وقف در فقه اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۴

مقدمه

«وقف» یعنی حبس ثروت و قراردادن منافع آن برای شخص، اشخاص، عناوین یا جهات. وقف فضیلت بسیار و پاداش فراوانی دارد. به سند صحیح از امام صادق(ع) آمده که می‌فرماید: «مرد بعد از مرگش اجری پشت سر ندارد؛ مگر به سه خصلت: صدقه‌ای که در زمان حیاتش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد و روش هدایتی که او آن را سنت نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحی که برایش دعا کند»^[۱].

نهاد حقوقی وقف در قوانین اسلامی نقش مهمی در تبدیل مالکیت‌های خصوصی به مالکیت‌های جمعی و عمومی دارد و سبب می‌شود هدف‌های اجتماعی بر سودجویی‌های شخصی برتری یابد و موجب رشد معنوی افراد و حس جمع‌گرایی و نوع دوستی شود^[۲].

وقف از سنت‌های پسندیده‌ای است که در سیره امامان معصوم(ع) به‌ویژه امام علی(ع) و نیز بزرگان و علما و عامه مردم رواج داشته است؛ به طوری که بسیاری از مؤسسات علمی، فرهنگی، مذهبی و عام‌المنفعه در جهان اسلام به برکت وقف ایجاد شده‌اند. انسان می‌تواند خانه، زمین یا باغ خود را وقف مستمندان، سالخوردگان و معلولان و... کند یا ثروتش را صرف ساختن مدرسه و بیمارستان نماید. در حقیقت گستره عمل وقف بسیار وسیع و هر امر عام‌المنفعه‌ای را شامل می‌شود^[۳]. نهاد وقف در تأسیس و تداوم حیات نهادها و مراکز فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تأثیر فراوانی داشته و توانسته است در دوره‌های گوناگون تاریخ، منشأ حرکت‌های مؤثری باشد. پیوستگی وقف با اسلام و به عبارتی پشتوانه‌های دینی آن سبب می‌شود مسلمانان توجه شایانی به آن بکنند. در تاریخ، مدارس علمیه مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و حتی کاروان‌سراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند.

موضوع املاک و مستغلات و رقبات موقوفه می‌تواند از سنگ‌نبشته‌ای کوچک، درختی مثمر، زمین کشاروزی، باغ میوه، قلمستان و بیشه، قنات، نهر، آب‌انبار، دکان، حمام، خانه، مسجد، حسینیه، مدرسه، بیمارستان، روستا، کارخانه تا عمارت‌های مجموعه‌های وقفی را تا بنیاد کوی و شهرهای وقفی برای تأمین مقاصد خداپسندانه را در برگیرد. بدین ترتیب وقف سیستم لازمی در تحقق برخی از ضرورت‌های دین است^[۴]. به طور کلی نقش وقف در زندگی جوامع انسانی آن چنان وسیع و گسترده است که باید از آن به عنوان یک «نظام» نام برد. نظام به این عنوان که وقف تمام ابعاد و جنبه‌های گوناگون یک جامعه انسانی را شامل می‌شود و کمتر اموری از جامعه را می‌توان یافت که از پوشش نظام وقف خارج باشد^[۵].

وقف گرچه از تکالیف شرعی استحبابی است، مسلمانان در دوره‌های گوناگون اهتمام جدی به انجام آن داشته‌اند و از آن در راستای منافع عمومی از جمله ساخت مدرسه، راه، کتابخانه، دانشگاه، حوزه علمیه، مسجد، حسینیه، کاروانسرا و بیمارستان استفاده می‌کردند و حتی با اختصاص برخی از این اوقاف به عنوان منابع پشتیبان‌کننده، این اماکن عام‌المنفعه را مدیریت می‌کردند^[۶]. هرچند این اعمال به صورت فردی انجام می‌شد، با توجه به نهادینه شدن وقف در جوامع اسلامی و اهتمام فراگیر به آن در حقیقت وقف به نهادی پایدار در جامعه اسلامی تبدیل شده است که هیچ گاه در این هزار و اندی سال تعطیل نشده است. البته مدیریت این نهاد در دوره‌های گوناگون متفاوت بود که گاهی تحت مدیریت نهاد حکومت بود، گاه نهاد مرجعیت و زمانی هر دو در آن دخیل بوده‌اند.

