بحث:عزت نفس

مقدمه

• قرآن کریم می‌فرماید: ﴿يَقُولُونَ لَئِنْ رَجَعْنَا إِلَى الْمَدِينَةِ لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ وَلَكِنَّ الْمُنَافِقِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾. همچنین می‌فرماید: ﴿مَنْ كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا إِلَيْهِ ...﴾.
• پیامبر(ص) می‌فرمایند: "... و بالاترین بی‌نیازی عزت نفس است، و بهترین توشه تقواست...".
• از امام حسن(ع) سؤال شد مردانگی چیست؟ فرمود: "حفظ دین، حفظ عزت نفس، نرم رفتاری".
• در جایی هم فرمودند: "عزت نفس، مترادف مناعت طبع است".
• در اخلاق اسلامی، محور و آن چیزی که اخلاقی به دور آن می‌گردد یا آن نقطه‌ای از روح انسان که اسلام برای احیای اخلاق انسانی و اینکه انسان را به سوی اخلاق سوق بدهد، تأکید می‌ورزد "کرامت و عزت نفس" است.
• روح دارای حب ذات است، ولی نه یک حب ذات ایستا؛ بلکه یک حب ذات پویا. به عبارت دیگر، در ذات روح، میلی به سوی تکامل وجود دارد. انسان نه تنها خودش را دوست می‌دارد، بلکه در ذاتش جوشش و میلی به سوی تکامل وجود دارد. حب کمالات از شئون حب ذات است؛ اما حب ذاتی که در حال تکامل است نه حب ذاتی که در مقطع زمانی خاصی ظاهر می‌شود. انسان چون کمالش را دوست می‌دارد اراده می‌کند که کاری را انجام دهد و این اراده در واقع تبلور همان حب ذاتی به خود و کمالات خویش است.
• در یونان قدیم گروهی بوده‌اند که این‌ها را کلبیون می‌گویند. این‌ها در اخلاق، مردم را به دنائت و پستی توصیه می‌کردند. هرچه انسان خودش را بیشتر پست می‌کرد از نظر آنان اخلاقی‌تر بود... ملامتیه روششان این بود که می‌گفتند برای اینکه نفس اماره را ذلیل کنیم باید هرچه می‌توانیم خودمان را در نظرها خاکسار بکنیم؛ کسی برای ما ارزش قایل نباشد و در واقع عزت نفس را از دست بدهیم.
• اصل عزت از مهم‌ترین و بنیادی‌ترین اصول تربیتی است، زیرا اساس تربیت بر عزت است و اگر فرد با عزت رشد یابد و تربیت شود، به حالتی دست می‌یابد که می‌تواند پیوسته و در هر اوضاع و احوالی راست و استوار باشد. عزت، حالتی است در انسان که نمی‌گذارد مغلوب کسی گردد و شکست بخورد؛ و اصل آن از اینجا گرفته شده است که می‌گویند: "ارض عزاز"؛ یعنی زمین سفت و سخت.
• حب ذات عامل درونی نیرومندی است که آدمی را به تحصیل کمال‌های خود فرا می‌خواند. یکی از شاخه‌های حب ذات این است که آدمی به شدت خواهان حفظ انسانیت خود و تفاوت داشتن با حیوان‌هاست. از آنجایی که انسان، در برابر حیات حیوانی، بر پایه‌های عقلانی استوار است و رفتار او بر گزینش عقلانی متکی است، کرامت‌خواهی انسان، او را به برگرفتن چنین روشی فرا می‌خواند. از سوی دیگر، آدمی تنها در صورتی می‌تواند در قالب‌های ارزشی و عقلانی زیست کند که از پیش، شناخت‌ها و بینش‌هایی را برای خود گرد آورده باشد، که در رأس آن‌ها خداشناسی است.
• گاه بزرگی و عزت نفس، ذاتی انسان است و او را طبعاً دارای همت بلند، استواری، پایداری در برابر سختی‌ها، سعه صدر، تواضع و آزادگی می‌کند. گاهی نیز این امر اکتسابی و انسان از طریق ایجاد کمالات و سجایای نیکوی اخلاقی، به این فضیلت دست می‌یابد.
• به این نکته مهم باید توجه داشت که انسان از نظر قرآن خلیفه الله: ﴿وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ﴾، امین الله و مسجود ملائکه است.
• انسان تنها موجودی است که نفخه‌ای از روح الهی در وجود او هست. بهترین راه اصلاح فرد و جامعه، عزت‌بخشی و عزت‌آفرینی است و بهترین راه عزت‌آفرینی و عزت‌بخشی پیروی از خدا، رسول(ص) او و ائمه اطهار و داشتن تقوای الهی، گفتار و کردار نیک و گسستن از غیر خداست.
• تمام عزت از آن خداست؛ سپس پیامبران، ائمه، اولیا و دوستان خدا، چرا که عزت آن‌ها پرتویی از عزت خدا است. بر اساس هرم "ابراهام مازلو" که یکی از روانشناسان انسان‌گراست، مناعت و عزت نفس جزء طبقه چهارم و اساسی‌ترین نیازهای انسان به شمار آمده است.
• اومانیسم یا انسان‌مداری که ریشه‌ای ژرف در تاریخ تفکر بشری دارد و معتقد است انسان محور حقایق و ارزش‌هاست و همه فعالیت‌های علمی و عملی انسان بر محور خود آدمی، می‌گردد، در قرون اخیر با سر و صدای زیاد در غرب مطرح شده است؛ لکن این اصل قرن‌ها قبل در فرهنگ اسلامی تحت عنوان "عزت و کرامت انسان" مطرح بوده، با این تفاوت که انسان مدنظر اومانیسم همین حیوان ناطق مادی است ولی انسان مطرح در فرهنگ اسلامی موجودی است که دارای بعد خلیفه الله و امین الله است.
• به نظر می‌رسد که قاعده زرین اخلاقی "هرچه برای خود می‌پسندی برای دیگران نیز بپسند"، مبتنی بر کرامت و عزت نفس است؛ چرا که انسان از همه چیز و همه کس خود را بیشتر دوست می‌دارد و هر آنچه را که خوب است برای خود می‌پسندد، زیرا احساس کرامت می‌نماید؛ و الا اگر خود را دارای عزت و کرامت نمی‌دانست، چیزهای خوب را برای خود نمی‌خواست. همچنین است که چنانچه فرد فاسدی اموری غیر اخلاقی را که برای خود می‌پسندد آن را برای دیگران نیز بپسندد، در این صورت اخلاقی نخواهد بود، بلکه ضد اخلاقی است.
• "غیرتمندی مثبت که عبارت است از سعی در محافظت آنچه نگاهبانی از آن لازم است نیز مبتنی بر اصل عزت و کرامت نفس است. به قول ملامهدی نراقی، غیرت و حمیت، نتیجه شجاعت، بزرگی و قوت نفس، و از ملکات شریف است".
• خودکفایی، استقلال و عدم سلطه کافر بر مسلمان نیز ریشه در این اصل، یعنی اصل کرامت و عزت نفس دارد، چرا که انسان بزرگوار و کریم نمی‌خواهد زیر بار دیگران باشد بلکه می‌خواهد آزاد مستقل باشد.