رافع بن خدیج اوسی انصاری در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث رافع بن خدیج اوسی انصاری است. "رافع بن خدیج اوسی انصاری" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

رافع بن خدیج اوسی انصاری در قرآن - رافع بن خدیج اوسی انصاری در حدیث - رافع بن خدیج اوسی انصاری در کلام اسلامی

مقدمه

ابوعبدالله (یا ابو خَدیج) رافع بن خدیج بن رافع اوسی از طایفه بنی‌حارثه بود.

برخی به خطا وی را خزرجی و از طایفه بنی‌نجار دانسته‌اند. مادرش حلیمه، دختر مسعود بن سنان بن عامر از طایفه خزرجی بنی‌بیاضه بود. از پدرش خدیج اطلاعات کافی در اختیار نیست و گویا هنگام هجرت پیامبر(ص) زنده نبوده است و هنگام وفات قطعه‌ای زمین، یک کنیز و غلامی حجامت‌گر برای او به ارث گذاشته بود. هنگام مهاجرت رسول خدا(ص) نوجوانی ۱۲، ۱۳ سیزده ساله بود، از این رو در سال دوم هجری پیامبر(ص) او را برای شرکت در نبرد بدر، کوچک شمرد و اجازه نداد در آن شرکت کند. در نبرد احد در سال سوم نیز حضرت با او چنین کرد و تنها نگهبانی مدینه را برای او مقرر کرد؛ ولی به پادرمیانی عمویش که بر توان او در تیراندازی تأکید داشت، همچنین چون از همسالانش قد بلندتر، یا آنکه به ۱۵ سالگی رسیده بود، اجازه یافت در نبرد احد شرکت کند.

به روایت دیگری، برای اجازه گرفتن روی پنجه‌های پای خود ایستاد، تا قدش بلندتر دیده شود و پیامبر(ص) با دیدن اشتیاق رافع و مهارت وی در تیراندازی به او اجازه داد پیکار کند. رافع در این نبرد جزو تیراندازانی بود که پیامبر(ص) آنها را بر کوه عینین قرار داد تا از سپاه پشتیبانی کنند؛ ولی او نیز همراه دیگران پس از شکست اولیه قریش برای گردآوری غنایم جایگاه خود را رها کرد.

رافع، گزارشگر فرار برخی از صحابه در نبرد احد است که در برخی منابع سیره و تاریخ نامشان به صورت «فلان و فلان» تغییر یافته است. در این نبرد، تیری به نزدیکی استخوان ترقوه‌اش خورد که پیامبر(ص) خود آن را بیرون کشید. رافع در بیشتر نبردهای پسین نیز حضور داشت و از آنها گزارش‌هایی داشته است. در غزوه انمار بر ضد قبیله غطفان در سال سوم هجری گزارش کرده که چگونه پیامبر(ص) از دست یکی از دشمنان رهایی یافت . درباره نبرد مریسیع پس از سال ۵ هجری، نیز از نفاق عبدالله بن ابی و تلاش خزرجیان برای همراه ساختنش با رسول خدا(ص) گزارشی نقل کرده است.

گزارشی از سریه خبط در سال ۸ هجری ضد قبایلی از جهینه از او در دست است که در آن درگیری قیس بن سعد بن عباده انصاری از یک سو و ابوعبیده و عمربن خطاب از سوی دیگر را یاد کرده است .

در غزوه تبوک در سال ۹ هجری هنگامی که سپاهیان در تبوک جای گرفتند، با اجازه پیامبر(ص) و همراه ۱۰ تن از انصار به شکارگاهی در آن نزدیکی رفت و با تیراندازی ۲۰ آهو شکار کرد و شب هنگام که به لشکرگاه بازگشت پیامبر(ص) دستور داد شکارها را میان لشکر پخش کنند و براساس مسائل امنیتی دیگر شکار را به آنها اجازه نداد. از رافع تا دوره عثمان اطلاعات مشخصی در اختیار نیست. از سویی گفته شده که در دوره عثمان والی شهر یمامه در مناطق مرکزی شبه جزیره عربستان بودهو از سوی دیگر برخی معتقدند عثمان وی را از مدینه تبعید کرد.

در دوره امام علی(ع) نخست بر اثر گرایش‌های عثمانی خود از بیعت خودداری کرد؛ ولی اندکی بعد از رأی خود بازگشت و دست بیعت داد. رافع جزو یاران امام علی(ع) درآمد و در نبرد صفین شرکت کرد و حضرت وی را از گواهان حکمیت برگزید به نظر، رافع در دوره معاویه به مدینه رفته و آنجا عریف (نماینده حکومت در قبیله) طایفه خود شد .