وقف زمینه‌ساز مؤثری در تعدیل ثروت در جامعه و عدالت توزیعی است؛ به طوری که با هدایت صائب و عالمانه آن می‌تواند عدالت را در سطوح گوناگون جامعه، از جمله آموزش، بهداشت، اشتغال و حمایت از افراد محروم تحقق بخشد. با گذری بر تاریخ اجتماعی جوامع مسلمان می‌توان این نقش وقف را به‌روشنی مشاهده کرد. بی‌گمان تحقق عدالت و برخوردار کردن محرومان از مواهب مادی و معنوی، میزان ناامنی جامعه در عرصه‌های گوناگون را کاهش می‌دهد^[۷].

منابع

نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت

پانویس

↑ سیدروح الله موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۳، ص۱۰۹.
↑ محمدمهدی کرمی و محمد پورمند، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، ص۶۸.
↑ سید حسین میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ص۳۹۰.
↑ محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۱.
↑ محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۳.
↑ سیدروح الله موسوی خمینی، البیع، ج۳، ص۱۸۱.
↑ نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت، ص ۳۵۱.

[1] سیدروح الله موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۳، ص۱۰۹.

[2] محمدمهدی کرمی و محمد پورمند، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، ص۶۸.

[3] سید حسین میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ص۳۹۰.

[4] محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۱.

[5] محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۳.

[6] سیدروح الله موسوی خمینی، البیع، ج۳، ص۱۸۱.

[7] نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت، ص ۳۵۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

