آیات الاحکام در فقه اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۱۰ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{ | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = آیات الاحکام | |||
| عنوان مدخل = آیات الاحکام | |||
| مداخل مرتبط = [[آیات الاحکام در علوم قرآنی]] - [[آیات الاحکام در معارف و سیره رضوی]] - [[آیات الاحکام در فقه اسلامی]] - [[آیات الاحکام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
[[آیات الاحکام]] از جهات گوناگون قابل تقسیم است که به نمونههایی از آنها اشاره می‌شود | [[آیات الاحکام]] از جهات گوناگون قابل تقسیم است که به نمونههایی از آنها اشاره می‌شود: | ||
#'''از | # '''از جهت نوع دلالت بر [[حکم]]:''' دلالت بعضی [[آیات]] بر [[حکم شرعی]] به نحو [[استقلال]] است، مانند {{متن قرآن|أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا}}<ref>«خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.</ref> که بیع را [[حلال]] و [[ربا]] را [[حرام]] می‌داند، ولی دلالت بعضی دیگر به نحو انضمام است، مانند {{متن قرآن|وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ}}<ref>«زمان شیر خوارگی وی دو سال بود» سوره لقمان، آیه ۱۴.</ref> که [[زمان]] شیرخوارگی را دو سال می‌داند و به ضمیمه [[آیه]] {{متن قرآن|وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا}}<ref>«بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است» سوره احقاف، آیه ۱۵.</ref> به دست میآید که کمترین زمان حمل، شش ماه است؛ زیرا دوران [[آبستنی]] و شیرخوارگی را سی ماه دانسته است. از سوی دیگر، بعضی آیات به صیغه انشاء دلالت بر حکم دارد، مانند {{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ}}<ref>«و نماز را برپا دارید» سوره بقره، آیه ۴۳.</ref> و بعضی به هیئت اِخبار، مانند {{متن قرآن|حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ}}<ref> سوره مائده، آیه ۳.</ref> | ||
#'''از جهت حکم مدلول آیه:''' مدلول برخی آیات، [[حکم تکلیفی]] است، مانند [[وجوب]] [[روزه]] و [[حرمت]] خوردن مردار که به ترتیب از آیه {{متن قرآن|كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ}}<ref>«ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده | # '''از جهت حکم مدلول آیه:''' مدلول برخی آیات، [[حکم تکلیفی]] است، مانند [[وجوب]] [[روزه]] و [[حرمت]] خوردن مردار که به ترتیب از آیه {{متن قرآن|كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ}}<ref>«ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است» سوره بقره، آیه ۱۸۳.</ref> و آیه {{متن قرآن|حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ}}<ref> سوره مائده، آیه ۳.</ref> استفاده می‌شود، و مدلول برخی دیگر، حکم وضعیاست، مانند بطلان روزه در حال [[مرض]] یا [[سفر]] که از آیه {{متن قرآن|وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ}}<ref>«اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref> استفاده شده است. | ||
بعضی آیات، متضمّن [[احکام]] و [[قواعد]] کلّی است، مانند قاعده [[عسر و حرج]] که از آیههای {{متن قرآن|مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ}}<ref>«در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد» سوره حج، آیه ۷۸.</ref> و {{متن قرآن|يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ}}<ref> | بعضی آیات، متضمّن [[احکام]] و [[قواعد]] کلّی است، مانند قاعده [[عسر و حرج]] که از آیههای {{متن قرآن|مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ}}<ref>«در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد» سوره حج، آیه ۷۸.</ref> و {{متن قرآن|يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ}}<ref>«خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref> استفاده شده است. | ||
بعضی | بعضی [[آیات]]، [[ارشاد]] به [[حکم عقل]] است، مانند {{متن قرآن|وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ}}<ref>«و از خداوند و فرستاده (او) پیروی کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۲.</ref> و بعضی دیگر، امضای امر عرفی یا عقلایی است، مانند {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ}}<ref>«ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید» سوره مائده، آیه ۱.</ref> | ||
