سیزدهم ذی‌حجه

این مدخل زیرشاخهٔ بحث ذی‌حجه است. سیزدهم ذی‌حجه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: سیزدهم ذی‌حجه در حدیث - سیزدهم ذی‌حجه در تاریخ اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

اعطای لقب «امیرالمؤمنین (ع)» برای علی (ع)

در روز سیزدهم ذیحجه، پس از پایان اعمال حج، جبرئیل امین نازل گردید و از سوی خداوند متعال لقب «امیرالمؤمنین» را آورد و آن را به حضرت علی بن ابی طالب (ع) اختصاص داد و خود نیز با همین لقب به آن حضرت سلام نمود. در کتاب «امالی صدوق» و «بحارالانوار» به این واقعه این چنین اشاره شده است: جبرئیل با لفظ امیرالمؤمنین به علی (ع) سلام داد و علی (ع) عرض کرد: «يَا رَسُولَ اللَّهِ أَسْمَعُ الْكَلَامَ وَ لَا أَحُسُّ الرُّؤْيَةَ»؛ یا رسول الله، کلامی می‌شنوم و کسی را نمی‌بینم؟

پیامبر (ص) فرمودند: «يَا عَلِيُّ هَذَا جَبْرَئِيلُ أَتَانِي مِنْ قِبَلِ رَبِّي بِتَصْدِيقِ مَا وَعَدَنِي‌»؛ این جبرئیل است، از جانب خدا برای تصدیق آنچه خدا به من وعده داده آمده است. سپس رسول خدا (ص) دستور داد تا مردان یکی یکی با این لقب بر حضرت علی (ع) سلام کنند و بگویند: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ» و به بلال فرمودند: اعلام نماید: فردا کسی جز بیماران باقی نماند و همه به سمت غدیر خم حرکت کنند. امام صادق (ع) در دعای بعد از نماز عید غدیر به بیان واقعه روز غدیر پرداخته‌اند و نیز به این لقب اشاره کرده و فرموده‌اند: «فَنَادَى مُبَلِّغاً وَحْيَكَ وَ رِسَالاتِكَ أَلَا مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ وَ مَنْ كُنْتُ وَلِيَّهُ فَعَلِيٌّ وَلِيُّهُ وَ مَنْ كُنْتُ نَبِيَّهُ فَعَلِيٌّ أَمِيرُهُ»؛ پس پیامبر خدا (ص) در حالی که وحی و رسالت تو را تبلیغ می‌کرد، ندا سرداد و فرمود: «هرکس من مولای اویم، پس علی مولای اوست. و هرکس من ولی و سرپرست او هستم، علی ولی و سرپرست اوست. و هرکس من پیامبر او هستم، علی امیر اوست».

لقب اختصاصی

درباره اختصاص داشتن لقب «امیرالمؤمنین» به حضرت علی بن ابی طالب (ع)، به عنوان لقبی اختصاصی که از طرف خداوند به عنوان فضایل ایشان فرستاده شده است، احادیثی از ائمه هدی (ع) به ما رسیده است. از جمله، شخصی از حضرت امام صادق (ع) پرسید: آیا به امام قائم (ع) به عنوان امیرالمؤمنین سلام می‌کنند؟ فرمودند: خیر، آن نام را خدا مخصوص امیرالمؤمنین، علی بن ابی طالب (ع) قرار داده است. پیش از او کسی بدان نام، نامیده نشده و بعد از او هم جز کافر آن نام را بر خود نبندد. عرض کرد: قربانت، پس چگونه بر حضرت قائم سلام کنند؟ فرمودند: می‌گویند: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا بَقِيَّةَ اللَّهِ‌». سپس این را قرائت فرمودند: ﴿بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ﴾.

چنان که رسول خدا (ص) در خطبه‌ای که در غدیر خم ایراد کردند فرمودند: «أَلَا إِنَّهُ لَا أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ غَيْرَ أَخِي هَذَا، ألَا تَحِلُّ إِمْرَةُ الْمُؤْمِنِينَ بَعْدِي لِأَحَدٍ غَيْرِهِ»؛ هشدار که هرگز به جز این برادرم کسی نباید امیرالمؤمنین خوانده شود. هشدار که پس از من امارت مؤمنان برای کسی جز او روا نباشد.

