حدیث ثقلین در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
: <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[حدیث ثقلین]]''' است. "'''[[حدیث ثقلین]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div> | : <div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[حدیث ثقلین]]''' است. "'''[[حدیث ثقلین]]'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div> | ||
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> | <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> | ||
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;"> [[حدیث ثقلین در حدیث]] | [[حدیث ثقلین در نهج البلاغه]] | [[حدیث ثقلین در گفتگوهای بین‌المذاهب]] | | : <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;"> [[حدیث ثقلین در حدیث]] | [[حدیث ثقلین در نهج البلاغه]] | [[حدیث ثقلین در گفتگوهای بین‌المذاهب]] | حدیث ثقلین در کلام اسلامی | [[حدیث ثقلین در معارف مهدویت]]</div> | ||
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> | <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> | ||
: <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[حدیث ثقلین (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div> | : <div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[حدیث ثقلین (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div> | ||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
*"[[حدیث ثقلین]]" از مهم‌‌ترین احا‌دیثی است که بر [[امامت]] [[حضرت علی]]{{ع}} و یازده [[فرزند]] معصومش{{ع}} و [[فضیلت]] آنها دلالت می‌کند<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۵.</ref>. [[پیامبر خدا]]{{صل}} بارها از جمله: در روز [[عرفه]]، [[مسجد]] خیف، در [[غدیر خم]] و [[خطبۀ غدیریه]] و در روزهای آخر [[عمر]] بر [[جایگاه]] والای [[قرآن]] ([[ثقل اکبر]]) و [[عترت]] ([[ثقل اصغر]]) تأکید فرمودند و از این دو [[میراث]] گران‌‌بها و دو یادگار سنگین یاد کردند که پس از خود برجای می‌گذارد و فرمودند در [[قیامت]] از شما سؤال خواهم کرد که با این دو یادگار چه کردید؟ ثقل به معنای وزین و سنگین است؛ همچنین به معنای متاع، توشۀ سفر، هرچیز نفیسی که [[نیازمند]] [[حفاظت]] باشد آمده است. از ابوعباس ثعلب پرسیدند چرا به این دو، [[ثقلین]] گویند؟ گفت: چون تمسّک به این دو، سنگین است<ref>معانی الاخبار، ص ۹۰؛ ابن بابویه، محمد بن علی، امالی صدوق، ص ۵۰۰.</ref> در کاربرد [[قرآنی]]، [[ثقلین]] به [[جن]] و انس هم گفته شده است {{متن قرآن|سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَا الثَّقَلانِ}}<ref>«اى جنيان و آدميان، به حساب شما خواهيم رسيد» سوره الرحمن، آیه ۳۱.</ref> چراکه این دو گروه بر جانداران دیگر [[برتری]] دارند<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۷۹ و [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۴.</ref> و مراد از [[عترت]] از نظر اهل لغت و شارحان [[حدیث]]، [[اهل بیت]] و اخص [[اقارب]] [[پیامبر]]{{صل}} است و در [[روایات]] نیز مصداق [[اهل بیت]] و [[عترت]] به [[پیامبر]]{{صل}} و [[حسن]] و [[حسین]] و [[ائمه]] نه‌گانه از [[فرزندان]] [[حسین]]{{ع}} و نهمین آنها [[مهدی]]{{ع}} و [[قائم]] آنهاست اشاره شده است<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۴۰.</ref> و [[قرآن]] هم در [[وصف]] آنها فرموده: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]</ref> | *"[[حدیث ثقلین]]" از مهم‌‌ترین احا‌دیثی است که بر [[امامت]] [[حضرت علی]]{{ع}} و یازده [[فرزند]] معصومش{{ع}} و [[فضیلت]] آنها دلالت می‌کند<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۵.