علم مبذول: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۹ آوریل ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۰۶

معناشناسی

بر اساس تعالیم اسلام و در یک تقسیم‌بندی علم خداوند بر دو گونه است: «علم مبذول» و «علم مکفوف»:

علم مبذول

علم مبذول که خداوند متعال آن را به فرشتگان و پیامبران عطا کرده و امامان (ع) نیز به واسطۀ پیامبر خاتم (ص) از آن آگاه‌اند، به معنای علمی است که در عرصۀ جهان هستی به مرحلۀ ظهور رسیده یا خواهد رسید. آنچه در جهان پهناور هستی محقق شده است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز اتفاق خواهد افتاد، در قلمرو مصداق‌های علم مبذول جای دارد. چراکه خدا خود و فرستادگانش را تکذیب نمی‏‌کند و باید مضمون آن واقع شود و تخلف بردار نیست.

به عبارت دیگر علم مبذول علمی است که خداوند در قالب تقدیر مشخص کرده و امضا نموده است و امامان (ع) همۀ آن را می‌‌دانند. این علم برای برخی غیب و برای برخی دیگر شهادت است. از علم مبذول با نام‌های علم عام و علم محمول نیز یاد شده است.

علم مبذول در مصادیق متعددی می‌‌تواند نمایان شود، مانند: علم به وحی الهی، علم به احکام و شرایع الهی، علم به حکمت احکام و علل شرایع الهی، علم به احوال امت‌های پیشین، علم به حاجات و نیازهای مردم، علم به عجایب یا راه‌های آسمان و زمین، علم به ملکوت آسمان و زمین، علم به اسماء، علم به خطورات قلبی، علم به انساب، علم به بلایا و منایا، علم به زمان و کیفیت مرگ خود و دیگران، علم به گذشته و حال و آینده، علم به ایمان یا عدم ایمان افراد، علم به ملاحم و فتن، علم به آخر الزمان و حوادث و احوال آن، علم به علوم و احوال فرشتگان و دیدن آنها، علم به علوم و احوال جنیان و دیدن آنها، علم به قیامت و زمان و احوال آن، علم به احوال مردگان و برزخ و ارتباط با آن عالم، علم به ارواح و احوال آنها، علم به ثواب و عقاب یا بهشت و جهنم و سرنوشت آدمیان، علم به منطق الطیر یا زبان حیوانات و غیره^[۱].

علم مکفوف

علم مکفوف، علمی است مختص ذات خداوند که کسی جز او توانایی درک آن را ندارد و کسی را از آن آگاه نکرده است، اما هرگاه خداوند اراده کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، به امام می‌آموزد و امامان پیشین را نیز از آن آگاه می‌سازد^[۲]. این علم از سنخ علوم بشری نیست، بلکه علمی الهی و لدنی است. علم مکفوف همان است که براساس آیه ﴿إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ﴾^[۳] در "ام الکتاب" نزد خداوند قرار دارد.

در روایات^[۴] از علم مکفوف با نام‌های دیگری مانند: علم مخزون، علم مکنون، علم مستأثر و علم موقوف نیز یاد شده است^[۵].

دلیل نقلی بر علم مکفوف و مبذول

آیات

برخی از آیات و روایات دال بر علم مکفوف و علم مبذول هستند، مثلاً در مورد علم مکفوف در تفسیر آیۀ ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ﴾^[۶]، امام صادق (ع) فرمودند: «اَلْغَیْبُ مَا لَمْ یَکُنْ وَ اَلشَّهَادَةُ مَا قَدْ کَانَ»؛ غیب، آن چیزی است که نبوده است، شهادت، چیزی است که بوده است»^[۷]. عبارت «مَا لَمْ یَکُنْ» را به هر معنایی بگیریم، آنچه رأی خداوند بدان تعلّق نگرفته یا آنچه در گذشته نبوده یعنی مقدر بود ولی بداء به آن تعلق گرفت و محو شد تا تقدیر بعدی اثبات شود، دلالت بر علم مکفوف می‌‌کند.

برخی از آیات نیز دلالت بر علم مبذول می‌‌کنند مانند: ﴿عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ﴾^[۸]. آیه به روشنی می‌‌رساند خداوند هر کسی را بپسندد از غیب خود آگاه می‌‌نماید. در این زمینه امام باقر (ع) فرمودند: «کَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ»^[۹].

