صراط مستقیم در عرفان اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
جز (جایگزینی متن - ']] صفحه' به ']]، ص')
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
==اقسام صراط در عرفان اسلامی==
{{خرد}}
*گروهی با استناد به آیۀ {{متن قرآن|مَّا مِن دَابَّةٍ إِلاَّ هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِيمٍ}}<ref>سوره هود، آیه ۵۶.</ref> و نیز‌ قول {{عربی|«الطرق الی الله بعدد انفاس الخلائق»}} معتقدند چون همه در صراط مستقیم قرار دارند، نسبت همه در رسیدن به خدا نسبت یکسانی است و هیچ‌ کس‌ بر‌ دیگری مزیت ندارد. به عنوان مثال، میان [[انبیا‌]]، [[اولیا‌]]، علما، عارفان و ملائکۀ مقربین و دیگران تفاوتی وجود ندارد، علم، عمل و قیام به تکلیف نیز ارزشی ندارد و خیر، شر و تقسیم‌ انسان‌‌ها‌ به موحد و کافر، بی معنا است و فایده‌ای در انزال کتب‌ و آمدن رسل نیست؛ جامی با منحرف خواندن این گروه از افراد، صراط مستقیم را به سلوکی و وجودی تقسیم‌ می‌کند‌:
{{امامت}}
#'''صراط مستقیم وجودی''': در این صراط قرب خدا به بنده، از حیث‌ وجود‌ و احاطۀ او بر بندگان مطرح می‌شود و این طریقی ازلی و ابدی است که هیچ تغییر و تبدیلی در‌ آن‌ راه‌ ندارد، چون {{متن قرآن|لاَ تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ}}<ref>سوره یونس، آیه ۶۴.</ref> و این موضوع‌ نه‌ محدود‌ به زمان و مکان است و نه هیچ موجودی با موجود دیگر، در این زمینه تفاوت‌ دارد‌؛ حتی‌ سنگ، گیاه، حیوان، انسان و فرشته با هم مساوی‌اند.
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
#'''صراط مستقیم سلوکی''': در این صراط‌ کسی‌ می‌تواند به مقام قرب الهی برسد که مجاهدت سخت و ریاضت صعب را با‌ راهنمایی‌ شیخ‌ کامل و مرشد واصل، متحمل شده باشد، مثل [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]] {{صل}} که به مقام {{متن قرآن|فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى}}<ref>سوره نجم، آیه ۹.</ref> نایل شد و جز او کسی قادر به دست‌ یافتن‌ به‌ آن مقام نیست؛ پس، اگر خداوند متعال می‌فرماید {{متن قرآن|وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ}}<ref>سوره ق، آیه ۱۶.</ref>. از جهت قرب خدا به بنده و مربوط به صراط مستقیم وجودی‌ است‌ و به‌ طور یقین برای رسیدن به ‌ ‌قرب الهی کافی نیست و اگر کافی بود پیامبر اکرم محتاج‌ به‌ سلوک‌ و طلب قرب نبود<ref>[[تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او (مقاله)|تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او]]، ص ۱۲۷ و ۱۲۸.</ref>
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[صراط مستقیم در قرآن]] | [[صراط مستقیم در حدیث]] | [[صراط مستقیم در کلام اسلامی]] | [[صراط مستقیم در عرفان اسلامی]] | [[مقام صراط مستقیم]]</div>
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[صراط مستقیم (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
 
==اقسام [[صراط]] در [[عرفان]] [[اسلامی]]==
*گروهی با استناد به آیۀ {{متن قرآن|مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«من به خداوند- پروردگار خویش و پروردگار شما- توکل کرده‌ام؛ هیچ جنبنده‌ای نیست مگر که او بر هستیش چیرگی دارد؛ به راستی پروردگار من بر راهی راست است» سوره هود، آیه ۵۶.</ref> و نیز‌ قول {{عربی|" الطرق إلى الله بعدد أنفاس الخلائق‏"}} معتقدند چون همه در [[صراط مستقیم]] قرار دارند، نسبت همه در رسیدن به [[خدا]] نسبت یکسانی است و هیچ‌ کس‌ بر‌ دیگری مزیت ندارد. به عنوان مثال، میان [[انبیا‌]]، [[اولیا‌]]، [[علما]]، [[عارفان]] و ملائکۀ مقربین و دیگران تفاوتی وجود ندارد، [[علم]]، عمل و [[قیام]] به [[تکلیف]] نیز ارزشی ندارد و خیر، [[شر]] و تقسیم‌ انسان‌‌ها‌ به [[موحد]] و [[کافر]]، بی معنا است و فایده‌ای در انزال کتب‌ و آمدن [[رسل]] نیست؛ جامی با [[منحرف]] [[خواندن]] این گروه از افراد، [[صراط مستقیم]] را به سلوکی و وجودی تقسیم‌ می‌کند‌:
#'''[[صراط مستقیم]] وجودی''': در این [[صراط]] [[قرب]] [[خدا]] به [[بنده]]، از حیث‌ وجود‌ و احاطۀ او بر [[بندگان]] مطرح می‌شود و این طریقی [[ازلی]] و [[ابدی]] است که هیچ تغییر و تبدیلی در‌ آن‌ راه‌ ندارد، چون {{متن قرآن|لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ}}<ref>«هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست» سوره یونس، آیه ۶۴.</ref> و این موضوع‌ نه‌ محدود‌ به زمان و مکان است و نه هیچ موجودی با موجود دیگر، در این زمینه تفاوت‌ دارد‌؛ حتی‌ سنگ، گیاه، حیوان، [[انسان]] و [[فرشته]] با هم مساوی‌اند.
#'''[[صراط مستقیم]] سلوکی''': در این صراط‌ کسی‌ می‌تواند به [[مقام قرب الهی]] برسد که [[مجاهدت]] سخت و [[ریاضت]] صعب را با‌ راهنمایی‌ شیخ‌ کامل و مرشد واصل، متحمل شده باشد، مثل [[پیامبر خاتم|پیامبر اکرم]]{{صل}} که به [[مقام]] {{متن قرآن|فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى}}<ref>«به اندازه دو کمان یا نزدیک‌تر رسید» سوره نجم، آیه ۹.</ref> نایل شد و جز او کسی [[قادر]] به دست‌ یافتن‌ به‌ آن [[مقام]] نیست؛ پس، اگر [[خداوند متعال]] می‌فرماید {{متن قرآن|وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ}}<ref>«ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم» سوره ق، آیه ۱۶.</ref>. از جهت [[قرب]] [[خدا]] به [[بنده]] و مربوط به [[صراط مستقیم]] وجودی‌ است‌ و به‌ طور [[یقین]] برای رسیدن به ‌ ‌قرب [[الهی]] کافی نیست و اگر کافی بود [[پیامبر اکرم]] محتاج‌ به‌ سلوک‌ و طلب [[قرب]] نبود<ref>[[تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او (مقاله)|تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او]]، ص ۱۲۷ و ۱۲۸.</ref>.


