]، [[ناامیدی]] از [[رحمت خدا]] را از ویژگی‌های [[کافران]] می‌داند و از زبان [[حضرت یعقوب]]{{ع}} چنین [[نقل]] می‌کند: {{متن قرآن|يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ}}<ref>«ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت  خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد» سوره یوسف، آیه ۸۷.</ref><ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref> و نیز در جای دیگری آمده است: {{متن قرآن|إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا}}<ref>«به راستی با دشواری، آسانی همراه است،» سوره انشراح، آیه ۶.</ref> <ref>ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.</ref>
==[[انتظار]] عام از دیدگاه [[روایات]]==
==[[انتظار]] عام از دیدگاه [[روایات]]==
#[[امام علی]]{{ع}} در بخشی از [[روایت]] مفصلی که در آن به چهارصد مورد از اموری اشاره می‌کند که برای [[صلاح]] [[دین]] و دنیای [[مؤمن]] [[شایسته]] است، پس از سفارش کردن به طلب [[رزق]] در [[میانه ]][[طلوع فجر]] و طلوع [[شمس]] می‌فرماید<ref>خصال، ج ۲، ص ۶۱۶؛ تحف العقول ص ۱۰۶؛ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۳، ح ۷.</ref>: «[[منتظر فرج]] باشید و از [[رحمت]] [[خداوند]] [[ناامید]] نشوید.  به درستی که خوشایند‌ترین [[اعمال]] نزد [[خداوند]] [[صاحب]] [[عزت و جلال]]، [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵؛ ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.</ref> آن [[حضرت]] در بخش دیگری از [[روایت]] یاد شده، پس از اشاره به این مطلب که ناشکیبایی هنگام ناگواری‌ها موجب از بین رفتن [[پاداش]] [[انسان]] می‌شود، می‌فرماید<ref>محمد بن علی بن بابویه ، الخصال، ج ۲، ص ۶۲۱،  تحف العقول، ص ۱۱۱.</ref>: «[[برترین]] کارهای [[انسان]]، [[انتظار]] [[گشایش]] از سوی خداست».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref>
#[[امام علی]]{{ع}} در بخشی از [[روایت]] مفصلی که در آن به چهارصد مورد از اموری اشاره می‌کند که برای [[صلاح]] [[دین]] و دنیای [[مؤمن]] [[شایسته]] است، پس از سفارش کردن به طلب [[رزق]] در [[میانه ]][[طلوع فجر]] و طلوع [[شمس]] می‌فرماید<ref>خصال، ج ۲، ص ۶۱۶؛ تحف العقول ص ۱۰۶؛ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۳، ح ۷: {{متن حدیث|"انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَج"}}‏</ref>: «[[منتظر فرج]] باشید و از [[رحمت]] [[خداوند]] [[ناامید]] نشوید.  به درستی که خوشایند‌ترین [[اعمال]] نزد [[خداوند]] [[صاحب]] [[عزت و جلال]]، [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵؛ ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.</ref> آن [[حضرت]] در بخش دیگری از [[روایت]] یاد شده، پس از اشاره به این مطلب که ناشکیبایی هنگام ناگواری‌ها موجب از بین رفتن [[پاداش]] [[انسان]] می‌شود، می‌فرماید<ref>محمد بن علی بن بابویه ، الخصال، ج ۲، ص ۶۲۱،  تحف العقول، ص ۱۱۱: {{متن حدیث|"أَفْضَلُ أَعْمَالِ الْمَرْءِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏"}}</ref>: «[[برترین]] کارهای [[انسان]]، [[انتظار]] [[گشایش]] از سوی خداست».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref>
#از [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} [[نقل]] شده است<ref>مجلسی، محمد باقر،  بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۳.</ref>: «هر کس نسبت به [[رزق]] کمی که [[خداوند]] به او داده است، [[خشنود]] باشد، [[خداوند]] نیز نسبت به [[عبادت]] عمل کمی که او انجام می‌دهد، [[خشنود]] می‌شود و [[انتظار]] [[گشایش]] [[عبادت]] است».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref>
#از [[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} [[نقل]] شده است<ref>مجلسی، محمد باقر،  بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۳: {{متن حدیث|"مَنْ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ بِالْقَلِيلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ بِالْقَلِيلِ مِنَ الْعَمَلِ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَة"}}</ref>: «هر کس نسبت به [[رزق]] کمی که [[خداوند]] به او داده است، [[خشنود]] باشد، [[خداوند]] نیز نسبت به [[عبادت]] عمل کمی که او انجام می‌دهد، [[خشنود]] می‌شود و [[انتظار]] [[گشایش]] [[عبادت]] است».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref>