سرآمد اهل ایمان

لقب «امیرالمؤمنین» از مهم‌ترین القاب علی (ع) است. به همین دلیل رسول خدا (ص) به مردم امر کردند که به آن حضرت سلام نموده و او را بدین لقب نام برند و تحیت بگویند. این لقب عنوان اعتباری نیست، بلکه بیان حقیقت و کشف سری است که در آن حضرت موجود بوده است. امیرالمؤمنین یعنی شخصی که از نقطه نظر ایمان، رئیس و سپهسالار مؤمنین است. از این‌رو رسول خدا (ص) فرمودند: «مَا أَنْزَلَ اللَّهُ آيَةً فِيهَا- ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ إِلَّا وَ عَلِيٌّ رَأْسُهَا وَ أَمِيرُهَا»؛ آیه‌ای در قرآن نازل نشده که در آن ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ باشد، جز اینکه علی سرآمد و امیر آن است. پس از آن‌که علی (ع) در کعبه تولد یافت، ابوطالب فرزند خود را در آغوش گرفت و می‌بوسید. دیدند طفل سه روزه در حالی که متوجه باب السلام است، مانند طفلی یک ساله اظهار وجود می‌کند و می‌خندد. نگاه کردند دیدند رسول اکرم (ص) از باب السلام وارد شده و به سوی آنان می‌آید. حضرت رسول (ص) طفل را به آغوش گرفته و بوسیدند. همین که چشم مولود ابوطالب به رسول اکرم (ص) افتاد عرض کرد: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ‌» و بلا فاصله شروع به خواندن آیات سوره مؤمنون کرد. ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِينَ هُمْ فِي صَلَاتِهِمْ خَاشِعُونَ...﴾.

در این آیات خدای تعالی نشانه‌های اهل ایمان را بیان می‌کند. رسول اکرم (ص) فرمودند: «قَدْ أَفْلَحُوا بِكَ أَنْتَ وَ اللَّهِ أَمِيرُهُمْ تَمِيرُهُمْ مِنْ عِلْمِكَ فَيَمْتَارُونَ وَ أَنْتَ وَ اللَّهِ دَلِيلُهُمُ وَ بِكَ وَ اللَّهِ يَهْتَدُونَ»؛ مؤمنان به تو رستگار می‌شوند، تو امیر آنان هستی، از علوم خود، آنان را تغذیه می‌کنی، و آنان توشه علمی خود را از تو دریافت می‌کنند؛ و به خدا سوگند تو دلیل رستگاری هستی و آنان به واسطه تو هدایت می‌شوند. هر دلی که طعم ایمان و ولایت امیرالمؤمنین (ع) را چشیده باشد، به فلاح و رستگاری خواهد رسید. هردل و قلبی قابلیت پذیرش این امانت الهی را ندارد. فقط دل و قلب مؤمن است که ظرفیت ولایت او را دارد. این مؤمنین هستند که روشنایی وجود امیرالمؤمنین (ع) را درک کرده‌اند.

پیشینه لقب امیرالمؤمنین (ع)

رسول خدا (ص) فرمودند: «لَوْ يَعْلَمُ النَّاسُ مَتَى سُمِّيَ عَلِيٌّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ مَا أَنْكَرُوا فَضْلَهُ سُمِّيَ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ وَ آدَمُ بَيْنَ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَإِذْ أَخَذَ رَبُّكَ مِنْ بَنِي آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّيَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلَى أَنْفُسِهِمْ أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ﴾ قَالَتِ الْمَلَائِكَةُ بَلَى فَقَالَ تَعَالَى أَنَا رَبُّكُمْ وَ مُحَمَّدٌ نَبِيُّكُمْ وَ عَلِيٌّ أَمِيرُكُمْ»؛ اگر مردم می‌دانستند علی چه زمانی به امیرالمؤمنین ملقب شد، هرگز فضیلت او را انکار نمی‌کردند. علی هنگامی به این نام نامیده شد که آدم هنوز خلق نشده بود. خداوند عزوجل فرمود: و زمانی که پروردگارت از پشت و صلب فرزندان آدم، ذریه آنها را برگرفت؛ و آنها را گواه بر خویشتن ساخت؛ (و فرمود:) «آیا من پروردگار شما نیستم؟» گفتند: «آری، گواهی می‌دهیم!» پس خداوند فرمود: «من خدای شما هستم و محمد پیامبر شما و علی امام و امیر شما می‌باشد». پیامبر خدا (ص) فرمودند: وقتی که در شب معراج به آسمان‌ها عروج کردم، فاصله دو قوس کمان، یا کمتر بود. خداوند آنچه را که باید به من وحی کند، وحی فرمود. بعد فرمود: «يَا مُحَمَّدُ اقْرَأْ عَلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ (ع) أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ فَمَا سَمَّيْتُ بِهِ أَحَداً قَبْلَهُ وَ لَا أُسَمِّي بِهَذَا أَحَداً بَعْدَهُ»؛ ای محمد، به علی بن ابی طالب، امیرالمؤمنین از جانب من سلام برسان و بدان که من هیچ کس را قبل از او به این لقب «امیرالمؤمنین» ملقب نکرده بودم و بعد از این هم ملقب نخواهم کرد.