==چرا همۀ صراط‌های ربانی مستقیم‌ هستند؟==
==چرا همۀ صراط‌های ربانی مستقیم‌ هستند؟==
*باید‌ دانست که چون "[[الله]]" دارای احدیت اسمی است، دارای احدیت طریقی و احدیت [[صراط]] نیز هست و متقابلا‌ سایر‌ "اسماء" یا "رب‌ها" نیز هر کدام دارای [[صراط]] مختص به خود هستند‌؛ لذا‌ همان گونه که "[[الله]]" [[رب]] الارباب و مجمع‌ بروز‌ همۀ‌ اسما است و در سایر اسما جریان دارد‌، صراط‌ اسم "[[الله]]" نیز شاه راه سایر صراط‌هاست و در دیگر اسما، جاری است‌. جامی‌ در این زمینه، بر این‌ باور‌ است که‌ هر‌ طریقی‌ به حسب اسمی از [[اسماءالله]] می‌‌تواند‌ باشد و هر اسمی مظهری دارد و آن [[مظهر]]، تابع و مربوب آن اسم است‌.<ref>نقد النصوص فی شرح الفصوص ص ١٨٤.</ref> این راهی است که سراسر‌ هستی در آن ضرورتا‌ سیر‌ می‌کنند و همۀ راه‌ها با‌ تمام‌ تعدد، [[اختلاف]] و تفاوتی که دارند در آنجا به هم می‌پیوندند. در [[حقیقت]]، این‌ همان‌ راهی است که خطوطش را‌ دست‌ قادر‌ از ازل ترسیم‌ کرده‌ و هیچ گونه تغییر و تبدیلی‌ در‌ آن راه ندارد و هیچ موجودی را هرچه باشد از آن [[گریز]] نیست<ref>تفسیر الافصی ص ١۷۱.</ref>
*حال‌ باید پاسخی برای این [[پرسش]] یافت‌ که‌ آیا می‌توان‌ صراط‌‌های‌ متعدد حاصل از تعدد‌ رب‌ها را مستقیم دانست یا نه؟ [[ابن عربی]] چنانکه پیش‌تر آوردیم می‌نویسد: {{عربی|فكل‌ ماش‌ فعلى صراط الرب المستقيم}}<ref>فصوص الحکم ج ۱ ص ١۶۰.</ref> بنابراین‌، به‌ نظر‌ می‌رسد‌ که [[ابن عربی‌]] اعتقاد‌ به مستقیم بودن [[صراط]] رب‌ها و روندگان راه آنها دارد. در [[کلام]] سایر [[مفسران]] و عارفان‌ بزرگ‌ نیز‌ که [[معتقد]] به مستقیم بودن همۀ این‌ صراط‌‌ها‌ هستند‌، دلایلی‌ ذکر‌ شده است که در اینجا به بیان برخی از آنها می‌پردازیم:
#'''نواصی [[بندگان]] در دست رب‌هاست:''' [[ابن عربی]] در [[فتوحات]] آنجا که از [[دلیل]] خود‌ بر مکاشفۀ [[هود]]{{ع}}[[سخن]] می‌گوید، آورده است: "و دلیلی [[علی]] کشفه لها قوله: ما من دابه إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی [[علی]] [[صراط مستقیم]]" و "أی بشاره للخلق أعظم من هذه‌؟ <ref>الشجره النعمانیه. شرح: صدرالدین القونـوی، بیـروت، دارالکتـب العلمیه‌ ص ١۱۰.</ref> [[خوارزمی]] در توضیح [[بشارت]] مورد اشارٔە [[ابن عربی]] نوشته است: کدام [[بشارت]]، [[خلق]] را عظیم‌تر از این تواند بود که نواصی همه به دست [[رب]] بود و همه‌ بر‌ [[صراط مستقیم]] باشند<ref>شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولی ص ۳۸۵.</ref> یعنی، چون ناصیۀ [[بندگان]] به دست [[رب]] است و [[رب]] بر [[صراط مستقیم]] است، پس هر رونده‌ای بر‌ [[صراط مستقیم]] است. کنایه گرفتن ناصیه‌، مفید‌ معنی تمام [[تصرف]] و [[قدرت]] از طرف گیرنده و تمام عجز، [[ضعف]] و [[تسلیم]] از طرف گرفته شده است<ref>شـرح فـصـوص الحـکـم. بـیـروت، دار الکتـب العلمیه ص ۱۳۴.</ref><ref>شرح فصوص الحکم. تصحیح: جلیل مسگرنژاد ص ۲۳۴.</ref>؛ <ref>شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولی ص ۵۰۸.</ref>
#'''همه راه‌ها به [[خدا]] ختم می‌شوند:''' دلیل‌ دوم‌ را از [[کلام]] جامی، می‌توان چنین بیان کرد، چون همۀ راه‌ها به [[خداوند بزرگ]] ختم می‌شود پس همۀ راه‌ها مستقیم هستند. {{عربی|"كل الطرق، صراط مستقيم، باعتبار انها موصله‌ اليه‌ تعالى استقامه مطلقه"}}<ref>نـقد النصوص فی شرح الفصوص. مقدمه و تصحیح: ویلیام چیتیک ص ۱۸۵.</ref> وی در همان جا اشاره می‌کند که [[غایت]] طرق متعدد همۀ آنان، [[الله]] است.
#'''[[خدا]] محرک موجودات است:''' خوارزمی نیز [[معتقد]] است که در عالم‌، کسی‌ که به‌ نفس خود حرکت کند وجود ندارد، بلکه حرکت هر متحرکی، به واسطۀ غیر اوست. پس حرکت هر‌ متحرکی به [[تبعیت]] قیومی است که بر [[صراط مستقیم]] است. لذا‌ چون، محرک خداوندی است که بر [[صراط مستقیم]] است و متحرک، بنده‌ای که [[خدا]] محرک اوست، پس‌، ‌‌حرکت‌ نیز در مسیری جز [[صراط مستقیم]] ربانی نیست.
#'''[[خدا]] منشأ وجودی موجودات است‌:''' دلیل‌ دیگری‌ که توجیهی برای مستقیم بودن [[صراط]] ربانی موجودات است، هستی یافتن موجودات از وجود حق‌ تعالی است و لذا، هیچ ذره‌ای بی‌ذات او نمی‌تواند موجود باشد. چون او‌ دارای [[صراط مستقیم]] است‌، پس‌ هر موجودی، بر [[صراط مستقیم]] قرار دارد؛ زیرا که هستی هر موجود از هستی او [[فیض]] می‌گیرد<ref>شرح فصوص الحکم. چاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولیص ٣٦٠.</ref>