روایات

روایاتی هم دال بیانگر دو نوع علم برای خداوند است مانند:

امام باقر(ع) می‌‌فرمایند: «همانا برای خدای عزوجل دو علم است: علم مبذول و علم مکفوف. امّا علم مبذول، پس هیچ علمی نیست که فرشتگان و رسولان آن را بدانند مگر اینکه ما آن را می‌دانیم و امّا مکفوف، علمی است که نزد خداوند عزوجلّ در امّ الکتاب است و آنگاه که خارج شود نافذ می‌شود»^[۱۰].
امام صادق (ع) فرمودند: «همانا خداوند دو گونه علم دارد، علمی پوشانده شده و در مخفیگاه‌ الهی‌ که‌ جز او کسی از آن آگاهی ندارد و بداء از این علم است و علمی‌ که‌ به فرشتگان و رسل و پیامبران خویش آموخته است و ما آن را می‌دانیم»^[۱۱].^[۱۲]

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ ر. ک: حکیمی، محمد رضا، نهج البلاغه کلام انسان هادی، ص ۷۵ و ۷۶؛ رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.
↑ «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع)قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عِلْمَیْنِ عِلْماً أَظْهَرَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا أَظْهَرَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَقَدْ عَلِمْنَاهُ وَ عِلْماً اسْتَأْثَرَ بِهِ فَإِذَا بَدَا لِلَّهِ فِی شَیْ‏ءٍ مِنْهُ أَعْلَمَنَا ذَلِکَ وَ عَرَضَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ کَانُوا مِنْ قَبْلِنَا»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۵۵.
↑ «و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است» سوره زخرف، آیه ۴.
↑ برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: الکافی، ج ۱، ص ۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص ۵۷۱، ح ۱، ص ۵۷۳، ح ۳، ص ۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص ۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص ۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات‌، ج ۱، ص ۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸۲.
↑ ر. ک: حکیمی، محمد رضا، نهج البلاغه کلام انسان هادی، ص ۷۵ و ۷۶؛ رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب، ص ۸ ـ ۱۲؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.
↑ «دانای نهان و آشکار است» سوره انعام، آیه ۷۳.
↑ ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص ۱۴۶.
↑ «او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.
↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۵۶.
↑ «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع)قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ مَبْذُولٌ وَ عِلْمٌ مَکْفُوفٌ فَأَمَّا الْمَبْذُولُ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ شَیْ‏ءٍ یَعْلَمُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّسُلُ إِلَّا وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ وَ أَمَّا الْمَکْفُوفُ فَهُوَ الَّذِی عِنْدَهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ إِذَا خَرَجَ نَفَذَ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۱۰۹.
↑ «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع)قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ مَکْنُونٌ مَخْزُونٌ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ- وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۳۶۱.
↑ ر. ک. خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱، ص۳۸۹؛ مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب، ص ۸ ـ ۱۲؛ ابطحی، سید عبدالحمید، فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۲، ص ۸۱؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.

[1] ر. ک: حکیمی، محمد رضا، نهج البلاغه کلام انسان هادی، ص ۷۵ و ۷۶؛ رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.

[2] «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع)قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عِلْمَیْنِ عِلْماً أَظْهَرَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا أَظْهَرَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَقَدْ عَلِمْنَاهُ وَ عِلْماً اسْتَأْثَرَ بِهِ فَإِذَا بَدَا لِلَّهِ فِی شَیْ‏ءٍ مِنْهُ أَعْلَمَنَا ذَلِکَ وَ عَرَضَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ کَانُوا مِنْ قَبْلِنَا»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۵۵.

[3] «و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است» سوره زخرف، آیه ۴.

[4] برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: الکافی، ج ۱، ص ۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص ۵۷۱، ح ۱، ص ۵۷۳، ح ۳، ص ۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص ۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص ۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات‌، ج ۱، ص ۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸۲.

[5] ر. ک: حکیمی، محمد رضا، نهج البلاغه کلام انسان هادی، ص ۷۵ و ۷۶؛ رحمان ستایش، محمد کاظم، شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب، ص ۸ ـ ۱۲؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.

[6] «دانای نهان و آشکار است» سوره انعام، آیه ۷۳.

[7] ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص ۱۴۶.

[8] «او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.

[9] کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۵۶.