#[[امام صادق]]{{ع}} نیز در سفارش‌های خود به [[أبو حنیفه]] می‌فرماید<ref>مجلسی، محمد باقر،  بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۲۰۸، ح ۷۷.</ref>: «[[برترین]] [[کارها]]، [[انتظار]] [[گشایش]] از خداست».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref>  
#[[امام صادق]]{{ع}} نیز در سفارش‌های خود به [[أبو حنیفه]] می‌فرماید<ref>مجلسی، محمد باقر،  بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۲۰۸، ح ۷۷: {{متن حدیث|"أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ"}}</ref>: «[[برترین]] [[کارها]]، [[انتظار]] [[گشایش]] از خداست».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref>  
#[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در پاسخ به سائلی می‌فرماید<ref>{{متن حدیث|"قالَ فَأَیُّ المَصائِبِ أَشَدُّ قالَ الْمُصِیبَةُ بِالدِّینِ قَالَ فَأَیُّ الأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهُ عزّوجلّ قالَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ عزّوجل قَالَ أَخُوهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِالتَّقَوی وَ أَزْهَدُهُمْ فِی الدُّنْیَا"}}، القضاعی، محمد بن سلامه الشهاب ، المسند؛ ص ۱۰۳.</ref>: «کدام [[مصیبت]] سخت‌تر است؟ فرمود: [[مصیبت]] در [[دین]]. کدام عمل پیش [[خدا]] محبوب‌تر است؟ فرمود: [[انتظار فرج]]. کدام [[مردم]] نزد [[خدا]] بهترند؟ فرمود: ترساتر و باتقواترشان و زاهدترشان در [[دنیا]]».<ref>ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.</ref>
#[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در پاسخ به سائلی می‌فرماید<ref>{{متن حدیث|"قالَ فَأَیُّ المَصائِبِ أَشَدُّ قالَ الْمُصِیبَةُ بِالدِّینِ قَالَ فَأَیُّ الأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهُ عزّوجلّ قالَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ عزّوجل قَالَ أَخُوهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِالتَّقَوی وَ أَزْهَدُهُمْ فِی الدُّنْیَا"}}، القضاعی، محمد بن سلامه الشهاب، المسند؛ ص ۱۰۳.</ref>: «کدام [[مصیبت]] سخت‌تر است؟ فرمود: [[مصیبت]] در [[دین]]. کدام عمل پیش [[خدا]] محبوب‌تر است؟ فرمود: [[انتظار فرج]]. کدام [[مردم]] نزد [[خدا]] بهترند؟ فرمود: ترساتر و باتقواترشان و زاهدترشان در [[دنیا]]».<ref>ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.</ref>
#[[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} نیز در این مورد می‌فرماید<ref>الهیثمی، احمد بن حجر ، مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۱۴۷؛ سیوطی، جلال‌الدین ، جامع الصغیر، ص ۱۹۲. ۱۹؛ مجلسی، محمدباقر ، بحار الانوار، ج۵۲، ص ۱۲۲و ج ۲، ص ۲۸۷، ح ۲.</ref>: {{متن حدیث|"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ اِنْتِظَارُ الْفَرَجِ"}}<ref>ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷؛ شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵؛ ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹؛ رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>. «انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَةٌ»<ref>مجلسی، محمد باقر،  بحار الانوار، ج۵۲، ص ۱۲۲.</ref>؛ و  باز در جایی دیگر می‌فرماید<ref>تحف العقول ص ۳۷.</ref>: «[[برترین]] [[جهاد]] [[امت]] من، [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref> و یا می‌‌فرمایند<ref>{{متن حدیث|"أَفْضَلُ الْعِبَادِةِ الصَّبْرُ وَ الصَّمْتُ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"}}،  الحرانی، حسین بن علی بن حسین ابن شعبة، تحف العقول، ص ۲۰۱.</ref>: «[[برترین]] [[عبادت]]، [[صبر]] و [[سکوت]] و [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