#'''صراط‌های ربانی [[مظهر اسم]] [[خدا]] هستند:''' از آنجا که هر طریقی‌ به حسب اسمی از [[اسماء الله]] تواند بود و هر اسمی را مظهری است و آن [[مظهر]] تابع و مربوب او، پس، هر صراطی [[مظهر]] اسمی از اسماء خداست و آن اسم، رب‌ آن‌ صراط‌ها محسوب می‌شود و [[تعیین]] آن [[صراط]] نیز از سوی [[خداوند متعال]] است. چنانکه خوارزمی به آن اشاره کرده و می‌گوید: "هر ربی را صراطی است خاص که از [[حضرت]] الهیت‌ از‌ برای او متعین است".<ref>شرح فصوص الحکم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولیص ٣٦۱.</ref>؛ پس این [[صراط]] معین از سوی [[خدا]]، صراطی جز [[صراط مستقیم]] نمی‌تواند باشد.
*ذکر این نکته ضروری است که در [[قرآن کریم]]، [[صراط]] مستقیم‌ به دو شکل به کار رفته است:
#'''الصراط المستقیم''': که همان صراطی است که [[مظهر]] و مجلای اسم "[[الله]]" است که یک [[صراط]] بیشتر نیست و متکثر نمی‌شود، و در عالم مظهریت‌ صراط‌ انسان‌ کامل محمدی را شامل است‌ و اختصاص‌ به‌ [[مظهر]] تام [[اسم الله]] در هر زمان دارد؛ یعنی ذوات مقدسه [[چهارده معصوم]] در زمان‌های مختلف. براین اساس، در جمع‌ بین‌ شریعت‌ و تأویلات [[عرفانی]]، در تأویلی مبتنی بر [[جری]] و انطباق‌ از‌ [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]]{{صل}} [[نقل]] شده است: {{متن حدیث|"أنا الصراط المستقيم الذي أمرتكم باتباعه، ثم على من بعدي، ثم ولدي من صلبه‌ أئمة يهدون‌ إلى الحق»}}<ref>تفسیر الاصفی. قم، مرکز النشـر التـابع لمـکتب الاعـلام الاسلامی ج ١، ص ٣٥٣.</ref>؛ {{متن حدیث|"معاشر الناس، أنا الصراط المستقيم الذي أمركم أن تسألوا الهدى إليه، ثم على بعدي"}}<ref>الیقـین. تحقیـق: انصـاری، قم، مؤسسۀ دار الکتاب، ص ٣٥٥.</ref> و [[امام علی]]{{ع}}  می‌فرماید: {{متن حدیث|أَنَا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيم‏}}<ref>ینابیع الموده لذوی القربی. تحقیق: سیدعلی جمال أشرف الحسینی، دار الأسوه‌ للطباعه‌ والنشر ج ٣، ص ٢٠٧.</ref> و امام‌ صادق‌{{ع}} می‌فرماید‌: {{متن حدیث|نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ }}<ref>تفسیر نـورالثقلین. تـصحیح: سـیدهاشم‌ رسـولی محلاتی ج ١، ص ٢١.</ref>
#'''[[صراط مستقیم]]''': با نشانۀ نکره‌، که‌ [[مظهر]] و مجلای دیگر اسم‌های [[خداوند]] است به اندازٔە تمام خلایق و [[نفوس]]، زیاد می‌شود.
*بد نیست‌ بدانیم‌ که‌ در سی و چهار موردی که ترکیب [[صراط مستقیم در قرآن]] به کار رفته‌، تنها‌ دو‌ مورد آن با "ال" تعریف همراه بوده و به [[صورت ]]"الصراط المستقیم" به کار رفته‌ است‌ و در‌ سایر موارد، تنوین و صورت نکره دارد. این اضافه کردن اسم [[رب]] به [[متکلم]] و نکره‌ ساختن‌ [[صراط]] اشاره به آن است، که هر ربی صراطی خاص دارد که از‌ جانب‌ حضرت‌ الهیت برای او متعین شده است [٢٠؛ ص ٣٦١].
*اما [[صراط]] مستقیمی که جامع جمیع‌ طرق‌ باشد، مخصوص به [[اسم الله]] است، و [[پیامبر خاتم|حضرت محمد]]{{صل}} که [[مظهر]] این اسم و مختص‌ به‌ سلوک‌ این طریق است. لذا، در سورٔە فاتحه که به ایشان اختصاص دارد، [[صراط]] به صورت‌ معرفۀ‌ به [[عهد]] یا ماهیت ذکر شده است که: {{متن قرآن|اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ}}<ref>«راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.</ref><ref>شرح فصوص الحکم. چـاپ‌ دوم ص ٣٦١.</ref> با‌ این توضیحات روشن می‌شود که [[صراط مستقیم]] وجودی به نیم دایرٔە سیر نزولی موجودات در‌ دایرٔە‌ هستی‌ مربوط می‌شود که در آن همۀ موجودات بنا بر ظرفیت‌ها و استعدادهای‌ تکوینی‌ خود در [[صراط مستقیم]] وجودی حرکت می‌کنند و مصداق آیۀ: {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>«همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.</ref> در این‌ حرکت‌، [[تجلی]] می‌یابد. با توجه به این که‌، در این مرحله موجودات در‌ به‌ دست آوردن آنچه دارند، نقشی نداشته‌اند‌ هیچ‌ برتری‌ و مزیتی نسبت به هم نخواهند داشت. اما‌ مهم‌‌ترین بخش هستی و [[هدف آفرینش]]، در نیم دایرٔە صعودی و به طور خاص در‌ وجود‌ [[انسان]] نهفته است. در این‌ نیم‌ دایره تشریع‌ معنا‌ پیدا‌ می‌کند<ref>[[تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او (مقاله)|تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او]]، ص ۱۲۸ تا ۱۳۱.</ref>