[10] «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (ع)قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ مَبْذُولٌ وَ عِلْمٌ مَکْفُوفٌ فَأَمَّا الْمَبْذُولُ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ شَیْ‏ءٍ یَعْلَمُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّسُلُ إِلَّا وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ وَ أَمَّا الْمَکْفُوفُ فَهُوَ الَّذِی عِنْدَهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ إِذَا خَرَجَ نَفَذَ»؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۱۰۹.

[11] «عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (ع)قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ مَکْنُونٌ مَخْزُونٌ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ- وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۳۶۱.

[12] ر. ک. خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱، ص۳۸۹؛ مسعودی، سید محمد علی، تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب، ص ۸ ـ ۱۲؛ ابطحی، سید عبدالحمید، فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۲، ص ۸۱؛ غلامی، اصغر، آفاق علم امام در الکافی، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{علم معصوم}}
+{{مدخل مرتبط| موضوع مرتبط = علم معصوم| عنوان مدخل  = علم مبذول| مداخل مرتبط = [[علم مبذول در کلام اسلامی]] | پرسش مرتبط  = علم معصوم (پرسش)}}
+== معناشناسی ==
+بر اساس [[تعالیم اسلام]] و در یک تقسیم‌بندی [[علم خداوند]] بر دو گونه است: «علم مبذول» و «[[علم مکفوف]]»:
+=== علم مبذول ===
+علم مبذول که [[خداوند متعال]] آن را به [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] عطا کرده و [[امامان]] {{ع}} نیز به واسطۀ [[پیامبر خاتم]] {{صل}} از آن آگاه‌اند، به معنای [[علمی]] است که در عرصۀ [[جهان هستی]] به مرحلۀ ظهور رسیده یا خواهد رسید. آنچه در [[جهان]] پهناور هستی محقق شده است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز [[اتفاق]] خواهد افتاد، در قلمرو مصداق‌های علم مبذول جای دارد. چراکه [[خدا]] خود و فرستادگانش را [[تکذیب]] نمی‏‌کند و باید مضمون آن واقع شود و تخلف بردار نیست.
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
+به عبارت دیگر علم مبذول علمی است که [[خداوند]] در قالب تقدیر مشخص کرده و امضا نموده است و امامان {{ع}} همۀ آن را می‌‌دانند. این [[علم]] برای برخی [[غیب]] و برای برخی دیگر [[شهادت]] است. از علم مبذول با نام‌های [[علم عام]] و [[علم محمول]] نیز یاد شده است.
-: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[علم معصوم]]''' است. "'''علم مبذول'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[علم مبذول در قرآن]] | [[علم مبذول در حدیث]] | [[علم مبذول در کلام اسلامی]] | [[علم مبذول در فلسفه اسلامی]] | [[علم مبذول در عرفان اسلامی]]</div>
-<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;">
-: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[علم معصوم (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>
-<div style="padding: 0.4em 0em 0.0em;">
-==مقدمه==
+علم مبذول در مصادیق متعددی می‌‌تواند نمایان شود، مانند: [[علم به وحی الهی]]، [[علم به احکام و شرایع الهی]]، [[علم به حکمت احکام و علل شرایع الهی]]، [[علم به احوال امت‌های پیشین]]، [[علم به حاجات و نیازهای مردم]]، [[علم به عجایب یا راه‌های آسمان و زمین]]، [[علم به ملکوت آسمان و زمین]]، [[علم به اسماء]]، [[علم به خطورات قلبی]]، [[علم به انساب]]، [[علم به بلایا و منایا]]، [[علم به زمان و کیفیت مرگ خود و دیگران]]، [[علم به گذشته و حال و آینده]]، [[علم به ایمان یا عدم ایمان افراد]]، [[علم به ملاحم و فتن]]، [[علم به آخر الزمان و حوادث و احوال آن]]، [[علم به علوم و احوال فرشتگان و دیدن آنها]]، [[علم به علوم و احوال جنیان و دیدن آنها]]، [[علم به قیامت و زمان و احوال آن]]، [[علم به احوال مردگان و برزخ و ارتباط با آن عالم]]، [[علم به ارواح و احوال آنها]]، [[علم به ثواب و عقاب یا بهشت و جهنم و سرنوشت آدمیان]]، [[علم به منطق الطیر یا زبان حیوانات]] و غیره<ref>ر. ک: [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.</ref>.
