وقف در فقه اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(←مقدمه) |
||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
}} | }} | ||
==مقدمه== | == مقدمه == | ||
«وقف» یعنی [[حبس]] [[ثروت]] و قراردادن | «وقف» یعنی [[حبس]] [[ثروت]] و قراردادن منافع آن برای شخص، اشخاص، عناوین یا جهات. وقف [[فضیلت]] بسیار و [[پاداش]] فراوانی دارد. به سند صحیح از [[امام صادق]]{{ع}} آمده که می‌فرماید: «مرد بعد از مرگش اجری پشت سر ندارد؛ مگر به سه خصلت: صدقه‌ای که در [[زمان]] حیاتش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد و روش [[هدایتی]] که او آن را [[سنت]] نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحی که برایش [[دعا]] کند»<ref>سیدروح الله موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۳، ص۱۰۹.</ref>. | ||
وقف از سنت‌های پسندیده‌ای است که در | نهاد [[حقوقی]] وقف در [[قوانین اسلامی]] نقش مهمی در تبدیل مالکیت‌های خصوصی به مالکیت‌های جمعی و عمومی دارد و سبب می‌شود هدف‌های [[اجتماعی]] بر سودجویی‌های شخصی [[برتری]] یابد و موجب رشد معنوی افراد و [[حس]] جمع‌گرایی و نوع دوستی شود<ref>محمدمهدی کرمی و محمد پورمند، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، ص۶۸.</ref>. | ||
نهاد وقف در تأسیس و تداوم [[حیات]] نهادها و مراکز [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] تأثیر فراوانی داشته و توانسته است در دوره‌های گوناگون [[تاریخ]]، منشأ حرکت‌های مؤثری باشد. | |||
وقف از سنت‌های پسندیده‌ای است که در سیره امامان معصوم{{عم}} به‌ویژه [[امام علی]]{{ع}} و نیز بزرگان و [[علما]] و [[عامه]] [[مردم]] رواج داشته است؛ به طوری که بسیاری از مؤسسات [[علمی]]، [[فرهنگی]]، مذهبی و عام‌المنفعه در [[جهان اسلام]] به [[برکت]] [[وقف]] ایجاد شده‌اند. [[انسان]] می‌تواند [[خانه]]، [[زمین]] یا باغ خود را وقف [[مستمندان]]، سالخوردگان و معلولان و... کند یا ثروتش را صرف ساختن [[مدرسه]] و بیمارستان نماید. در [[حقیقت]] گستره عمل وقف بسیار وسیع و هر امر عام‌المنفعه‌ای را شامل می‌شود<ref>سید حسین میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ص۳۹۰.</ref>. | |||
نهاد وقف در تأسیس و تداوم [[حیات]] نهادها و مراکز [[فرهنگی]]، [[اقتصادی]] و [[اجتماعی]] تأثیر فراوانی داشته و توانسته است در دوره‌های گوناگون [[تاریخ]]، منشأ حرکت‌های مؤثری باشد. پیوستگی وقف با [[اسلام]] و به عبارتی پشتوانه‌های [[دینی]] آن سبب می‌شود [[مسلمانان]] توجه شایانی به آن بکنند. در تاریخ، مدارس علمیه [[مساجد]]، تکایا، حسینیه‌ها و حتی کاروان‌سراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند. | |||
موضوع [[املاک]] و مستغلات و رقبات موقوفه می‌تواند از سنگ‌نبشته‌ای کوچک، درختی مثمر، زمین کشاروزی، باغ میوه، قلمستان و [[بیشه]]، قنات، [[نهر]]، آب‌انبار، دکان، حمام، خانه، [[مسجد]]، [[حسینیه]]، مدرسه، بیمارستان، روستا، کارخانه تا عمارت‌های مجموعه‌های وقفی را تا بنیاد کوی و شهرهای وقفی برای تأمین مقاصد خداپسندانه را در برگیرد. بدین ترتیب وقف [[سیستم]] لازمی در تحقق برخی از ضرورت‌های [[دین]] است<ref>محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۱.</ref>. به طور کلی نقش وقف در [[زندگی]] [[جوامع انسانی]] آن چنان وسیع و گسترده است که باید از آن به عنوان یک «[[نظام]]» نام برد. نظام به این عنوان که وقف تمام ابعاد و جنبه‌های گوناگون یک [[جامعه انسانی]] را شامل می‌شود و کمتر اموری از [[جامعه]] را می‌توان یافت که از [[پوشش]] نظام وقف خارج باشد<ref>محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۳.