*باید‌ دانست که چون "الله" دارای احدیت اسمی است، دارای احدیت طریقی و احدیت صراط نیز هست و متقابلا‌ سایر‌ "اسماء" یا "رب‌ها" نیز هر کدام دارای صراط مختص به خود هستند‌؛ لذا‌ همان گونه که "الله" رب الارباب و مجمع‌ بروز‌ همۀ‌ اسما است و در سایر اسما جریان دارد‌، صراط‌ اسم "الله" نیز شاه راه سایر صراط‌هاست و در دیگر اسما، جاری است‌. جامی‌ در این زمینه، بر این‌ باور‌ است که‌ هر‌ طریقی‌ به حسب اسمی از اسماءالله می‌‌تواند‌ باشد و هر اسمی مظهری دارد و آن مظهر، تابع و مربوب آن اسم است‌.<ref>نقد النصوص فی شرح الفصوص ص ١٨٤.</ref> این راهی است که سراسر‌ هستی در آن ضرورتا‌ سیر‌ می‌کنند و همۀ راه‌ها با‌ تمام‌ تعدد، اختلاف و تفاوتی که دارند در آنجا به هم می‌پیوندند. در حقیقت، این‌ همان‌ راهی است که خطوطش را‌ دست‌ قادر‌ از ازل ترسیم‌ کرده‌ و هیچ گونه تغییر و تبدیلی‌ در‌ آن راه ندارد و هیچ موجودی را هرچه باشد از آن گریز نیست<ref>تفسیر الافصی ص ١۷۱.</ref>
==منابع==
* [[پرونده:110029.jpg|22px]] [[محمد ابراهیم مالمیر|مالمیر، محمد ابراهیم]] و [[مریم ترکاشوند|ترکاشوند، مریم]]، [[تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او (مقاله)|'''تأملی بر صراط مستقیم''']]