-از [[روایات]] استفاده می شود، [[علم خداوند]] بر دو گونه است، علم مبذول و [[علم مکفوف]]<ref>ر.ک. [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟؟؟؛ [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶</ref>. از علم مبذول با نام‌های دیگری همچون [[علم عام]] و [[علم محمول]] نیز یاد شده است، همچنین از علم مکفوف هم با نام‌های [[علم موقوف]]، [[علم مخزون]]، [[علم مکنون]] و [[علم مستأثر]] نام برده شده است.<ref>ر.ک. [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref>
-==فرق بین علم مبذول و علم مکفوف==
+=== [[علم مکفوف]] ===
-علم مبذول که [[فرشتگان]] و [[پیامبران]] و [[امامان]]{{عم}} از آن آگاه‌اند،<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟؟؟؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟؛ [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، [[کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام]]، صفحه؟؟؟</ref> به معنای [[علمی]] است که در عرصۀ [[جهان هستی]] به مرحلۀ [[ظهور]] رسیده یا خواهد رسید.<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ [[علی عابدی شاهرودی|عابدی شاهرودی، علی]]، نظریه عدل جمعی الهی، صفحه؟؟؟</ref> آنچه در [[جهان]] پهناور هستی تحقق پذیرفته است، مصداق‌های علم مبذول است و آنچه بعداً نیز [[اتفاق]] خواهد افتاد، در [[قلمرو]] مصداق‌های علم مبذول جای دارد.<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶</ref> به عبارت دیگر علم مبذول علمی است که [[خداوند]] در قالب تقدیر ریخته و [[امضا]] نموده است<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ص ۱۳۳، ح ۱</ref> و امامان{{عم}} همۀ آن را می‌دانند.<ref>ر.ک. [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟</ref> [[بداء]] [[الهی]] نیز در این [[علم]] واقع می‌شود.<ref>ر.ک. [[عباس شاه منصوری|شاه منصوری، عباس]]، ارتباط علم پیشین و اختیار عباد در آثار مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، صفحه؟؟؟</ref> این علم برای برخی [[غیب]] و برای برخی دیگر [[شهادت]] است.<ref>ر.ک. [[احمد عابدی|عابدی، احمد]]، توحید و شرک در نگاه شیعه و وهابیت، صفحه؟؟؟</ref> علم مبذول در مصادیق متعددی می‌تواند نمایان شود، مانند [[علم امامان]]{{عم}} به [[حلال و حرام]]، [[علم منایا و بلایا]]، علم وصایا، علم به [[بهشت]]، [[دوزخ]] و [[آسمان]] و [[زمین]] و [[اخبار]] آن، [[علم به ملکوت]] آسمان و زمین و....<ref>ر.ک. [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶</ref> از علم مبذول با نام‌های [[علم عام]] و علم محمول نیز یاد شده است.<ref>ر.ک. [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟؛ محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم، روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله، باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶</ref>
+علم مکفوف، [[علمی]] است مختص [[ذات خداوند]] که کسی جز او [[توانایی]] [[درک]] آن را ندارد و کسی را از آن [[آگاه]] نکرده است، اما هرگاه [[خداوند]] [[اراده]] کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، به [[امام]] می‌آموزد و [[امامان]] پیشین را نیز از آن آگاه می‌سازد<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ {{ع}}قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی عِلْمَیْنِ عِلْماً أَظْهَرَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ رُسُلَهُ فَمَا أَظْهَرَ عَلَیْهِ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَقَدْ عَلِمْنَاهُ وَ عِلْماً اسْتَأْثَرَ بِهِ فَإِذَا بَدَا لِلَّهِ فِی شَیْ‏ءٍ مِنْهُ أَعْلَمَنَا ذَلِکَ وَ عَرَضَ عَلَی الْأَئِمَّةِ الَّذِینَ کَانُوا مِنْ قَبْلِنَا}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۵۵. </ref>. این [[علم]] از سنخ [[علوم]] بشری نیست، بلکه علمی [[الهی]] و [[لدنی]] است. علم مکفوف همان است که براساس [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّهُ فِي أُمِّ الْكِتَابِ لَدَيْنَا لَعَلِيٌّ حَكِيمٌ}}<ref> «و بی‌گمان آن نزد ما در اصل کتاب، فرازمندی فرزانه است» سوره زخرف، آیه ۴.</ref> در "[[ام الکتاب]]" نزد خداوند قرار دارد.