</ref>. | موضوع [[املاک]] و مستغلات و رقبات موقوفه می‌تواند از سنگ‌نبشته‌ای کوچک، درختی مثمر، زمین کشاروزی، باغ میوه، قلمستان و [[بیشه]]، قنات، [[نهر]]، آب‌انبار، دکان، حمام، خانه، [[مسجد]]، [[حسینیه]]، مدرسه، بیمارستان، روستا، کارخانه تا عمارت‌های مجموعه‌های وقفی را تا بنیاد کوی و شهرهای وقفی برای تأمین مقاصد خداپسندانه را در برگیرد. بدین ترتیب وقف [[سیستم]] لازمی در تحقق برخی از ضرورت‌های [[دین]] است<ref>محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۱.</ref>. به طور کلی نقش وقف در [[زندگی]] [[جوامع انسانی]] آن چنان وسیع و گسترده است که باید از آن به عنوان یک «[[نظام]]» نام برد. نظام به این عنوان که وقف تمام ابعاد و جنبه‌های گوناگون یک [[جامعه انسانی]] را شامل می‌شود و کمتر اموری از [[جامعه]] را می‌توان یافت که از [[پوشش]] نظام وقف خارج باشد<ref>محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۳.</ref>. | ||
وقف گرچه از [[تکالیف شرعی]] استحبابی است، مسلمانان در دوره‌های گوناگون اهتمام جدی به انجام آن داشته‌اند و از آن در راستای [[منافع عمومی]] از جمله ساخت مدرسه، راه، کتابخانه، | وقف گرچه از [[تکالیف شرعی]] استحبابی است، مسلمانان در دوره‌های گوناگون اهتمام جدی به انجام آن داشته‌اند و از آن در راستای [[منافع عمومی]] از جمله ساخت مدرسه، راه، کتابخانه، دانشگاه، [[حوزه علمیه]]، مسجد، حسینیه، کاروانسرا و بیمارستان استفاده می‌کردند و حتی با اختصاص برخی از این [[اوقاف]] به عنوان منابع پشتیبان‌کننده، این اماکن عام‌المنفعه را [[مدیریت]] می‌کردند<ref>سیدروح الله موسوی خمینی، البیع، ج۳، ص۱۸۱.</ref>. هرچند این [[اعمال]] به صورت فردی انجام می‌شد، با توجه به نهادینه شدن [[وقف]] در [[جوامع اسلامی]] و اهتمام فراگیر به آن در [[حقیقت]] وقف به نهادی [[پایدار]] در [[جامعه اسلامی]] تبدیل شده است که هیچ گاه در این هزار و اندی سال تعطیل نشده است. البته مدیریت این نهاد در دوره‌های گوناگون متفاوت بود که گاهی تحت مدیریت نهاد [[حکومت]] بود، گاه نهاد [[مرجعیت]] و زمانی هر دو در آن دخیل بوده‌اند. | ||
وقف زمینه‌ساز مؤثری در تعدیل [[ثروت]] در [[جامعه]] و | |||
وقف زمینه‌ساز مؤثری در تعدیل [[ثروت]] در [[جامعه]] و عدالت توزیعی است؛ به طوری که با [[هدایت]] صائب و عالمانه آن می‌تواند [[عدالت]] را در سطوح گوناگون جامعه، از جمله [[آموزش]]، [[بهداشت]]، [[اشتغال]] و حمایت از افراد [[محروم]] تحقق بخشد. با گذری بر [[تاریخ]] [[اجتماعی]] [[جوامع]] [[مسلمان]] می‌توان این نقش وقف را به‌روشنی مشاهده کرد. بی‌گمان [[تحقق عدالت]] و برخوردار کردن [[محرومان]] از مواهب مادی و [[معنوی]]، [[میزان]] ناامنی جامعه در عرصه‌های گوناگون را کاهش می‌دهد<ref>[[محمد اسماعیل نباتیان|نباتیان، محمد اسماعیل]]، [[فقه و امنیت (کتاب)|فقه و امنیت]]، ص ۳۵۱.</ref>. | |||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ کنونی تا ۲۶ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۳۴
این مدخل زیرشاخهٔ بحث وقف است. وقف از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: وقف در تاریخ اسلامی - وقف در سیره پیامبر خاتم - وقف در معارف و سیره معصوم - وقف در معارف و سیره حسینی - وقف در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - وقف در فقه اسلامی - وقف در فقه سیاسی - پرسش مرتبط نداردمقدمه
«وقف» یعنی حبس ثروت و قراردادن منافع آن برای شخص، اشخاص، عناوین یا جهات. وقف فضیلت بسیار و پاداش فراوانی دارد. به سند صحیح از امام صادق(ع) آمده که می‌فرماید: «مرد بعد از مرگش اجری پشت سر ندارد؛ مگر به سه خصلت: صدقه‌ای که در زمان حیاتش به راه انداخته است که بعد از مرگش جاری باشد و روش هدایتی که او آن را سنت نموده باشد و بعد از مرگش مورد عمل باشد و فرزند صالحی که برایش دعا کند»[۱].
نهاد حقوقی وقف در قوانین اسلامی نقش مهمی در تبدیل مالکیت‌های خصوصی به مالکیت‌های جمعی و عمومی دارد و سبب می‌شود هدف‌های اجتماعی بر سودجویی‌های شخصی برتری یابد و موجب رشد معنوی افراد و حس جمع‌گرایی و نوع دوستی شود[۲].