#[[رسول گرامی اسلام]]{{صل}} نیز در این مورد می‌فرماید<ref>الهیثمی، احمد بن حجر ، مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۱۴۷؛ سیوطی، جلال‌الدین ، جامع الصغیر، ص ۱۹۲. ۱۹؛ مجلسی، محمدباقر ، بحار الانوار، ج۵۲، ص ۱۲۲و ج ۲، ص ۲۸۷، ح ۲.</ref>: {{متن حدیث|"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ اِنْتِظَارُ الْفَرَجِ"}}<ref>ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷؛ شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵؛ ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹؛ رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>. «انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَةٌ»<ref>مجلسی، محمد باقر،  بحار الانوار، ج۵۲، ص ۱۲۲.</ref>؛ و  باز در جایی دیگر می‌فرماید<ref>تحف العقول ص ۳۷.</ref>: «[[برترین]] [[جهاد]] [[امت]] من، [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.</ref> و یا می‌‌فرمایند<ref>{{متن حدیث|"أَفْضَلُ الْعِبَادِةِ الصَّبْرُ وَ الصَّمْتُ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"}}،  الحرانی، حسین بن علی بن حسین ابن شعبة، تحف العقول، ص ۲۰۱.</ref>: «[[برترین]] [[عبادت]]، [[صبر]] و [[سکوت]] و [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
#[[مجلسی]] در "[[بحارالانوار]]" از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمود<ref>{{متن حدیث|"مِنْ دِینِ الْأَئِمَّةِ الْوَرَعُ وَ الْعِفَّةُ وَ الصَّلَاحُ... وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ"}}، مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲. ح ۱.</ref>: «از [[دین]] [[ائمه]] [[پرهیزکاری]]، [[عفت]]، [[رستگاری]] و... [[انتظار فرج]] همراه با [[صبر]] است».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
#[[مجلسی]] در "[[بحارالانوار]]" از [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمود<ref>{{متن حدیث|"مِنْ دِینِ الْأَئِمَّةِ الْوَرَعُ وَ الْعِفَّةُ وَ الصَّلَاحُ... وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ"}}، مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲. ح ۱.</ref>: «از [[دین]] [[ائمه]] [[پرهیزکاری]]، [[عفت]]، [[رستگاری]] و... [[انتظار فرج]] همراه با [[صبر]] است».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
#[[ترمذی]] به سندش از [[رسول خدا]] (صلی [[الله]] علیه و آله ) [[نقل]] می‌کند که فرمود<ref>{{متن حدیث|"سَلِ اللَّهَ مِن فَضلِهِ فَاِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَن یُسْأَلَ. وَ أَفْضَلُ الْعِبادِةِ انْتِظارُ الفَرَجِ"}}، ترمذی، ابو عیسی محمد، سنن ترمذی، ج ۵، ص ۲۲۵، ح ۳۶۴۲.</ref>: «از [[فضل]] [[خدا]] بخواهید زیرا که [[خداوند]] سؤال‌کننده از خود را [[دوست]] دارد. و [[برترین]] [[عبادت]] [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
#[[ترمذی]] به سندش از [[رسول خدا]] (صلی [[الله]] علیه و آله ) [[نقل]] می‌کند که فرمود<ref>{{متن حدیث|"سَلِ اللَّهَ مِن فَضلِهِ فَاِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَن یُسْأَلَ. وَ أَفْضَلُ الْعِبادِةِ انْتِظارُ الفَرَجِ"}}، ترمذی، ابو عیسی محمد، سنن ترمذی، ج ۵، ص ۲۲۵، ح ۳۶۴۲.</ref>: «از [[فضل]] [[خدا]] بخواهید زیرا که [[خداوند]] سؤال‌کننده از خود را [[دوست]] دارد. و [[برترین]] [[عبادت]] [[انتظار فرج]] است».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
#[[شیخ صدوق]] از [[امام جواد]]{{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمود<ref>{{متن حدیث|"أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِیعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ. مَنْ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ فَقَدْ فُرِجَ عَنْهُ بِانْتِظَارِهِ"}}،  قمی(شیخ صدوق)، محمد بن علی بن بابویه ، کمال الدین، ص ۳۸۴. ح ۱.</ref>: «[[برترین]] [[اعمال شیعیان]] ما [[انتظار فرج]] است. هرکس از این امر اطلاع داشته باشد [[خداوند]] به جهت انتظارش گرفتاری را از او برطرف می‌کند».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
#[[شیخ صدوق]] از [[امام جواد]]{{ع}} [[نقل]] می‌کند که فرمود<ref>{{متن حدیث|"أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِیعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ. مَنْ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ فَقَدْ فُرِجَ عَنْهُ بِانْتِظَارِهِ"}}،  قمی(شیخ صدوق)، محمد بن علی بن بابویه ، کمال الدین، ص ۳۸۴. ح ۱.</ref>: «[[برترین]] [[اعمال شیعیان]] ما [[انتظار فرج]] است. هرکس از این امر اطلاع داشته باشد [[خداوند]] به جهت انتظارش گرفتاری را از او برطرف می‌کند».<ref>ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.</ref>
==[[انتظار]] عام از بررسی اقوال [[علما]] و [[دانشمندان]]==
==[[انتظار]] عام از بررسی اقوال [[علما]] و [[دانشمندان]]==
*اقوال [[علما]]:
*اقوال [[علما]]:

نسخهٔ ‏۳۱ اکتبر ۲۰۱۹، ساعت ۱۵:۴۴

نویسنده: آقای سالاری

پاسخ اجمالی

اقسام انتظار

  1. انتظار عام، که از آن، انتظار فرج به صورت مطلق تعبیر شده است[۱]. انتظار فرج به معنای عام، یعنی انتظار گشایش و امید به آینده و نکوهش یأس و ناامیدی[۲]. در این معنا، مکتب اسلام تلاش کرده است از یک‌سو، با فضیلت بخشیدن به "انتظار گشایش" و امید به آینده و از سوی دیگر، با نکوهش ناامیدی، دلسردی و دل‌مردگی، روحیۀ تلاش و تکاپوی سازنده را در افراد جامعۀ اسلامی زنده نگه دارد[۳]. در همین رابطه امام رضا(ع) فرمود[۴]: «چقدر نیکوست صبر و انتظار فرج، آیا نشنیده‌ای گفتار خداوند عزوجل را که فرمود: ﴿وَارْتَقِبُواْ إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ[۵] و ﴿فَانتَظِرُواْ إِنِّي مَعَكُم مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ[۶]؛ پس بر شما باد به صبر، زیرا فرج بعد از یأس و ناامیدی است، به راستی کسانی که قبل از شما زندگی می‌کردند از شما صبورتر بودند».[۷] به تعبیر دیگر انتظار عام انتظاری است که متعلق آن عام و مطلق است و به معنای امید و امیدواری به هر نوع مشکل و معضلی اعم از مادی و معنوی، دنیایی و آخرتی و فردی و اجتماعی است[۸].
  2. انتظار خاص، که از آن، انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) بالخصوص تعبیر گردیده است[۹].

تفاوت بین دو نوع انتظار

  • باید توجه داشت بین دو نوع انتظار تفاوت اساسی وجود دارد، زیرا کسی که معتقد به اصل فرج است بدون آنکه آن فرج بخش و نجات دهنده را در قید حیات و در کنار خود ببیند و او را ناظر اعمال خود بداند چندان تأثیری در وجود او ندارد. به خلاف کسی که معتقد است اولا او از ذریۀ پیامبر(ص) است و ثانیا: او موجود است و تمام اعمال و رفتار مردم، خصوصا شیعیانش در تحت نظر اوست، و هنگام گرفتاری‌ها به داد آنها رسیده و آنها را مراعات و مراقبت خواهد نمود[۱۰].

انتظار عام از دیدگاه آیات

  • به طور کلی می‌‌توان در سه بخش، معنای عام انتظار را بررسی کرد:
  • آیات قرآن: بسیاری از آیاتی که در آنها به فضیلت "انتظار" به طور کلی و بدون ذکر متعلق فرج اشاره شده است، به اصل تقویت روحیۀ امید به آینده و مقابله با ناامیدی و بدبینی نسبت به آینده نظر داشته‌اند. قرآن کریم، ناامیدی از رحمت خدا را از ویژگی‌های کافران می‌داند و از زبان حضرت یعقوب(ع) چنین نقل می‌کند: ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ[۱۱][۱۲] و نیز در جای دیگری آمده است: ﴿إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا[۱۳][۱۴]

انتظار عام از دیدگاه روایات

  1. امام علی(ع) در بخشی از روایت مفصلی که در آن به چهارصد مورد از اموری اشاره می‌کند که برای صلاح دین و دنیای مؤمن شایسته است، پس از سفارش کردن به طلب رزق در میانه طلوع فجر و طلوع شمس می‌فرماید[۱۵]: «منتظر فرج باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید».[۱۶]
  2. از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده است[۱۷]: «هر کس نسبت به رزق کمی که خداوند به او داده است، خشنود باشد، خداوند نیز نسبت به عبادت عمل کمی که او انجام می‌دهد، خشنود می‌شود و انتظار گشایش عبادت است».[۱۸]
  3. امام صادق(ع) نیز در سفارش‌های خود به أبو حنیفه می‌فرماید[۱۹]: «برترین کارها، انتظار گشایش از خداست».[۲۰] و... [۲۱].

انتظار عام از بررسی اقوال علما و دانشمندان

  1. ابن‌قیم جوزی در کتاب مدارج‌السالکین درباره معنای اصطلاحی انتظار عام می‌نویسد[۲۲]: «انتظار، روحِ فرج است؛ یعنی ملایمت و لذت‌بخشی و راحت فرج با انتظار حاصل می‌شود. به راستی اینکه انسان در میان بلا بهره‌مند از روح فرج و ملایمت و راحت آن است، از الطاف خفی و گشایش تعجیل یافته است».[۲۳]
  2. در معنای اصطلاحی انتظار عام محمد ابو العلا نیز می‌نویسد[۲۴]: «انتظار فرج یعنی امیدوار بودن جهت از بین رفتن بلا و اندوه و ترک شکوه پیش غیر خدا و این انتظار به جهت اینکه همراه است با صبر در بلا و تسلیم در قضا، بافضیلت‌ترین عبادت محسوب می‌شود».[۲۵]
  3. شهید مطهری می‌‌گوید:[۲۶] «اصل انتظار فرج از یک اصل کلی قرآنی و اسلامی به نام حرمت یأس از روح الله استنتاج شده است».[۲۷]