از سوی دیگر، بعضی آیات، بیانگر [[ادب]] [[معاشرت]] [[مؤمنان]] با [[رسول خدا]]{{صل}} است، مانند {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ}}<ref>«ای مؤمنان! صدایتان را از صدای پیامبر فراتر | از سوی دیگر، بعضی آیات، بیانگر [[ادب]] [[معاشرت]] [[مؤمنان]] با [[رسول خدا]] {{صل}} است، مانند {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ}}<ref>«ای مؤمنان! صدایتان را از صدای پیامبر فراتر نبرید» سوره حجرات، آیه ۲.</ref> ولی بعضی دیگر، چگونگی [[روابط اجتماعی]] مؤمنان وحدود و اصول [[همزیستی]] سالم و برادرانه را در [[جامعه اسلامی]] بیان میکند، مانند {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا}}<ref>«ای مؤمنان! از بسیاری از گمان‌ها دوری کنید که برخی از گمان‌ها گناه است و (در کار مردم) کاوش نکنید و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید و از خداوند پروا کنید که خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۲.</ref> که به دوری از [[سوء]] [[ظنّ]]، تجسّس در امور دیگران و [[غیبت]] امر میکند. | ||
== تعداد آیات الاحکام == | |||
به قول مشهور، تعداد [[آیات الاحکام]] پانصد [[آیه]] است و حتّی برخی [[مفسّران]]، کتاب خود را بر همین اساس نام نهادهاند، مانند «[[النهایة فی تفسیر خمس مأة آیة]]»، نوشته ابن متوّج [[بحرانی]]<ref>کنز العرفان، ج۱، ص۵.</ref> ممکن است مراد آنان از این رقم، تقریبی باشد. | |||
== جایگاه استنباطی == | |||
[[قرآن کریم]]، نخستین و معتبرترین منبع [[شریعت مقدّس]]، بلکه ـ از آن جهت که [[سنّت]]، تبیین کننده و شارح [[کتاب اللّه]] است نه منبعی در عرض آن ـ تنها مصدر [[شریعت]] به شمار میرود. | |||
علاوه بر این، [[قرآن]] [[میزان]] سنجش [[روایات]] و [[مشروعیّت]] شرایطی است که در [[عقد]] ذکر می‌شود، یعنی آن بخش از روایات یا شرایط عقد که | علاوه بر این، [[قرآن]] [[میزان]] سنجش [[روایات]] و [[مشروعیّت]] شرایطی است که در [[عقد]] ذکر می‌شود، یعنی آن بخش از روایات یا شرایط عقد که مخالف قرآن باشد، مورد عمل قرار نمیگیرد. از این رو، [[فقها]] در بحث [[اجتهاد]] و [[قضاء]]، [[شناخت]] [[آیات الاحکام]] را از شرایط اجتهاد دانستهاند. | ||
برای تحقّق همین [[هدف]]، فقها از دیرباز به موضوع آیات الاحکام توجّهی ویژه داشته، در معرّفی، تفسیر و میزان دلالت آنها، کتاب‌های فراوانی نوشتهاند. نخستین دانشمندی که در این موضوع کتاب نگاشته، [[محمّد بن سائب کلبی]] از [[اصحاب | برای تحقّق همین [[هدف]]، فقها از دیرباز به موضوع آیات الاحکام توجّهی ویژه داشته، در معرّفی، [[تفسیر]] و میزان دلالت آنها، کتاب‌های فراوانی نوشتهاند. نخستین دانشمندی که در این موضوع کتاب نگاشته، [[محمّد بن سائب کلبی]] از [[اصحاب امام باقر]] و [[امام صادق]] {{عم}} است. کتاب‌های «[[فقه القرآن]]»، «[[کنز العرفان فی فقه القرآن]]» و «[[زبدة البیان فی براهین أحکام القرآن]]» به ترتیب، نوشته «[[قطب الدین راوندی]]»، «[[فاضل مقداد]]» و «[[مقدّس اردبیلی]]»، نمونههایی از کتاب‌های آیات الاحکام است. | ||
تنظیم و تفسیر آیات الاحکام، به شیوههای گوناگون صورت گرفته که شیوه رایج، بر اساس [[ابواب فقهی]] است | تنظیم و تفسیر آیات الاحکام، به شیوههای گوناگون صورت گرفته که شیوه رایج، بر اساس [[ابواب فقهی]] است<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۱، ص۱۶۸-۱۷۰.</ref>. | ||
== منابع == | == منابع == | ||
| خط ۳۵: | خط ۳۷: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
[[رده:آیات | [[رده:آیات فقهی قرآن]] | ||
نسخهٔ کنونی تا ۳۱ دسامبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۰۹
این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیات الاحکام است. آیات الاحکام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیات الاحکام در علوم قرآنی - آیات الاحکام در معارف و سیره رضوی - آیات الاحکام در فقه اسلامی - آیات الاحکام در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
آیات الاحکام از جهات گوناگون قابل تقسیم است که به نمونههایی از آنها اشاره می‌شود:
- از جهت نوع دلالت بر حکم: دلالت بعضی آیات بر حکم شرعی به نحو استقلال است، مانند ﴿أَحَلَّ اللَّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا﴾[۱] که بیع را حلال و ربا را حرام می‌داند، ولی دلالت بعضی دیگر به نحو انضمام است، مانند ﴿وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ﴾[۲] که زمان شیرخوارگی را دو سال می‌داند و به ضمیمه آیه ﴿وَحَمْلُهُ وَفِصَالُهُ ثَلَاثُونَ شَهْرًا﴾[۳] به دست میآید که کمترین زمان حمل، شش ماه است؛ زیرا دوران آبستنی و شیرخوارگی را سی ماه دانسته است. از سوی دیگر، بعضی آیات به صیغه انشاء دلالت بر حکم دارد، مانند ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ﴾[۴] و بعضی به هیئت اِخبار، مانند ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ﴾[۵]
- از جهت حکم مدلول آیه: مدلول برخی آیات، حکم تکلیفی است، مانند وجوب روزه و حرمت خوردن مردار که به ترتیب از آیه ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ﴾[۶] و آیه ﴿حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ﴾[۷] استفاده می‌شود، و مدلول برخی دیگر، حکم وضعیاست، مانند بطلان روزه در حال مرض یا سفر که از آیه ﴿وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ﴾[۸] استفاده شده است.