وقف از سنت‌های پسندیده‌ای است که در سیره امامان معصوم(ع) به‌ویژه امام علی(ع) و نیز بزرگان و علما و عامه مردم رواج داشته است؛ به طوری که بسیاری از مؤسسات علمی، فرهنگی، مذهبی و عام‌المنفعه در جهان اسلام به برکت وقف ایجاد شده‌اند. انسان می‌تواند خانه، زمین یا باغ خود را وقف مستمندان، سالخوردگان و معلولان و... کند یا ثروتش را صرف ساختن مدرسه و بیمارستان نماید. در حقیقت گستره عمل وقف بسیار وسیع و هر امر عام‌المنفعه‌ای را شامل می‌شود[۳]. نهاد وقف در تأسیس و تداوم حیات نهادها و مراکز فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تأثیر فراوانی داشته و توانسته است در دوره‌های گوناگون تاریخ، منشأ حرکت‌های مؤثری باشد. پیوستگی وقف با اسلام و به عبارتی پشتوانه‌های دینی آن سبب می‌شود مسلمانان توجه شایانی به آن بکنند. در تاریخ، مدارس علمیه مساجد، تکایا، حسینیه‌ها و حتی کاروان‌سراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود که محصول وقف هستند.
موضوع املاک و مستغلات و رقبات موقوفه می‌تواند از سنگ‌نبشته‌ای کوچک، درختی مثمر، زمین کشاروزی، باغ میوه، قلمستان و بیشه، قنات، نهر، آب‌انبار، دکان، حمام، خانه، مسجد، حسینیه، مدرسه، بیمارستان، روستا، کارخانه تا عمارت‌های مجموعه‌های وقفی را تا بنیاد کوی و شهرهای وقفی برای تأمین مقاصد خداپسندانه را در برگیرد. بدین ترتیب وقف سیستم لازمی در تحقق برخی از ضرورت‌های دین است[۴]. به طور کلی نقش وقف در زندگی جوامع انسانی آن چنان وسیع و گسترده است که باید از آن به عنوان یک «نظام» نام برد. نظام به این عنوان که وقف تمام ابعاد و جنبه‌های گوناگون یک جامعه انسانی را شامل می‌شود و کمتر اموری از جامعه را می‌توان یافت که از پوشش نظام وقف خارج باشد[۵].
وقف گرچه از تکالیف شرعی استحبابی است، مسلمانان در دوره‌های گوناگون اهتمام جدی به انجام آن داشته‌اند و از آن در راستای منافع عمومی از جمله ساخت مدرسه، راه، کتابخانه، دانشگاه، حوزه علمیه، مسجد، حسینیه، کاروانسرا و بیمارستان استفاده می‌کردند و حتی با اختصاص برخی از این اوقاف به عنوان منابع پشتیبان‌کننده، این اماکن عام‌المنفعه را مدیریت می‌کردند[۶]. هرچند این اعمال به صورت فردی انجام می‌شد، با توجه به نهادینه شدن وقف در جوامع اسلامی و اهتمام فراگیر به آن در حقیقت وقف به نهادی پایدار در جامعه اسلامی تبدیل شده است که هیچ گاه در این هزار و اندی سال تعطیل نشده است. البته مدیریت این نهاد در دوره‌های گوناگون متفاوت بود که گاهی تحت مدیریت نهاد حکومت بود، گاه نهاد مرجعیت و زمانی هر دو در آن دخیل بوده‌اند.
وقف زمینه‌ساز مؤثری در تعدیل ثروت در جامعه و عدالت توزیعی است؛ به طوری که با هدایت صائب و عالمانه آن می‌تواند عدالت را در سطوح گوناگون جامعه، از جمله آموزش، بهداشت، اشتغال و حمایت از افراد محروم تحقق بخشد. با گذری بر تاریخ اجتماعی جوامع مسلمان می‌توان این نقش وقف را به‌روشنی مشاهده کرد. بی‌گمان تحقق عدالت و برخوردار کردن محرومان از مواهب مادی و معنوی، میزان ناامنی جامعه در عرصه‌های گوناگون را کاهش می‌دهد[۷].
منابع
پانویس
- ↑ سیدروح الله موسوی خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، ج۳، ص۱۰۹.
- ↑ محمدمهدی کرمی و محمد پورمند، مبانی فقهی اقتصاد اسلامی، ص۶۸.
- ↑ سید حسین میرمعزی، نظام اقتصادی اسلام، ص۳۹۰.
- ↑ محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۱.
- ↑ محمد رضا بمانیان و پرهام بقایی و آرین امیرخانی، «رهیافتی بر نقش موقوفات در ساماندهی فضاهای شهری»، ص۶۳.
- ↑ سیدروح الله موسوی خمینی، البیع، ج۳، ص۱۸۱.
- ↑ نباتیان، محمد اسماعیل، فقه و امنیت، ص ۳۵۱.