نتیجه گیری

پاسخ تفصیلی

اقسام انتظار

  1. انتظار عام، که از آن، انتظار فرج به صورت مطلق تعبیر شده است[۲۹]. انتظار فرج به معنای عام، یعنی انتظار گشایش و امید به آینده و نکوهش یأس و ناامیدی[۳۰]. در این معنا، مکتب اسلام تلاش کرده است از یک‌سو، با فضیلت بخشیدن به "انتظار گشایش" و امید به آینده و از سوی دیگر، با نکوهش ناامیدی، دلسردی و دل‌مردگی، روحیۀ تلاش و تکاپوی سازنده را در افراد جامعه اسلامی زنده نگه دارد و از ایجاد ناامیدی در زندگی شخصی مسلمانان جلوگیری کند. اهتمام اسلام به این معنای عام از انتظار و امید به آینده چنان است که از یک سو، امید به فرا رسیدن گشایش از سوی خداوند در ردیف برترین اعمال شمرده شده و از سوی دیگر، ناامیدی از رحمت خداوند از جمله گناهان کبیره به شمار آمده است[۳۱].[۳۲] بنابراین انسان مؤمن هرگز از عنایات و الطاف الهی ناامید نمی‌شود[۳۳]. در همین رابطه امام رضا(ع) فرمود[۳۴]: «چقدر نیکوست صبر و انتظار فرج، آیا نشنیده‌ای گفتار خداوند عزوجل را که فرمود: ﴿وَارْتَقِبُواْ إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ[۳۵] و ﴿فَانتَظِرُواْ إِنِّي مَعَكُم مِّنَ الْمُنتَظِرِينَ[۳۶]؛ پس بر شما باد به صبر، زیرا فرج بعد از یأس و ناامیدی است، به راستی کسانی که قبل از شما زندگی می‌کردند از شما صبورتر بودند».[۳۷] به تعبیر دیگر انتظار عام انتظاری است که متعلق آن عام و مطلق است و به معنای امید و امیدواری به هر نوع مشکل و معضلی اعم از مادی و معنوی، دنیایی و آخرتی و فردی و اجتماعی است[۳۸].
  2. انتظار خاص، که از آن، انتظار ظهور حضرت مهدی(ع) بالخصوص تعبیر گردیده است، این تعبیر عمدتاً در روایات شیعه وارد شده است[۳۹].

تفاوت بین دو نوع انتظار

انتظار عام از دیدگاه آیات

  • به طور کلی می‌‌توان در سه بخش، معنای عام انتظار را بررسی کرد:
  • آیات قرآن: بسیاری از آیاتی که در آنها به فضیلت "انتظار" به طور کلی و بدون ذکر متعلق فرج اشاره شده است، به اصل تقویت روحیۀ امید به آینده و مقابله با ناامیدی و بدبینی نسبت به آینده نظر داشته‌اند. قرآن کریم، ناامیدی از رحمت خدا را از ویژگی‌های کافران می‌داند و از زبان حضرت یعقوب(ع) چنین نقل می‌کند: ﴿يَا بَنِيَّ اذْهَبُواْ فَتَحَسَّسُواْ مِن يُوسُفَ وَأَخِيهِ وَلاَ تَيْأَسُواْ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِنَّهُ لاَ يَيْأَسُ مِن رَّوْحِ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ[۴۱][۴۲] و نیز در جای دیگری آمده است: ﴿إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا[۴۳] [۴۴]

انتظار عام از دیدگاه روایات

  1. امام علی(ع) در بخشی از روایت مفصلی که در آن به چهارصد مورد از اموری اشاره می‌کند که برای صلاح دین و دنیای مؤمن شایسته است، پس از سفارش کردن به طلب رزق در میانه طلوع فجر و طلوع شمس می‌فرماید[۴۵]: «منتظر فرج باشید و از رحمت خداوند ناامید نشوید. به درستی که خوشایند‌ترین اعمال نزد خداوند صاحب عزت و جلال، انتظار فرج است».[۴۶] آن حضرت در بخش دیگری از روایت یاد شده، پس از اشاره به این مطلب که ناشکیبایی هنگام ناگواری‌ها موجب از بین رفتن پاداش انسان می‌شود، می‌فرماید[۴۷]: «برترین کارهای انسان، انتظار گشایش از سوی خداست».[۴۸]
  2. از رسول گرامی اسلام(ص) نقل شده است[۴۹]: «هر کس نسبت به رزق کمی که خداوند به او داده است، خشنود باشد، خداوند نیز نسبت به عبادت عمل کمی که او انجام می‌دهد، خشنود می‌شود و انتظار گشایش عبادت است».[۵۰]
  3. امام صادق(ع) نیز در سفارش‌های خود به أبو حنیفه می‌فرماید[۵۱]: «برترین کارها، انتظار گشایش از خداست».[۵۲]
  4. امیرمؤمنان علی(ع) در پاسخ به سائلی می‌فرماید[۵۳]: «کدام مصیبت سخت‌تر است؟ فرمود: مصیبت در دین. کدام عمل پیش خدا محبوب‌تر است؟ فرمود: انتظار فرج. کدام مردم نزد خدا بهترند؟ فرمود: ترساتر و باتقواترشان و زاهدترشان در دنیا».[۵۴]
  5. رسول گرامی اسلام(ص) نیز در این مورد می‌فرماید[۵۵]: «"أَفْضَلُ الْعِبَادَةِ اِنْتِظَارُ الْفَرَجِ"»[۵۶]. «انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَةٌ»[۵۷]؛ و باز در جایی دیگر می‌فرماید[۵۸]: «برترین جهاد امت من، انتظار فرج است».[۵۹] و یا می‌‌فرمایند[۶۰]: «برترین عبادت، صبر و سکوت و انتظار فرج است».[۶۱]
  6. مجلسی در "بحارالانوار" از امام صادق(ع) نقل می‌کند که فرمود[۶۲]: «از دین ائمه پرهیزکاری، عفت، رستگاری و... انتظار فرج همراه با صبر است».[۶۳]
  7. ترمذی به سندش از رسول خدا (صلی الله علیه و آله ) نقل می‌کند که فرمود[۶۴]: «از فضل خدا بخواهید زیرا که خداوند سؤال‌کننده از خود را دوست دارد. و برترین عبادت انتظار فرج است».[۶۵]
  8. شیخ صدوق از امام جواد(ع) نقل می‌کند که فرمود[۶۶]: «برترین اعمال شیعیان ما انتظار فرج است. هرکس از این امر اطلاع داشته باشد خداوند به جهت انتظارش گرفتاری را از او برطرف می‌کند».[۶۷]