-علم مکفوف نیز [[علمی]] که مختص [[ذات خداوند]] است و کسی جز او را یارای [[درک]] آن نیست،<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟؟؟؛ [[علی عابدی شاهرودی|عابدی شاهرودی، علی]]، نظریه عدل جمعی الهی، صفحه؟؟؟؛ محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم، روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref> اما هرگاه [[خداوند]] [[اراده]] کند تا چیزی از آن را آشکار نماید، آن را به [[امام]] می‌آموزد و [[امامان]] پیشین را نیز از آن [[آگاه]] می‌سازد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۲۵۵</ref><ref>ر.ک. [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟</ref> این [[علم]] از سنخ [[علوم]] بشری نیست، بلکه [[علمی]] [[الهی]]، [[لدنی]] و [[علم صحیح]] است.<ref>ر.ک. [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶</ref> در [[روایات]]<ref>برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: کافی، ج ۱، ص ۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص ۵۷۱، ح ۱، ص ۵۷۳، ح ۳، ص ۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص ۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص ۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات‌، ج ۱، ص ۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸۲</ref> از [[علم مکفوف]] با نام‌های دیگری مانند: [[علم مخزون]]، [[علم مکنون]]، [[علم مستأثر]] و [[علم موقوف]] نیز یاد شده است.<ref>ر.ک. [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸ ـ ۱۲؛ علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref>
+در [[روایات]]<ref>برای مشاهدۀ نمونه‌ها، نک: الکافی، ج ۱، ص ۳۵۹، ح ۷، ۸، ۹، ص ۵۷۱، ح ۱، ص ۵۷۳، ح ۳، ص ۶۳۴، ح ۱ ـ ۴، ص ۶۳۷، ح ۲، ج ۲، ص ۳۸، ح ۶؛ بصائر الدرجات‌، ج ۱، ص ۱۰۹ـ ۱۱۲؛ عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۱۸۲.</ref> از علم مکفوف با نام‌های دیگری مانند: [[علم مخزون]]، [[علم مکنون]]، [[علم مستأثر]] و [[علم موقوف]] نیز یاد شده است<ref>ر. ک: [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]، ص ۷۵ و ۷۶؛ [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم]]، ص ۱۲۳ ـ ۱۲۶؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸ ـ ۱۲؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.</ref>.
-==علم مکفوف و مبذول در [[قرآن]] و [[حدیث]] ==
+== [[دلیل نقلی]] بر [[علم مکفوف]] و مبذول ==
-*برخی از [[آیات]] و روایات دال بر علم مکفوف و علم مبذول هستند، مثلاً در مورد علم مکفوف در [[تفسیر]] آیۀ: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ}}<ref>سورۀ انعام، آیۀ ۷۳، سورۀ توبه، آیۀ ۹۴ و...</ref> [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند:<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص ۱۴۶</ref> {{متن قرآن|اَلْغَيْبُ مَا لَمْ يَكُنْ وَ اَلشَّهَادَةُ مَا قَدْ كَانَ}} عبارت "مَا لَمْ يَكُنْ" دلالت بر [[علم مکفوف]] می‌کند.<ref>ر.ک. [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا]]، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref> و آیاتی مانند: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلىَ‏ غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضىَ‏ مِن رَّسُولٍ}}<ref>سورۀ جن، آیۀ ۲۶ و ۲۷</ref> دال بر علم مبذول هستند.<ref>ر.ک. علی رضا بهشادفر|بهشادفر، علی رضا، کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام، صفحه؟؟؟</ref>
+=== [[آیات]] ===