عبدالله بن عباس می‌گوید: به خدا قسم ما علی را به امیرالمؤمنین نام نبردیم تا این که رسول خدا (ص) او را به آن نامگذاری کرد. روزی با رسول خدا (ص) در یکی از کوچه‌های مدینه می‌رفتیم که علی ابن ابی طالب از راه رسید و به رسول خدا این‌گونه سلام کرد: «السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ» پیامبر نیز در پاسخ فرمود: «وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ‌». از لقبی که رسول خدا به علی بن ابی طالب داد، تعجب کردم. به پیامبر گفتم: «ای رسول خدا، آنچه درباره پسر عمویم علی گفتی، از روی محبت و دوستی شخصی با او بود، یا لقبی از ناحیه خداوند بود؟» رسول خدا (ص) فرمود: «نه، به خدا سوگند، آنچه در باره علی گفتم، با چشم خودم دیده‌ام». پرسیدم: «ای رسول خدا چه دیدید؟» پیامبر فرمود: «لَيْلَةَ أُسْرِيَ بِي فِي السَّمَاءِ مَا مَرَرْتُ بِبَابٍ مِنْ أَبْوَابِ الْجَنَّةِ إِلَّا وَ رَأَيْتُ مَكْتُوباً عَلَيْهِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُخْلَقَ آدَمُ بِسَبْعِينَ أَلْفَ عَامٍ»؛ در شب معراج به هر دری از درهای بهشت نظر می‌کردم، روی آن نوشته شده بود: علی بن ابی طالب از هفتاد هزار سال پیش از خلقت آدم امیرالمؤمنین بوده است.

سلام با عنوان «امیرالمؤمنین (ع)» در غدیر

در روایات شیعه همچنین آمده است که در جریان واقعه غدیر نیز پیامبر اسلام، علی (ع) را به عنوان جانشین خود و مولای همه مسلمانان معرفی کرد و از همگان خواست تا به علی با لقب «امیرالمؤمنین» سلام کنند. بر این اساس، مسلمانان با تبعیت از این خواسته پیامبر، دسته دسته وارد خیمه علی (ع) شدند و به همان نحوه که پیامبر امر کرده بود، به او سلام کردند. بر اساس روایات دیگری پیامبر همین نحوه سلام را از هفت نفر که ابوبکر، عمر، طلحه و زبیر از جمله آنها بودند خواست که آنها درخواست پیامبر را اجابت کردند.

مصادره لقب امیرالمؤمنین (ع)

ابن خلدون مورخ اهل سنت، درباره کاربرد لقب امیرالمؤمنین درباره عمربن خطاب گفته است: صحابه، ابوبکر را خلیفه رسول الله می‌نامیدند. پس از او، عمر بن خطاب را خلیفه خلیفه رسول الله نامیدند. اما چون این کلمه سنگین بود و از قضا یکی از صحابه که به اختلاف نامش عبدالله بن جحش، یا عمرو عاص، یا مغیرة بن شعبه و یا ابوموسی اشعری دانسته شده است، عمر را امیرالمؤمنین خطاب کرد، از این‌رو صحابه خوششان آمد و تصویب کردند که او را به این لقب بخوانند.

بر اساس برخی گزارش‌ها، شخص خلیفه دوم در این نامگذاری نقش داشته است. در طول تاریخ حکومت‌های مسلمان پس از پیامبر اکرم (ص)، لقب امیرالمؤمنین کاربرد سیاسی و دینی یافته و برای اشاره به کسانی که مدعی خلافت پس از پیامبر (ص) بودند، به جز ابوبکر، و نیز خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس همواره به کار می‌رفته است.

منابع

1. فرحزاد، حبیب‌الله، غدیر برترین پیام آسمانی