انتظار عام از بررسی اقوال علما و دانشمندان

  1. انتظار عام در اصطلاح به معنای امید و امیدواری جهت گشایش و فراخی کار در امور زندگی است که این امور زندگی به فردی و اجتماعی تقسیم می‌شود و امور اجتماعی نیز شامل همه ابعاد آن نظیر مشکلات اقتصادی، سیاسی و مانند آن می‌شود؛ به عبارت دیگر متعلق انتظار اصطلاحی عام، مطلق مشکلات و معضلات در همه ابعاد و رویکردهای مختلف اجتماعی و فردی است[۶۸].
  2. ابن‌قیم جوزی در کتاب مدارج‌السالکین درباره معنای اصطلاحی انتظار عام می‌نویسد[۶۹]: «انتظار، روحِ فرج است؛ یعنی ملایمت و لذت‌بخشی و راحت فرج با انتظار حاصل می‌شود؛ پس انتظار و ترقب فرج، تخفیف سختی انتظار را به همراه دارد؛ به ویژه زمانی که انسان در اوج امیدواری و قطعیت امیدواری است؛پس به راستی اینکه انسان در میان بلا بهره‌مند از روح فرج و ملایمت و راحت آن است، از الطاف خفی و گشایش تعجیل یافته است».[۷۰]
  3. در معنای اصطلاحی انتظار عام محمد ابو العلا نیز می‌نویسد[۷۱]: «انتظار فرج یعنی امیدوار بودن جهت از بین رفتن بلا و اندوه و ترک شکوه پیش غیر خدا و این انتظار به جهت اینکه همراه است با صبر در بلا و تسلیم در قضا، بافضیلت‌ترین عبادت محسوب می‌شود و واژه فرج که به فتح "فاء" و "راء" است، در فارسی به معنای گشایش است و فرج الله الغم یعنی خداوند غم و سختی را از بین برد»[۷۲]
  4. شهید مطهری می‌‌گوید:[۷۳] «اصل انتظار فرج از یک اصل کلی قرآنی و اسلامی به نام حرمت یأس از روح الله استنتاج شده است».[۷۴]

نتیجه گیری

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:  