*حال‌ باید پاسخی برای این پرسش یافت‌ که‌ آیا می‌توان‌ صراط‌‌های‌ متعدد حاصل از تعدد‌ رب‌ها را مستقیم دانست یا نه؟ ابن عربی چنانکه پیش‌تر آوردیم می‌نویسد: "فکل‌ ماش‌ فعلی صراط الرب المستقیم" <ref>فصوص الحکم ج ۱ ص ١۶۰.</ref> بنابراین‌، به‌ نظر‌ می‌رسد‌ که ابن عربی‌ اعتقاد‌ به مستقیم بودن صراط رب‌ها و روندگان راه آن‌ها دارد. در کلام سایر مفسران و عارفان‌ بزرگ‌ نیز‌ که معتقد به مستقیم بودن همۀ این‌ صراط‌‌ها‌ هستند‌، دلایلی‌ ذکر‌ شده است که در اینجا به بیان برخی از آنها می‌پردازیم:
== جستارهای وابسته ==


#'''نواصی بندگان در دست رب‌هاست:''' ابن عربی در فتوحات آنجا که از دلیل خود‌ بر مکاشفۀ هود {{ع}} سخن می‌گوید، آورده است: "و دلیلی علی کشفه لها قوله: ما من دابه إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی علی صراط مستقیم" و "أی بشاره للخلق أعظم من هذه‌؟ <ref>الشجره النعمانیه. شرح: صدرالدین القونـوی، بیـروت، دارالکتـب العلمیه‌ ص ١۱۰.</ref> خوارزمی در توضیح بشارت مورد اشارٔە ابن عربی نوشته است: کدام بشارت، خلق را عظیم‌تر از این تواند بود که نواصی همه به دست رب بود و همه‌ بر‌ صراط مستقیم باشند<ref>شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولی ص ۳۸۵.</ref> یعنی، چون ناصیۀ بندگان به دست رب است و رب بر صراط مستقیم است، پس هر رونده‌ای بر‌ صراط مستقیم است. کنایه گرفتن ناصیه‌، مفید‌ معنی تمام تصرف و قدرت از طرف گیرنده و تمام عجز، ضعف و تسلیم از طرف گرفته شده است<ref>شـرح فـصـوص الحـکـم. بـیـروت، دار الکتـب العلمیه ص ۱۳۴.</ref>؛ <ref>شرح فصوص الحکم. تصحیح: جلیل مسگرنژاد ص ۲۳۴.</ref>؛ <ref>شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولی ص ۵۰۸.</ref>
=='''[[:رده:آثار عصمت|منبع‌شناسی صراط مستقیم]]'''==
#'''همه راه‌ها به خدا ختم می‌شوند:''' دلیل‌ دوم‌ را از کلام جامی، می‌توان چنین بیان کرد، چون همۀ راه‌ها به خداوند بزرگ ختم می‌شود پس همۀ راه‌ها مستقیم هستند. "کل الطرق، صراط مستقیم، باعتبار انها موصله‌ الیه‌ تعالی استقامه مطلقه"<ref>نـقدالنصوص فـی شـرح الفصـوص. مقدمـه و تصـحیح: ویلیام چیتیک ص ۱۸۵.</ref> وی در همان جا اشاره می‌کند که غایت طرق متعدد همۀ آنان، الله است.
{{ستون-شروع|3}}  
#'''خدا محرک موجودات است:''' خوارزمی نیز معتقد است که در عالم‌، کسی‌ که به‌ نفس خود حرکت کند وجود ندارد، بلکه حرکت هر متحرکی، به واسطۀ غیر اوست. پس حرکت هر‌ متحرکی به تبعیت قیومی است که بر صراط مستقیم است [٢٠‌؛ ص ٣٦٢]. لذا‌ چون، محرک خداوندی است که بر صراط مستقیم است و متحرک، بنده‌ای که خدا محرک اوست، پس‌، ‌‌حرکت‌ نیز در مسیری جز صراط مستقیم ربانی نیست.
* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های صراط مستقیم|کتاب‌شناسی صراط مستقیم]]؛
#'''خدا منشأ وجودی موجودات است‌:''' دلیل‌ دیگری‌ که توجیهی برای مستقیم بودن صراط ربانی موجودات است، هستی یافتن موجودات از وجود حق‌ تعالی است و لذا، هیچ ذره‌ای بی‌ذات او نمی‌تواند موجود باشد. چون او‌ دارای صراط مستقیم است‌، پس‌ هر موجودی، بر صراط مستقیم قرار دارد؛ زیرا که هستی هر موجود از هستی او فیض می‌گیرد<ref>شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولیص ٣٦٠.</ref>
* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های صراط مستقیم|مقاله‌شناسی صراط مستقیم]]؛
#'''صراط‌های ربانی مظهر اسم خدا هستند:''' از آنجا که هر طریقی‌ به حسب اسمی از اسماء الله تواند بود و هر اسمی را مظهری است و آن مظهر تابع و مربوب او، پس، هر صراطی مظهر اسمی از اسماء خداست و آن اسم، رب‌ آن‌ صراط‌ها محسوب می‌شود و تعیین آن صراط نیز از سوی خداوند متعال است. چنانکه خوارزمی به آن اشاره کرده و می‌گوید: "هر ربی را صراطی است خاص که از حضرت الهیت‌ از‌ برای او متعین است".<ref>شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولیص ٣٦۱.</ref>؛ پس این صراط معین از سوی خدا، صراطی جز صراط مستقیم نمی‌تواند باشد.
* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های صراط مستقیم|پایان‌نامه‌شناسی صراط مستقیم]].
*ذکر این نکته ضروری است که در قرآن کریم، صراط مستقیم‌ به دو شکل به کار رفته است:
#'''الصراط المستقیم''': که همان صراطی است که مظهر و مجلای اسم "الله" است که یک صراط بیشتر نیست و متکثر نمی‌شود، و در عالم مظهریت‌ صراط‌ انسان‌ کامل محمدی را شامل است‌ و اختصاص‌ به‌ مظهر تام اسم الله در هر زمان دارد؛ یعنی ذوات مقدسه چهارده معصوم در زمان‌های مختلف. براین اساس، در جمع‌ بین‌ شریعت‌ و تأویلات عرفانی، در تأویلی مبتنی بر جری و انطباق‌ از‌ [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} نقل شده است: {{عربی|«أنا الصراط المستقیم الذی أمرتکم باتباعه، ثم علی من بعدی، ثم ولدی من صلبه‌ أئمۀ‌ یهدون‌ إلی الحق»}}<ref>تفسیر الاصفی. قم، مرکز النشـر التـابع لمـکتب الاعـلام الاسلامی ج ١، ص ٣٥٣.</ref>؛ {{عربی|«معاشر الناس، أنا الصراط المستقیم الذی‌ أمرکم أن تسألوا الهدی إلیه، ثم علی بعدی»}}<ref>الیقـین. تحقیـق: انصـاری، قم، مؤسسۀ دار الکتاب، ص ٣٥٥.</ref> و [[امام علی]] {{ع}}  می‌فرماید: {{عربی|«انا الصراط المستقیم»}}<ref>ینـابیع المـوده لـذوی القربـی. تحقیـق: سیدعلی جمال أشرف الحسینی، دار الأسـوه‌ للطـباعه‌ والنشر ج ٣، ص ٢٠٧.</ref> و امام‌ صادق‌ {{ع}} می‌فرماید‌: {{عربی|«ولله نحن الصراط المستقیم»}}<ref>تفسیر نـورالثقلین. تـصحیح: سـیدهاشم‌ رسـولی محلاتی ج ١، ص ٢١.</ref>
#'''صراط مستقیم''': با نشانۀ نکره‌، که‌ مظهر و مجلای دیگر اسم‌های خداوند است به اندازٔە تمام خلایق و نفوس، زیاد می‌شود.
*بد نیست‌ بدانیم‌ که‌ در سی و چهار موردی که ترکیب صراط مستقیم در قرآن به کار رفته‌، تنها‌ دو‌ مورد آن با "ال" تعریف همراه بوده و به صورت "الصراط المستقیم" به کار رفته‌ است‌ و در‌ سایر موارد، تنوین و صورت نکره دارد. این اضافه کردن اسم رب به متکلم و نکره‌ ساختن‌ صراط اشاره به آن است، که هر ربی صراطی خاص دارد که از‌ جانب‌ حضرت‌ الهیت برای او متعین شده است [٢٠؛ ص ٣٦١].
*اما صراط مستقیمی که جامع جمیع‌ طرق‌ باشد، مخصوص به اسم الله است، و [[پیامبر خاتم|حضرت محمد]] {{صل}} که مظهر این اسم و مختص‌ به‌ سلوک‌ این طریق است. لذا، در سورٔە فاتحه که به ایشان اختصاص دارد، صراط به صورت‌ معرفۀ‌ به عهد یا ماهیت ذکر شده است که: {{متن قرآن|اهدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ}}<ref>شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم ص ٣٦١.</ref> با‌ این توضیحات روشن می‌شود که صراط مستقیم وجودی به نیم دایرٔە سیر نزولی موجودات در‌ دایرٔە‌ هستی‌ مربوط می‌شود که در آن همۀ موجودات بنا بر ظرفیت‌ها و استعدادهای‌ تکوینی‌ خود در صراط مستقیم وجودی حرکت می‌کنند و مصداق آیۀ: {{متن قرآن|إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ}}<ref>بقره ۱۵۶.</ref> در این‌ حرکت‌، تجلی می‌یابد. با توجه به این که‌، در این مرحله موجودات در‌ به‌ دست آوردن آنچه دارند، نقشی نداشته‌اند‌ هیچ‌ برتری‌ و مزیتی نسبت به هم نخواهند داشت. اما‌ مهم‌‌ترین بخش هستی و هدف آفرینش، در نیم دایرٔە صعودی و به طور خاص در‌ وجود‌ انسان نهفته است. در این‌ نیم‌ دایره تشریع‌ معنا‌ پیدا‌ می‌کند<ref>[[تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او (مقاله)|تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او]]، ص ۱۲۸ تا ۱۳۱.</ref>
==منابع==
{{ستون-شروع|1}}
* [[پرونده:110029.jpg|22px]] [[محمد ابراهیم مالمیر|مالمیر، محمد ابراهیم]] و [[مریم ترکاشوند|ترکاشوند، مریم]]، [[تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او (مقاله)|'''تأملی بر صراط مستقیم''']]
{{پایان}}
{{پایان}}