وی در آغاز دوره یزید بن معاویه در سال ۶۰ هجری هنگامی که دریافت عمرو اشدق والی یزید بر مدینه در پی اعزام لشکری برای سرکوب ابن زبیر است، به وی سفارش کرد با این کار حرمت خانه خدا را نشکند؛ اما او پاسخ داد که قریشیان اموری را می‌دانند که تو و دوستانت (یعنی انصار) نمی‌دانید.

رافع ۱۳ سال بعد و با پایان یافتن دوره ابن زبیر در اثناء سال ۷۳ یا اوایل ۷۴ و در سن ۸۶ سالگی از دنیا رفت .

بخاری وفات او را در اواخر حکومت معاویه و در سال ۵۹ دانسته است، پس در ۷۲ سالگی از دنیا رفته است. برپایه برخی گزارش‌ها نیز عوارض زخم او در جنگ احد تا دم مرگ همراهش بود وفاتش را در همه روستاهای مدینه اعلام کردند، تا تشییع جنازه او را با شکوه برگزار کنند.

عبدالله بن عمر و به گزارشی ابن عباس در تشییع جنازه او شرکت داشتند. عبداللّه‌بن عمر بر جنازه او نماز گزارد و پیشاپیش پیکرش حرکت کرد. رافع بن خدیج در رقابت میان قبایل، به ویژه در برابر قریش، همواره بر نقش انصار تأکید داشت. به روایت او پیامبر(ص) برای مدینه و اطراف آن به مثابه مکه حرم تعیین کرد و مدینه را برتر از مکه دانست. یکبار، زمانی که مروان در خطبه خود، مکه، مکیان و حرم مکی را ستود، رافع به اعتراض او را سرزنش کرد که به مدینه و حرم مدنی اشاره نکرده است.

همچنین او جزء ناقلان حدیث و اصحاب فتوا شمرده شده است او روی هم رفته ۷۸ حدیث، نیز دعاهایی را از پیامبر(ص) بازگو کرده است. رافع، سخنانی را که از پیامبر(ص) می‌شنید، می‌نگاشت و در پرسشی در این باره از حضرت، ایشان نگارش حدیث را تأیید کرده بودند. رافع، فتوا دادن خود را پس از قتل عثمان در سال ۳۵ هجری در مدینه آغاز کرد. فتوای او به خودداری از قطع دست سارق نهال کشاورزی و مجاز نبودن کرایه زمین در برابر بخشی از محصول آن، نمونه‌هایی از این فتاوا هستند.

رافع بن خدیج در شأن نزول

او با خوله یا خویله یا لوحه دختر محمد بن مسلمه یا ام عمیس خواهر وی ـ که او نیز از طایفه بنی‌حارثه بود ـ ازدواج کرد؛ ولی به جهت سن بالای همسرش زن جوان دیگری را نیز به همسری گرفت. رافع همسر جوان خود را بر همسر پیشین خود ترجیح می‌داد، در نتیجه همسر نخستش طلاق خواست و رافع وی را طلاق داد؛ ولی پیش از سرآمدن عده‌اش، در گفت و گو و توافق با او مقرر شد خوله در ازای کاهش برخی انتظارات خود، به همسری و قیمومیت او باز گردد. تحمل چنین شرایطی باز برای خوله دشوار بود که این آیه نازل شد که بر اساس آن هرگاه زنی حس کند که شوهرش بنای سرکشی و کناره‌گیری دارد، بهتر است برای حفظ حریم زوجیت، از پاره‌ای از حقوق خود صرف‌نظر کرده و با هم صلح کنند: ﴿وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا﴾. رافع در آغاز هجرت ۱۲ ساله بود و هنگام رحلت پیامبر(ص) ساله. بر اساس محتوای سوره نساء، نیز از نزول این سوره پس از سوره احزاب باید به حوادث پس از سال ۵ هجری مربوط باشد؛ یعنی زمانی که رافع ۱۷ ساله یا بیشتر بوده است. برپایه این شأن نزول که راوی‌اش سعید بن مسیب مخزومی از قریش است، رافع بن خدیج پیش از ۱۷ سالگی با زنی سالمند ازدواج کرده؛ ولی در ۱۷ سالگی زن جوان دیگری را به همسری برگزیده است که به نزول این آیه انجامید. احتمال دارد این شأن نزول مربوط به قریشیان بوده؛ ولی آن را به دیگران نسبت داده‌اند؛ به ویژه آنکه برپایه روایات متعددی، این آیه درباره سوده دختر زمعه یکی از همسران قریشی پیامبر(ص) نازل شده که حضرت به جهت نارضایتی از وی تصمیم داشت او را طلاق دهد؛ ولی پس از مصالحه با رسول خدا(ص)زیر قیمومیت ایشان ماند.

پرسش‌های وابسته

جستارهای وابسته

• ام عمیس (خواهر)

منابع

• اسماعیلی، مهران، مقاله «رافع بن خدیج اوسی انصاری»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳

پانویس