  1. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴.
  2. ر.ک. ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.
  3. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  4. محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ص ۶۴۵. حدیث ۵.
  5. «و شما چشم به راه باشید من نیز با شما چشم به راه خواهم بود» سوره هود، آیه ۹۳.
  6. «پس چشم به راه (عذاب خداوند) بدارید که من نیز با شم» سوره اعراف، آیه ۷۱.
  7. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.
  8. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.
  9. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴.
  10. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۴ -۵۵.
  11. «ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد» سوره یوسف، آیه ۸۷.
  12. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  13. «به راستی با دشواری، آسانی همراه است،» سوره انشراح، آیه ۶.
  14. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.
  15. خصال، ج ۲، ص ۶۱۶؛ تحف العقول ص ۱۰۶؛ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۳، ح ۷.
  16. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  17. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۳.
  18. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  19. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۲۰۸، ح ۷۷.
  20. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  21. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴؛ شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵؛ ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.
  22. "انْتِظَارُ رُوحِ الْفَرَجِ یَعْنِی رَاحَتَهُ و نَسِیمَهُ وَ لَذَّتَهُ. فَإنَّ انتِظارَهُ وَ مُطالَعَتَهُ وَ تَرَقُّبَهُ یُخَفِّفُ حَملَ الْمَشَقَّةِ ولا سِیَّما عِندَ قُوَّةِ الرَّجاءِ أَوِ الْقَطْعِ بِالْفَرْجِ. فَإِنَّهُ یَجِدُ فِی حَشْوِ الْبَلاءِ مِنْ رُوْحِ الْفَرَجِ وَ نَسِیمِهِ وَ راحَتِهِ: ما هُوَ مِن خَفِیِّ الأَلطافِ، وَ مَا هُوَ فَرَجٌ مُعَجَّلٌابن قیم الجوزی"، الجوزیه، ابن قیم، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، ج ۲، ص ۱۶۶.
  23. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۲-۲۴.
  24. "انْتِظَارُ الْفَرَجِ أَیْ إِرْتِقَابُ ذَهَابِ الْبَلاَءِ وَ الْحُزْنِ بِتَرْکِ الشِّکایَةِ إِلَی غَیرِهِ تَعالَی وَ کَوْنُهُ أَفْضَلَ الْعِبَادَةِ لِأَنَّ الصَّبْرَ فِی الْبَلاءِ إِنْقِیَادٌ لِلْقَضَاءِ وَ الْفَرَجُ بِفَتْحَتَیْنِ بالفارسیةِ کشایش یُقَالُ فَرَّجَ اللَّهُ الْغَمَّ عَنْهُ أَیْ کَشَفَهُ وَ أَذْهَبَهُ"، آل مبارک، عبدالرحمن، تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، ج ۸، ص ۴۶۸.
  25. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۲-۲۴.
  26. ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص ۷.
  27. ر.ک. ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.
  28. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴.
  29. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴.
  30. ر.ک. ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.
  31. ر.ک. دستغیب، سید عبدالحسین، گناهان کبیره، چاپ سیزدهم، ص ۶۸ ـ ۹۱.
  32. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  33. ر.ک. ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.
  34. محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین، ج ۲، ص ۶۴۵. حدیث ۵: «"مَا أَحْسَنَ الصَّبْرَ وَ انْتِظَارَ الْفَرَجِ أَ مَا سَمِعْتَ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ ارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ «4» فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ فَعَلَيْكُمْ بِالصَّبْرِ فَإِنَّهُ إِنَّمَا يَجِي‏ءُ الْفَرَجُ عَلَى الْيَأْسِ فَقَدْ كَانَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ أَصْبَرَ مِنْكُمْ"»
  35. «و شما چشم به راه باشید من نیز با شما چشم به راه خواهم بود» سوره هود، آیه ۹۳.
  36. «پس چشم به راه (عذاب خداوند) بدارید که من نیز باشم» سوره اعراف، آیه ۷۱.
  37. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴.
  38. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.
  39. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴.
  40. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۴ -۵۵.
  41. «ای فرزندان من! بروید و از یوسف و برادرش خبر گیرید و از رحمت خداوند نومید نگردید که جز گروه کافران (کسی) از رحمت خداوند نومید نمی‌گردد» سوره یوسف، آیه ۸۷.
  42. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  43. «به راستی با دشواری، آسانی همراه است،» سوره انشراح، آیه ۶.
  44. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.