==پانویس==
==پانویس==
{{یادآوری پانویس}}
{{پانویس2}}
{{پانویس2}}
[[رده:مدخل‌]]
[[رده:صراط مستقیم]]

نسخهٔ ‏۱۵ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۰:۳۵

آیکون خرد

این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید.

اين مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل صراط مستقیم (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

اقسام صراط در عرفان اسلامی

  • گروهی با استناد به آیۀ ﴿مَا مِنْ دَابَّةٍ إِلَّا هُوَ آخِذٌ بِنَاصِيَتِهَا إِنَّ رَبِّي عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۱] و نیز‌ قول " الطرق إلى الله بعدد أنفاس الخلائق‏" معتقدند چون همه در صراط مستقیم قرار دارند، نسبت همه در رسیدن به خدا نسبت یکسانی است و هیچ‌ کس‌ بر‌ دیگری مزیت ندارد. به عنوان مثال، میان انبیا‌، اولیا‌، علما، عارفان و ملائکۀ مقربین و دیگران تفاوتی وجود ندارد، علم، عمل و قیام به تکلیف نیز ارزشی ندارد و خیر، شر و تقسیم‌ انسان‌‌ها‌ به موحد و کافر، بی معنا است و فایده‌ای در انزال کتب‌ و آمدن رسل نیست؛ جامی با منحرف خواندن این گروه از افراد، صراط مستقیم را به سلوکی و وجودی تقسیم‌ می‌کند‌:
  1. صراط مستقیم وجودی: در این صراط قرب خدا به بنده، از حیث‌ وجود‌ و احاطۀ او بر بندگان مطرح می‌شود و این طریقی ازلی و ابدی است که هیچ تغییر و تبدیلی در‌ آن‌ راه‌ ندارد، چون ﴿لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَاتِ اللَّهِ﴾[۲] و این موضوع‌ نه‌ محدود‌ به زمان و مکان است و نه هیچ موجودی با موجود دیگر، در این زمینه تفاوت‌ دارد‌؛ حتی‌ سنگ، گیاه، حیوان، انسان و فرشته با هم مساوی‌اند.
  2. صراط مستقیم سلوکی: در این صراط‌ کسی‌ می‌تواند به مقام قرب الهی برسد که مجاهدت سخت و ریاضت صعب را با‌ راهنمایی‌ شیخ‌ کامل و مرشد واصل، متحمل شده باشد، مثل پیامبر اکرم(ص) که به مقام ﴿فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ أَوْ أَدْنَى﴾[۳] نایل شد و جز او کسی قادر به دست‌ یافتن‌ به‌ آن مقام نیست؛ پس، اگر خداوند متعال می‌فرماید ﴿وَنَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ﴾[۴]. از جهت قرب خدا به بنده و مربوط به صراط مستقیم وجودی‌ است‌ و به‌ طور یقین برای رسیدن به ‌ ‌قرب الهی کافی نیست و اگر کافی بود پیامبر اکرم محتاج‌ به‌ سلوک‌ و طلب قرب نبود[۵].