@@ خط ۲: / خط ۲: @@
 | موضوع مرتبط = وقف
 | عنوان مدخل  = وقف
-| مداخل مرتبط = [[وقف در تاریخ اسلامی]] - [[وقف در سیره پیامبر خاتم]] - [[وقف در معارف و سیره حسینی]]- [[وقف در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] - [[وقف در فقه اسلامی]] - [[وقف در فقه سیاسی]]
+| مداخل مرتبط = [[وقف در تاریخ اسلامی]] - [[وقف در سیره پیامبر خاتم]] - [[وقف در معارف و سیره معصوم]] - [[وقف در معارف و سیره حسینی]] - [[وقف در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] - [[وقف در فقه اسلامی]] - [[وقف در فقه سیاسی]]
 | پرسش مرتبط  =
 }}
-==مقدمه==
+== مقدمه ==
-وقف یعنی [[حبس]] [[ثروت]] و قراردادن [[منافع]] آن برای شخص، اشخاص، عناوین یا جهات. وقف [[فضیلت]] بسیار و [[پاداش]] فراوانی دارد. به [[سند صحیح]] از [[امام صادق]]{{ع}} آمده که می‌فرماید: «مرد بعد از مرگش اجری پشت سر ندارد؛ مگر به سه [[خصلت]]: صدقه‌ای که در [[زمان]] حیاتش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد و روش [[هدایتی]] که او آن را [[سنت]] نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحی که برایش [[دعا]] کند».<ref>سیدروح الله موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۳، ص۱۰۹.</ref>
+«وقف» یعنی [[حبس]] [[ثروت]] و قراردادن منافع آن برای شخص، اشخاص، عناوین یا جهات. وقف [[فضیلت]] بسیار و [[پاداش]] فراوانی دارد. به سند صحیح از [[امام صادق]]{{ع}} آمده که می‌فرماید: «مرد بعد از مرگش اجری پشت سر ندارد؛ مگر به سه خصلت: صدقه‌ای که در [[زمان]] حیاتش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد و روش [[هدایتی]] که او آن را [[سنت]] نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحی که برایش [[دعا]] کند»<ref>سیدروح الله موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۳، ص۱۰۹.</ref>.
-نهاد [[حقوقی]] وقف در [[قوانین اسلامی]] نقش مهمی در تبدیل مالکیت‌های خصوصی به مالکیت‌های جمعی و عمومی دارد و سبب می‌شود هدف‌های [[اجتماعی]] بر سودجویی‌های شخصی [[برتری]] یابد و موجب [[رشد معنوی]] افراد و [[حس]] جمع‌گرایی و [[نوع دوستی]] شود<ref>محمدمهدی کرمی و محمد پورمند، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، ص۶۸.</ref>.
-وقف از سنت‌های پسندیده‌ای است که در [[سیره امامان معصوم]]{{عم}} به‌ویژه [[امام علی]]{{ع}} و نیز بزرگان و [[علما]] و [[عامه]] [[مردم]] رواج داشته است؛ به طوری که بسیاری از مؤسسات [[علمی]]، [[فرهنگی]]، مذهبی و عام‌المنفعه در [[جهان اسلام]] به [[برکت]] [[وقف]] ایجاد شده‌اند. [[انسان]] می‌تواند [[خانه]]، [[زمین]] یا باغ خود را وقف [[مستمندان]]، سالخوردگان و [[معلولان]] و... کند یا ثروتش را صرف ساختن [[مدرسه]] و بیمارستان نماید. در [[حقیقت]] گستره عمل وقف بسیار وسیع و هر امر عام‌المنفعه‌ای را شامل می‌شود<ref>سید حسین میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ص۳۹۰.</ref>.
+نهاد [[حقوقی]] وقف در [[قوانین اسلامی]] نقش مهمی در تبدیل مالکیت‌های خصوصی به مالکیت‌های جمعی و عمومی دارد و سبب می‌شود هدف‌های [[اجتماعی]] بر سودجویی‌های شخصی [[برتری]] یابد و موجب رشد معنوی افراد و [[حس]] جمع‌گرایی و نوع دوستی شود<ref>محمدمهدی کرمی و محمد پورمند، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، ص۶۸.</ref>.
-نهاد وقف در تأسیس و تداوم [[حیات]] نهادها و مراکز [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] تأثیر فراوانی داشته و توانسته است در دوره‌های گوناگون [[تاریخ]]، منشأ حرکت‌های مؤثری باشد. [[پیوستگی]] وقف با [[اسلام]] و به عبارتی پشتوانه‌های [[دینی]] آن سبب می‌شود [[مسلمانان]] توجه شایانی به آن بکنند. در تاریخ، [[مدارس علمیه]] [[مساجد]]، تکایا، حسینیه‌ها و حتی کاروان‌سراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند.
+وقف از سنت‌های پسندیده‌ای است که در سیره امامان معصوم{{عم}} به‌ویژه [[امام علی]]{{ع}} و نیز بزرگان و [[علما]] و [[عامه]] [[مردم]] رواج داشته است؛ به طوری که بسیاری از مؤسسات [[علمی]]، [[فرهنگی]]، مذهبی و عام‌المنفعه در [[جهان اسلام]] به [[برکت]] [[وقف]] ایجاد شده‌اند. [[انسان]] می‌تواند [[خانه]]، [[زمین]] یا باغ خود را وقف [[مستمندان]]، سالخوردگان و معلولان و... کند یا ثروتش را صرف ساختن [[مدرسه]] و بیمارستان نماید. در [[حقیقت]] گستره عمل وقف بسیار وسیع و هر امر عام‌المنفعه‌ای را شامل می‌شود<ref>سید حسین میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ص۳۹۰.</ref>.