  45. خصال، ج ۲، ص ۶۱۶؛ تحف العقول ص ۱۰۶؛ بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۳، ح ۷: «"انْتَظَرُوا الْفَرَجَ وَ لَا تَيْأَسُوا مِنْ رَوْحِ اللَّهِ فَإِنَّ أَحَبَّ الْأَعْمَالِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ انْتِظَارُ الْفَرَج"»
  46. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵؛ ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.
  47. محمد بن علی بن بابویه ، الخصال، ج ۲، ص ۶۲۱، تحف العقول، ص ۱۱۱: «"أَفْضَلُ أَعْمَالِ الْمَرْءِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَل‏"»
  48. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  49. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲، ح ۳: «"مَنْ رَضِيَ عَنِ اللَّهِ بِالْقَلِيلِ مِنَ الرِّزْقِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ بِالْقَلِيلِ مِنَ الْعَمَلِ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ عِبَادَة"»
  50. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  51. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ۷۵، ص ۲۰۸، ح ۷۷: «"أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ انْتِظَارُ الْفَرَجِ مِنَ اللَّهِ"»
  52. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  53. «"قالَ فَأَیُّ المَصائِبِ أَشَدُّ قالَ الْمُصِیبَةُ بِالدِّینِ قَالَ فَأَیُّ الأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَی اللَّهُ عزّوجلّ قالَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ قَالَ فَأَیُّ النَّاسِ خَیْرٌ عِنْدَ اللَّهِ عزّوجل قَالَ أَخُوهُمْ لِلَّهِ وَ أَعْمَلُهُمْ بِالتَّقَوی وَ أَزْهَدُهُمْ فِی الدُّنْیَا"»، القضاعی، محمد بن سلامه الشهاب، المسند؛ ص ۱۰۳.
  54. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷.
  55. الهیثمی، احمد بن حجر ، مجمع الزوائد، ج ۱۰، ص ۱۴۷؛ سیوطی، جلال‌الدین ، جامع الصغیر، ص ۱۹۲. ۱۹؛ مجلسی، محمدباقر ، بحار الانوار، ج۵۲، ص ۱۲۲و ج ۲، ص ۲۸۷، ح ۲.
  56. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۶-۲۷؛ شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵؛ ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹؛ رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.
  57. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۵۲، ص ۱۲۲.
  58. تحف العقول ص ۳۷.
  59. ر.ک. شفیعی سروستانی، ابراهیم، چشم به راه، ص۴۵.
  60. «"أَفْضَلُ الْعِبَادِةِ الصَّبْرُ وَ الصَّمْتُ وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ"»، الحرانی، حسین بن علی بن حسین ابن شعبة، تحف العقول، ص ۲۰۱.
  61. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.
  62. «"مِنْ دِینِ الْأَئِمَّةِ الْوَرَعُ وَ الْعِفَّةُ وَ الصَّلَاحُ... وَ انْتِظَارُ الْفَرَجِ بِالصَّبْرِ"»، مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۲، ص ۱۲۲. ح ۱.
  63. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.
  64. «"سَلِ اللَّهَ مِن فَضلِهِ فَاِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ أَن یُسْأَلَ. وَ أَفْضَلُ الْعِبادِةِ انْتِظارُ الفَرَجِ"»، ترمذی، ابو عیسی محمد، سنن ترمذی، ج ۵، ص ۲۲۵، ح ۳۶۴۲.
  65. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.
  66. «"أَفْضَلُ أَعْمَالِ شِیعَتِنَا انْتِظَارُ الْفَرَجِ. مَنْ عَرَفَ هَذَا الْأَمْرَ فَقَدْ فُرِجَ عَنْهُ بِانْتِظَارِهِ"»، قمی(شیخ صدوق)، محمد بن علی بن بابویه ، کمال الدین، ص ۳۸۴. ح ۱.
  67. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ ـ ۵۴.
  68. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۲-۲۴.
  69. "انْتِظَارُ رُوحِ الْفَرَجِ یَعْنِی رَاحَتَهُ و نَسِیمَهُ وَ لَذَّتَهُ. فَإنَّ انتِظارَهُ وَ مُطالَعَتَهُ وَ تَرَقُّبَهُ یُخَفِّفُ حَملَ الْمَشَقَّةِ ولا سِیَّما عِندَ قُوَّةِ الرَّجاءِ أَوِ الْقَطْعِ بِالْفَرْجِ. فَإِنَّهُ یَجِدُ فِی حَشْوِ الْبَلاءِ مِنْ رُوْحِ الْفَرَجِ وَ نَسِیمِهِ وَ راحَتِهِ: ما هُوَ مِن خَفِیِّ الأَلطافِ، وَ مَا هُوَ فَرَجٌ مُعَجَّلٌابن قیم الجوزی"، الجوزیه، ابن قیم، مدارج السالکین بین منازل ایاک نعبد و ایاک نستعین، ج ۲، ص ۱۶۶.
  70. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۲-۲۴.
  71. "انْتِظَارُ الْفَرَجِ أَیْ إِرْتِقَابُ ذَهَابِ الْبَلاَءِ وَ الْحُزْنِ بِتَرْکِ الشِّکایَةِ إِلَی غَیرِهِ تَعالَی وَ کَوْنُهُ أَفْضَلَ الْعِبَادَةِ لِأَنَّ الصَّبْرَ فِی الْبَلاءِ إِنْقِیَادٌ لِلْقَضَاءِ وَ الْفَرَجُ بِفَتْحَتَیْنِ بالفارسیةِ کشایش یُقَالُ فَرَّجَ اللَّهُ الْغَمَّ عَنْهُ أَیْ کَشَفَهُ وَ أَذْهَبَهُ"، آل مبارک، عبدالرحمن، تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، ج ۸، ص ۴۶۸؛ أبو العلا، محمد عبدالرحمن بن عبدالرحیم ، تحفة الأحوذی بشرح جامع الترمذی، ج ۸، ص ۴۶۸.
  72. ر.ک. الهی‌نژاد، حسین، بررسی و تحلیل انتظار در اهل‌سنت، ص ۲۲-۲۴.
  73. ر.ک. مطهری، مرتضی، قیام و انقلاب مهدی، ص ۷.
  74. ر.ک. ربانی‌ خوراسگانی، محمد صادق، بررسی کارکردهای اجتماعی انتظار حضرت مهدی در ایران معاصر، ص ۱۹.
  75. ر.ک. رضوانی، علی اصغر، وظایف ما در عصر غیبت، ص ۵۲ -۵۴.