چرا همۀ صراط‌های ربانی مستقیم‌ هستند؟

  • باید‌ دانست که چون "الله" دارای احدیت اسمی است، دارای احدیت طریقی و احدیت صراط نیز هست و متقابلا‌ سایر‌ "اسماء" یا "رب‌ها" نیز هر کدام دارای صراط مختص به خود هستند‌؛ لذا‌ همان گونه که "الله" رب الارباب و مجمع‌ بروز‌ همۀ‌ اسما است و در سایر اسما جریان دارد‌، صراط‌ اسم "الله" نیز شاه راه سایر صراط‌هاست و در دیگر اسما، جاری است‌. جامی‌ در این زمینه، بر این‌ باور‌ است که‌ هر‌ طریقی‌ به حسب اسمی از اسماءالله می‌‌تواند‌ باشد و هر اسمی مظهری دارد و آن مظهر، تابع و مربوب آن اسم است‌.[۶] این راهی است که سراسر‌ هستی در آن ضرورتا‌ سیر‌ می‌کنند و همۀ راه‌ها با‌ تمام‌ تعدد، اختلاف و تفاوتی که دارند در آنجا به هم می‌پیوندند. در حقیقت، این‌ همان‌ راهی است که خطوطش را‌ دست‌ قادر‌ از ازل ترسیم‌ کرده‌ و هیچ گونه تغییر و تبدیلی‌ در‌ آن راه ندارد و هیچ موجودی را هرچه باشد از آن گریز نیست[۷]
  • حال‌ باید پاسخی برای این پرسش یافت‌ که‌ آیا می‌توان‌ صراط‌‌های‌ متعدد حاصل از تعدد‌ رب‌ها را مستقیم دانست یا نه؟ ابن عربی چنانکه پیش‌تر آوردیم می‌نویسد: فكل‌ ماش‌ فعلى صراط الرب المستقيم[۸] بنابراین‌، به‌ نظر‌ می‌رسد‌ که ابن عربی‌ اعتقاد‌ به مستقیم بودن صراط رب‌ها و روندگان راه آنها دارد. در کلام سایر مفسران و عارفان‌ بزرگ‌ نیز‌ که معتقد به مستقیم بودن همۀ این‌ صراط‌‌ها‌ هستند‌، دلایلی‌ ذکر‌ شده است که در اینجا به بیان برخی از آنها می‌پردازیم:
  1. نواصی بندگان در دست رب‌هاست: ابن عربی در فتوحات آنجا که از دلیل خود‌ بر مکاشفۀ هود(ع)سخن می‌گوید، آورده است: "و دلیلی علی کشفه لها قوله: ما من دابه إلا هو آخذ بناصیتها إن ربی علی صراط مستقیم" و "أی بشاره للخلق أعظم من هذه‌؟ [۹] خوارزمی در توضیح بشارت مورد اشارٔە ابن عربی نوشته است: کدام بشارت، خلق را عظیم‌تر از این تواند بود که نواصی همه به دست رب بود و همه‌ بر‌ صراط مستقیم باشند[۱۰] یعنی، چون ناصیۀ بندگان به دست رب است و رب بر صراط مستقیم است، پس هر رونده‌ای بر‌ صراط مستقیم است. کنایه گرفتن ناصیه‌، مفید‌ معنی تمام تصرف و قدرت از طرف گیرنده و تمام عجز، ضعف و تسلیم از طرف گرفته شده است[۱۱][۱۲]؛ [۱۳]
  2. همه راه‌ها به خدا ختم می‌شوند: دلیل‌ دوم‌ را از کلام جامی، می‌توان چنین بیان کرد، چون همۀ راه‌ها به خداوند بزرگ ختم می‌شود پس همۀ راه‌ها مستقیم هستند. "كل الطرق، صراط مستقيم، باعتبار انها موصله‌ اليه‌ تعالى استقامه مطلقه"[۱۴] وی در همان جا اشاره می‌کند که غایت طرق متعدد همۀ آنان، الله است.
  3. خدا محرک موجودات است: خوارزمی نیز معتقد است که در عالم‌، کسی‌ که به‌ نفس خود حرکت کند وجود ندارد، بلکه حرکت هر متحرکی، به واسطۀ غیر اوست. پس حرکت هر‌ متحرکی به تبعیت قیومی است که بر صراط مستقیم است. لذا‌ چون، محرک خداوندی است که بر صراط مستقیم است و متحرک، بنده‌ای که خدا محرک اوست، پس‌، ‌‌حرکت‌ نیز در مسیری جز صراط مستقیم ربانی نیست.
  4. خدا منشأ وجودی موجودات است‌: دلیل‌ دیگری‌ که توجیهی برای مستقیم بودن صراط ربانی موجودات است، هستی یافتن موجودات از وجود حق‌ تعالی است و لذا، هیچ ذره‌ای بی‌ذات او نمی‌تواند موجود باشد. چون او‌ دارای صراط مستقیم است‌، پس‌ هر موجودی، بر صراط مستقیم قرار دارد؛ زیرا که هستی هر موجود از هستی او فیض می‌گیرد[۱۵]
  5. صراط‌های ربانی مظهر اسم خدا هستند: از آنجا که هر طریقی‌ به حسب اسمی از اسماء الله تواند بود و هر اسمی را مظهری است و آن مظهر تابع و مربوب او، پس، هر صراطی مظهر اسمی از اسماء خداست و آن اسم، رب‌ آن‌ صراط‌ها محسوب می‌شود و تعیین آن صراط نیز از سوی خداوند متعال است. چنانکه خوارزمی به آن اشاره کرده و می‌گوید: "هر ربی را صراطی است خاص که از حضرت الهیت‌ از‌ برای او متعین است".[۱۶]؛ پس این صراط معین از سوی خدا، صراطی جز صراط مستقیم نمی‌تواند باشد.
  • ذکر این نکته ضروری است که در قرآن کریم، صراط مستقیم‌ به دو شکل به کار رفته است:
  1. الصراط المستقیم: که همان صراطی است که مظهر و مجلای اسم "الله" است که یک صراط بیشتر نیست و متکثر نمی‌شود، و در عالم مظهریت‌ صراط‌ انسان‌ کامل محمدی را شامل است‌ و اختصاص‌ به‌ مظهر تام اسم الله در هر زمان دارد؛ یعنی ذوات مقدسه چهارده معصوم در زمان‌های مختلف. براین اساس، در جمع‌ بین‌ شریعت‌ و تأویلات عرفانی، در تأویلی مبتنی بر جری و انطباق‌ از‌ رسول اکرم(ص) نقل شده است: «"أنا الصراط المستقيم الذي أمرتكم باتباعه، ثم على من بعدي، ثم ولدي من صلبه‌ أئمة يهدون‌ إلى الحق»»[۱۷]؛ «"معاشر الناس، أنا الصراط المستقيم الذي أمركم أن تسألوا الهدى إليه، ثم على بعدي"»[۱۸] و امام علی(ع) می‌فرماید: «أَنَا الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيم‏»[۱۹] و امام‌ صادق‌(ع) می‌فرماید‌: «نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيمُ »[۲۰]
  2. صراط مستقیم: با نشانۀ نکره‌، که‌ مظهر و مجلای دیگر اسم‌های خداوند است به اندازٔە تمام خلایق و نفوس، زیاد می‌شود.
  • بد نیست‌ بدانیم‌ که‌ در سی و چهار موردی که ترکیب صراط مستقیم در قرآن به کار رفته‌، تنها‌ دو‌ مورد آن با "ال" تعریف همراه بوده و به صورت "الصراط المستقیم" به کار رفته‌ است‌ و در‌ سایر موارد، تنوین و صورت نکره دارد. این اضافه کردن اسم رب به متکلم و نکره‌ ساختن‌ صراط اشاره به آن است، که هر ربی صراطی خاص دارد که از‌ جانب‌ حضرت‌ الهیت برای او متعین شده است [٢٠؛ ص ٣٦١].
  • اما صراط مستقیمی که جامع جمیع‌ طرق‌ باشد، مخصوص به اسم الله است، و حضرت محمد(ص) که مظهر این اسم و مختص‌ به‌ سلوک‌ این طریق است. لذا، در سورٔە فاتحه که به ایشان اختصاص دارد، صراط به صورت‌ معرفۀ‌ به عهد یا ماهیت ذکر شده است که: ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾[۲۱][۲۲] با‌ این توضیحات روشن می‌شود که صراط مستقیم وجودی به نیم دایرٔە سیر نزولی موجودات در‌ دایرٔە‌ هستی‌ مربوط می‌شود که در آن همۀ موجودات بنا بر ظرفیت‌ها و استعدادهای‌ تکوینی‌ خود در صراط مستقیم وجودی حرکت می‌کنند و مصداق آیۀ: ﴿إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾[۲۳] در این‌ حرکت‌، تجلی می‌یابد. با توجه به این که‌، در این مرحله موجودات در‌ به‌ دست آوردن آنچه دارند، نقشی نداشته‌اند‌ هیچ‌ برتری‌ و مزیتی نسبت به هم نخواهند داشت. اما‌ مهم‌‌ترین بخش هستی و هدف آفرینش، در نیم دایرٔە صعودی و به طور خاص در‌ وجود‌ انسان نهفته است. در این‌ نیم‌ دایره تشریع‌ معنا‌ پیدا‌ می‌کند[۲۴]