بعضی آیات، متضمّن احکام و قواعد کلّی است، مانند قاعده عسر و حرج که از آیههای ﴿مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ﴾[۹] و ﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾[۱۰] استفاده شده است.
بعضی آیات، ارشاد به حکم عقل است، مانند ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ﴾[۱۱] و بعضی دیگر، امضای امر عرفی یا عقلایی است، مانند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾[۱۲]
از سوی دیگر، بعضی آیات، بیانگر ادب معاشرت مؤمنان با رسول خدا (ص) است، مانند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِيِّ﴾[۱۳] ولی بعضی دیگر، چگونگی روابط اجتماعی مؤمنان وحدود و اصول همزیستی سالم و برادرانه را در جامعه اسلامی بیان میکند، مانند ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا يَغْتَبْ بَعْضُكُمْ بَعْضًا﴾[۱۴] که به دوری از سوء ظنّ، تجسّس در امور دیگران و غیبت امر میکند.
تعداد آیات الاحکام
به قول مشهور، تعداد آیات الاحکام پانصد آیه است و حتّی برخی مفسّران، کتاب خود را بر همین اساس نام نهادهاند، مانند «النهایة فی تفسیر خمس مأة آیة»، نوشته ابن متوّج بحرانی[۱۵] ممکن است مراد آنان از این رقم، تقریبی باشد.
جایگاه استنباطی
قرآن کریم، نخستین و معتبرترین منبع شریعت مقدّس، بلکه ـ از آن جهت که سنّت، تبیین کننده و شارح کتاب اللّه است نه منبعی در عرض آن ـ تنها مصدر شریعت به شمار میرود.
علاوه بر این، قرآن میزان سنجش روایات و مشروعیّت شرایطی است که در عقد ذکر می‌شود، یعنی آن بخش از روایات یا شرایط عقد که مخالف قرآن باشد، مورد عمل قرار نمیگیرد. از این رو، فقها در بحث اجتهاد و قضاء، شناخت آیات الاحکام را از شرایط اجتهاد دانستهاند.
برای تحقّق همین هدف، فقها از دیرباز به موضوع آیات الاحکام توجّهی ویژه داشته، در معرّفی، تفسیر و میزان دلالت آنها، کتاب‌های فراوانی نوشتهاند. نخستین دانشمندی که در این موضوع کتاب نگاشته، محمّد بن سائب کلبی از اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) است. کتاب‌های «فقه القرآن»، «کنز العرفان فی فقه القرآن» و «زبدة البیان فی براهین أحکام القرآن» به ترتیب، نوشته «قطب الدین راوندی»، «فاضل مقداد» و «مقدّس اردبیلی»، نمونههایی از کتاب‌های آیات الاحکام است.
تنظیم و تفسیر آیات الاحکام، به شیوههای گوناگون صورت گرفته که شیوه رایج، بر اساس ابواب فقهی است[۱۶].
منابع
پانویس
- ↑ «خداوند خرید و فروش را حلال و ربا را حرام کرده است» سوره بقره، آیه ۲۷۵.
- ↑ «زمان شیر خوارگی وی دو سال بود» سوره لقمان، آیه ۱۴.
- ↑ «بارداری و از شیر گرفتنش سی ماه است» سوره احقاف، آیه ۱۵.
- ↑ «و نماز را برپا دارید» سوره بقره، آیه ۴۳.
- ↑ سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است» سوره بقره، آیه ۱۸۳.
- ↑ سوره مائده، آیه ۳.
- ↑ «اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)» سوره بقره، آیه ۱۸۵.
- ↑ «در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد» سوره حج، آیه ۷۸.
- ↑ «خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد» سوره بقره، آیه ۱۸۵.
- ↑ «و از خداوند و فرستاده (او) پیروی کنید باشد که بر شما بخشایش آورند» سوره آل عمران، آیه ۱۳۲.
- ↑ «ای مؤمنان! به پیمان‌ها وفا کنید» سوره مائده، آیه ۱.
- ↑ «ای مؤمنان! صدایتان را از صدای پیامبر فراتر نبرید» سوره حجرات، آیه ۲.
- ↑ «ای مؤمنان! از بسیاری از گمان‌ها دوری کنید که برخی از گمان‌ها گناه است و (در کار مردم) کاوش نکنید و از یکدیگر غیبت نکنید؛ آیا هیچ یک از شما دوست می‌دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناپسند می‌دارید و از خداوند پروا کنید که خداوند توبه‌پذیری بخشاینده است» سوره حجرات، آیه ۱۲.
- ↑ کنز العرفان، ج۱، ص۵.
- ↑ هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت ج۱، ص۱۶۸-۱۷۰.