-*و نیز در برخی از [[روایات]] وارد شده است، [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرمایند:<ref>صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۱۰۹</ref> «همانا برای [[خدای عزوجل]] دو [[علم]] است: علم مبذول و علم مکفوف. امّا علم مبذول، پس هیچ [[علمی]] نیست که [[فرشتگان]] و [[رسولان]] آن را بدانند مگر اینکه ما آن را می‌دانیم و امّا مکفوف، علمی است که نزد [[خداوند]] عزوجلّ در امّ الکتاب است و آنگاه که خارج شود نافذ می‌شود».<ref>ر.ک. [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، [[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]، صفحه؟؟؟؛ [[سید مصطفی حسینی دشتی|حسینی دشتی، سید مصطفی]]، معارف و معاریف، صفحه؟؟؟</ref> و یا [[امام صادق]]{{ع}} فرمودند:<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص ۳۶۱</ref> «همانا خداوند دو گونه علم دارد، علمی پوشانده شده و در مخفیگاه‌ الهی‌ که‌ جز او کسی از آن [[آگاهی]] ندارد و [[بداء]] از این علم است و علمی‌ که‌ به فرشتگان و [[رسل]] و [[پیامبران]] خویش آموخته است و ما آن را می‌دانیم».<ref>ر.ک. [[امام خمینی|خمینی، روح الله]]، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱، صفحه؟؟؟؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸ ـ ۱۲؛ [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سید عبدالحمید]]، [[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان]]، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۲، ص ۸۱؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، صفحه؟؟؟</ref>
+برخی از آیات و [[روایات]] دال بر علم مکفوف و علم مبذول هستند، مثلاً در مورد علم مکفوف در [[تفسیر]] آیۀ {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ}}<ref> «دانای نهان و آشکار است» سوره انعام، آیه ۷۳.</ref>، [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|اَلْغَیْبُ مَا لَمْ یَکُنْ وَ اَلشَّهَادَةُ مَا قَدْ کَانَ}}؛ [[غیب]]، آن چیزی است که نبوده است، [[شهادت]]، چیزی است که بوده است»<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص ۱۴۶. </ref>. عبارت {{متن حدیث|مَا لَمْ یَکُنْ}} را به هر معنایی بگیریم، آنچه رأی [[خداوند]] بدان تعلّق نگرفته یا آنچه در گذشته نبوده یعنی مقدر بود ولی [[بداء]] به آن تعلق گرفت و محو شد تا تقدیر بعدی [[اثبات]] شود، دلالت بر علم مکفوف می‌‌کند.
-== پرسش‌های وابسته ==
+برخی از آیات نیز دلالت بر علم مبذول می‌‌کنند مانند: {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ}}<ref> «او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند جز فرستاده‌ای را که بپسندد» سوره جن، آیه ۲۶ ـ ۲۷.</ref>. [[آیه]] به روشنی می‌‌رساند خداوند هر کسی را بپسندد از غیب خود [[آگاه]] می‌‌نماید. در این زمینه [[امام باقر]] {{ع}} فرمودند: {{متن حدیث|کَانَ وَ اللَّهِ مُحَمَّدٌ مِمَّنِ ارْتَضَاهُ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۲۵۶. </ref>.
-* [[علم مکفوف و علم مبذول به چه معناست؟ (پرسش)]]
-* [[علم موقوف و علم مقضی و ممضی به چه معناست؟ (پرسش)]]
-==جستارهای وابسته==
+=== روایات ===
+روایاتی هم دال بیانگر دو نوع [[علم]] برای خداوند است مانند:
+#[[امام باقر]]{{ع}} می‌‌فرمایند: «همانا برای [[خدای عزوجل]] دو علم است: علم مبذول و علم مکفوف. امّا علم مبذول، پس هیچ [[علمی]] نیست که [[فرشتگان]] و [[رسولان]] آن را بدانند مگر اینکه ما آن را می‌دانیم و امّا مکفوف، علمی است که نزد خداوند عزوجلّ در امّ الکتاب است و آنگاه که خارج شود نافذ می‌شود»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ {{ع}}قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ مَبْذُولٌ وَ عِلْمٌ مَکْفُوفٌ فَأَمَّا الْمَبْذُولُ فَإِنَّهُ لَیْسَ مِنْ شَیْ‏ءٍ یَعْلَمُهُ الْمَلَائِکَةُ وَ الرُّسُلُ إِلَّا وَ نَحْنُ نَعْلَمُهُ وَ أَمَّا الْمَکْفُوفُ فَهُوَ الَّذِی عِنْدَهُ فِی أُمِّ الْکِتَابِ إِذَا خَرَجَ نَفَذَ}}؛ صفار، محمد بن حسن، بصائرالدرجات، ج ۱، ص ۱۰۹. </ref>.