منابع

جستارهای وابسته

منبع‌شناسی صراط مستقیم

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:  

  1. ↑ «من به خداوند- پروردگار خویش و پروردگار شما- توکل کرده‌ام؛ هیچ جنبنده‌ای نیست مگر که او بر هستیش چیرگی دارد؛ به راستی پروردگار من بر راهی راست است» سوره هود، آیه ۵۶.
  2. ↑ «هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست» سوره یونس، آیه ۶۴.
  3. ↑ «به اندازه دو کمان یا نزدیک‌تر رسید» سوره نجم، آیه ۹.
  4. ↑ «ما از رگ گردن به او نزدیک‌تریم» سوره ق، آیه ۱۶.
  5. ↑ تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او، ص ۱۲۷ و ۱۲۸.
  6. ↑ نقد النصوص فی شرح الفصوص ص ١٨٤.
  7. ↑ تفسیر الافصی ص ١۷۱.
  8. ↑ فصوص الحکم ج ۱ ص ١۶۰.
  9. ↑ الشجره النعمانیه. شرح: صدرالدین القونـوی، بیـروت، دارالکتـب العلمیه‌ ص ١۱۰.
  10. ↑ شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولی ص ۳۸۵.
  11. ↑ شـرح فـصـوص الحـکـم. بـیـروت، دار الکتـب العلمیه ص ۱۳۴.
  12. ↑ شرح فصوص الحکم. تصحیح: جلیل مسگرنژاد ص ۲۳۴.
  13. ↑ شـرح فصـوص الحکـم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولی ص ۵۰۸.
  14. ↑ نـقد النصوص فی شرح الفصوص. مقدمه و تصحیح: ویلیام چیتیک ص ۱۸۵.
  15. ↑ شرح فصوص الحکم. چاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولیص ٣٦٠.
  16. ↑ شرح فصوص الحکم. چـاپ‌ دوم، تهران، انتشارات مولیص ٣٦۱.
  17. ↑ تفسیر الاصفی. قم، مرکز النشـر التـابع لمـکتب الاعـلام الاسلامی ج ١، ص ٣٥٣.
  18. ↑ الیقـین. تحقیـق: انصـاری، قم، مؤسسۀ دار الکتاب، ص ٣٥٥.
  19. ↑ ینابیع الموده لذوی القربی. تحقیق: سیدعلی جمال أشرف الحسینی، دار الأسوه‌ للطباعه‌ والنشر ج ٣، ص ٢٠٧.
  20. ↑ تفسیر نـورالثقلین. تـصحیح: سـیدهاشم‌ رسـولی محلاتی ج ١، ص ٢١.
  21. ↑ «راه راست را به ما بنمای» سوره فاتحه، آیه ۶.
  22. ↑ شرح فصوص الحکم. چـاپ‌ دوم ص ٣٦١.
  23. ↑ «همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: «انّا للّه و انّا الیه راجعون» (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم)» سوره بقره، آیه ۱۵۶.
  24. ↑ تأملی بر صراط مستقیم از منظر ابن عربی و برخی از شارحان نظریه‌های عرفانی او، ص ۱۲۸ تا ۱۳۱.
برگرفته از «https://fa.imamatpedia.com/w/index.php?title=صراط_مستقیم_در_عرفان_اسلامی&oldid=323298»