+نهاد وقف در تأسیس و تداوم [[حیات]] نهادها و مراکز [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] تأثیر فراوانی داشته و توانسته است در دوره‌های گوناگون [[تاریخ]]، منشأ حرکت‌های مؤثری باشد. پیوستگی وقف با [[اسلام]] و به عبارتی پشتوانه‌های [[دینی]] آن سبب می‌شود [[مسلمانان]] توجه شایانی به آن بکنند. در تاریخ، مدارس علمیه [[مساجد]]، تکایا، حسینیه‌ها و حتی کاروان‌سراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند.
 موضوع [[املاک]] و مستغلات و رقبات موقوفه می‌تواند از سنگ‌نبشته‌ای کوچک، درختی مثمر، زمین کشاروزی، باغ میوه، قلمستان و [[بیشه]]، قنات، [[نهر]]، آب‌انبار، دکان، حمام، خانه، [[مسجد]]، [[حسینیه]]، مدرسه، بیمارستان، روستا، کارخانه تا عمارت‌های مجموعه‌های وقفی را تا بنیاد کوی و شهرهای وقفی برای تأمین مقاصد خداپسندانه را در برگیرد. بدین ترتیب وقف [[سیستم]] لازمی در تحقق برخی از ضرورت‌های [[دین]] است<ref>محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۱.</ref>. به طور کلی نقش وقف در [[زندگی]] [[جوامع انسانی]] آن چنان وسیع و گسترده است که باید از آن به عنوان یک «[[نظام]]» نام برد. نظام به این عنوان که وقف تمام ابعاد و جنبه‌های گوناگون یک [[جامعه انسانی]] را شامل می‌شود و کمتر اموری از [[جامعه]] را می‌توان یافت که از [[پوشش]] نظام وقف خارج باشد<ref>محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۳.</ref>.
-وقف گرچه از [[تکالیف شرعی]] استحبابی است، مسلمانان در دوره‌های گوناگون اهتمام جدی به انجام آن داشته‌اند و از آن در راستای [[منافع عمومی]] از جمله ساخت مدرسه، راه، کتابخانه، [[دانشگاه]]، [[حوزه علمیه]]، مسجد، حسینیه، کاروانسرا و بیمارستان استفاده می‌کردند و حتی با اختصاص برخی از این [[اوقاف]] به عنوان منابع پشتیبان‌کننده، این اماکن عام‌المنفعه را [[مدیریت]] می‌کردند<ref>سیدروح الله موسوی خمینی، البیع، ج۳، ص۱۸۱.</ref>. هرچند این [[اعمال]] به صورت فردی انجام می‌شد، با توجه به نهادینه شدن [[وقف]] در [[جوامع اسلامی]] و اهتمام فراگیر به آن در [[حقیقت]] وقف به نهادی [[پایدار]] در [[جامعه اسلامی]] تبدیل شده است که هیچ گاه در این هزار و اندی سال تعطیل نشده است. البته مدیریت این نهاد در دوره‌های گوناگون متفاوت بود که گاهی تحت مدیریت نهاد [[حکومت]] بود، گاه نهاد [[مرجعیت]] و زمانی هر دو در آن دخیل بوده‌اند.
+وقف گرچه از [[تکالیف شرعی]] استحبابی است، مسلمانان در دوره‌های گوناگون اهتمام جدی به انجام آن داشته‌اند و از آن در راستای [[منافع عمومی]] از جمله ساخت مدرسه، راه، کتابخانه، دانشگاه، [[حوزه علمیه]]، مسجد، حسینیه، کاروانسرا و بیمارستان استفاده می‌کردند و حتی با اختصاص برخی از این [[اوقاف]] به عنوان منابع پشتیبان‌کننده، این اماکن عام‌المنفعه را [[مدیریت]] می‌کردند<ref>سیدروح الله موسوی خمینی، البیع، ج۳، ص۱۸۱.</ref>. هرچند این [[اعمال]] به صورت فردی انجام می‌شد، با توجه به نهادینه شدن [[وقف]] در [[جوامع اسلامی]] و اهتمام فراگیر به آن در [[حقیقت]] وقف به نهادی [[پایدار]] در [[جامعه اسلامی]] تبدیل شده است که هیچ گاه در این هزار و اندی سال تعطیل نشده است. البته مدیریت این نهاد در دوره‌های گوناگون متفاوت بود که گاهی تحت مدیریت نهاد [[حکومت]] بود، گاه نهاد [[مرجعیت]] و زمانی هر دو در آن دخیل بوده‌اند.
-وقف زمینه‌ساز مؤثری در تعدیل [[ثروت]] در [[جامعه]] و [[عدالت توزیعی]] است؛ به طوری که با [[هدایت]] صائب و عالمانه آن می‌تواند [[عدالت]] را در سطوح گوناگون جامعه، از جمله [[آموزش]]، [[بهداشت]]، [[اشتغال]] و [[حمایت]] از افراد [[محروم]] تحقق بخشد. با گذری بر [[تاریخ]] [[اجتماعی]] [[جوامع]] [[مسلمان]] می‌توان این نقش وقف را به‌روشنی [[مشاهده]] کرد. بی‌گمان [[تحقق عدالت]] و برخوردار کردن [[محرومان]] از [[مواهب مادی]] و [[معنوی]]، [[میزان]] [[ناامنی]] جامعه در عرصه‌های گوناگون را کاهش می‌دهد.<ref>[[محمد اسماعیل نباتیان|نباتیان، محمد اسماعیل]]، [[فقه و امنیت (کتاب)|فقه و امنیت]] ص ۳۵۱.</ref>
+وقف زمینه‌ساز مؤثری در تعدیل [[ثروت]] در [[جامعه]] و عدالت توزیعی است؛ به طوری که با [[هدایت]] صائب و عالمانه آن می‌تواند [[عدالت]] را در سطوح گوناگون جامعه، از جمله [[آموزش]]، [[بهداشت]]، [[اشتغال]] و حمایت از افراد [[محروم]] تحقق بخشد. با گذری بر [[تاریخ]] [[اجتماعی]] [[جوامع]] [[مسلمان]] می‌توان این نقش وقف را به‌روشنی مشاهده کرد. بی‌گمان [[تحقق عدالت]] و برخوردار کردن [[محرومان]] از مواهب مادی و [[معنوی]]، [[میزان]] ناامنی جامعه در عرصه‌های گوناگون را کاهش می‌دهد<ref>[[محمد اسماعیل نباتیان|نباتیان، محمد اسماعیل]]، [[فقه و امنیت (کتاب)|فقه و امنیت]]، ص ۳۵۱.</ref>.
 == منابع ==