+# [[امام صادق]] {{ع}} فرمودند: «همانا [[خداوند]] دو گونه [[علم]] دارد، [[علمی]] پوشانده شده و در مخفیگاه‌ الهی‌ که‌ جز او کسی از آن [[آگاهی]] ندارد و [[بداء]] از این علم است و علمی‌ که‌ به [[فرشتگان]] و [[رسل]] و [[پیامبران]] خویش آموخته است و ما آن را می‌دانیم»<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ {{ع}}قَالَ: إِنَّ لِلَّهِ عِلْمَیْنِ عِلْمٌ مَکْنُونٌ مَخْزُونٌ لَا یَعْلَمُهُ إِلَّا هُوَ مِنْ ذَلِکَ یَکُونُ الْبَدَاءُ- وَ عِلْمٌ عَلَّمَهُ مَلَائِکَتَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ فَنَحْنُ نَعْلَمُهُ}}؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۳۶۱. </ref>.<ref>ر. ک. خمینی، روح الله، توحید از دیدگاه امام خمینی، ج ۱، ص۳۸۹؛ [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب]]، ص ۸ ـ ۱۲؛ [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سید عبدالحمید]]، [[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان]]، فصلنامه امامت پژوهی، ش ۲، ص ۸۱؛ [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]، مجموعه مقالات کنگره بین المللی ثقة الاسلام کلینی، ص۴۹۳.</ref>
+== پرسش‌های وابسته ==
+{{پرسش‌های وابسته}}
+# [[علم مکفوف و علم مبذول به چه معناست؟ (پرسش)]]
+# [[علم موقوف و علم مقضی و ممضی به چه معناست؟ (پرسش)]]
+{{پایان پرسش‌های وابسته}}
-=='''[[:رده:آثار علم معصوم|منبع‌شناسی جامع علم معصوم]]'''==
+== منابع ==
-{{پرسش‌های وابسته}}
+{{منابع}}
-{{ستون-شروع|3}}
+# [[پرونده:ohf.jpg|22px]] [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|'''باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم''']]
-* [[:رده:کتاب‌شناسی کتاب‌های علم معصوم|کتاب‌شناسی علم معصوم]]؛
+# [[پرونده:pn.jpg|22px]] [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، [[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|'''نهج البلاغه کلام انسان هادی''']]
-* [[:رده:مقاله‌شناسی مقاله‌های علم معصوم|مقاله‌شناسی علم معصوم]]؛
+# [[پرونده:1103985.jpg|22px]] [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، [[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|'''آفاق علم امام در الکافی''']]
-* [[:رده:پایان‌نامه‌شناسی پایان‌نامه‌های علم معصوم|پایان‌نامه‌شناسی علم معصوم]].
+# [[پرونده:18465721.jpg|22px]] [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سید عبدالحمید]]، [[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|'''فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان''']]
-{{پایان}}
+# [[پرونده:1409.png|22px]] [[سید محمد علی مسعودی|مسعودی، سید محمد علی]]، [[تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب (مقاله)|'''تفاوت نگرش علم کلام و حدیث به علم غیب''']]
-{{پایان}}
+{{پایان منابع}}
-==منابع==
+== پانویس ==
-{{فهرست اثر}}
+{{پانویس}}
-{{ستون-شروع|2}}
-* [[پرونده:ohf.jpg|22px]] [[محمد کاظم رحمان ستایش|رحمان ستایش، محمد کاظم]]، [[روح الله شهیدی|شهیدی، روح الله]]، [[باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم (مقاله)|'''باز شناخت نظام اندیشگی نص گرایان و محدثان متقدم''']]
-* [[علی رضا بهشادفر|بهشادفر, علی رضا]]، '''کنکاشی در کیفیت و سرچشمه‌های علم امام'''؛
-* [[پرونده:2827942009809428.jpg|22px]] [[محمد بیابانی اسکوئی|بیابانی اسکوئی، محمد]]، '''[[امامت ۵ (کتاب)|امامت]]'''.
-* [[پرونده:pn.jpg|22px]] [[محمد رضا حکیمی|حکیمی، محمد رضا]]، '''[[نهج البلاغه کلام انسان هادی (مقاله)|نهج البلاغه کلام انسان هادی]]'''؛
-* [[پرونده:1103985.jpg|22px]] [[اصغر غلامی|غلامی، اصغر]]، '''[[آفاق علم امام در الکافی (مقاله)|آفاق علم امام در الکافی]]'''.
-* [[پرونده:18465721.jpg|22px]] [[سید عبدالحمید ابطحی|ابطحی، سید عبدالحمید]]، '''[[فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان (مقاله)|فرآیند آگاهی شیعیان از علم غیب امامان]]'''؛
-{{پایان}}
-{{پایان}}
-==پانویس==
-{{یادآوری پانویس}}
-{{پانویس2}}
-[[رده:مدخل]]
+[[رده:علم معصوم]]
-[[رده:علم مبذول]]
 [[رده:مدخل برگرفته از پرسمان]]
 [[رده:مدخل برگرفته از پرسمان علم معصوم]]