</ref>. [[پیامبر خدا]]{{صل}} بارها از جمله: در روز [[عرفه]]، [[مسجد]] خیف، در [[غدیر خم]] و [[خطبۀ غدیریه]] و در روزهای آخر [[عمر]] بر [[جایگاه]] والای [[قرآن]] ([[ثقل اکبر]]) و [[عترت]] ([[ثقل اصغر]]) تأکید فرمودند و از این دو [[میراث]] گران‌‌بها و دو یادگار سنگین یاد کردند که پس از خود برجای می‌گذارد و فرمودند در [[قیامت]] از شما سؤال خواهم کرد که با این دو یادگار چه کردید؟ ثقل به معنای وزین و سنگین است؛ همچنین به معنای متاع، توشۀ سفر، هرچیز نفیسی که [[نیازمند]] [[حفاظت]] باشد آمده است. از ابوعباس ثعلب پرسیدند چرا به این دو، [[ثقلین]] گویند؟ گفت: چون تمسّک به این دو، سنگین است<ref>معانی الاخبار، ص ۹۰؛ ابن بابویه، محمد بن علی، امالی صدوق، ص ۵۰۰.</ref> در کاربرد [[قرآنی]]، [[ثقلین]] به [[جن]] و [[انس]] هم گفته شده است {{متن قرآن|سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَا الثَّقَلانِ}}<ref>«اى جنيان و آدميان، به حساب شما خواهيم رسيد» سوره الرحمن، آیه ۳۱.</ref> چراکه این دو گروه بر جانداران دیگر [[برتری]] دارند<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۱۷۹ و [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۴.</ref> و مراد از [[عترت]] از نظر [[اهل]] لغت و شارحان [[حدیث]]، [[اهل بیت]] و اخص [[اقارب]] [[پیامبر]]{{صل}} است و در [[روایات]] نیز مصداق [[اهل بیت]] و [[عترت]] به [[پیامبر]]{{صل}} و [[حسن]] و [[حسین]] و [[ائمه]] نه‌گانه از [[فرزندان]] [[حسین]]{{ع}} و نهمین آنها [[مهدی]]{{ع}} و [[قائم]] آنهاست اشاره شده است<ref>ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۴۰.</ref> و [[قرآن]] هم در [[وصف]] آنها فرموده: {{متن قرآن|إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا}}<ref>«جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]</ref> | ||
==[[متن حدیث]]== | ==[[متن حدیث]]== | ||
*متن [[حدیث ثقلین]] به صورت‌های مختلف [[نقل]] شده است: {{متن حدیث| إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ وَ هُوَ كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا}}<ref>«من در میان شما چیزی به یادگار می‌نهم که پس از من تا وقتی بدان چنگ زنید، هرگز گم راه نگردید. یکی از آن دو، بزرگ‌تر از دیگری است: کتاب خدا، که ریسمانی کشیده شده از آسمان به زمین است، و عترتم، اهل بیتم. هرگز این دو از هم جدا نشوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد آیند. پس بنگرید در نبودنِ من، چگونه با آن دو رفتار می‌کنید»؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۶۶۳، ح ۳۷۸۸؛ محمدی ری شهری، محمد، دانش‌نامۀ میزان الحکمه، ج ۶، ص ۲۰۳ ـ ۲۶۲.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۱۰.</ref> | *متن [[حدیث ثقلین]] به صورت‌های مختلف [[نقل]] شده است: {{متن حدیث| إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ وَ هُوَ كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا}}<ref>«من در میان شما چیزی به یادگار می‌نهم که پس از من تا وقتی بدان چنگ زنید، هرگز گم راه نگردید. یکی از آن دو، بزرگ‌تر از دیگری است: کتاب خدا، که ریسمانی کشیده شده از آسمان به زمین است، و عترتم، اهل بیتم. هرگز این دو از هم جدا نشوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد آیند. پس بنگرید در نبودنِ من، چگونه با آن دو رفتار می‌کنید»؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۶۶۳، ح ۳۷۸۸؛ محمدی ری شهری، محمد، دانش‌نامۀ میزان الحکمه، ج ۶، ص ۲۰۳ ـ ۲۶۲.</ref>.<ref>ر.ک: [[محمد محمدی ری‌شهری|محمدی ری‌شهری، محمد]]، [[گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین (کتاب)|گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین]]، ص ۱۱۰.</ref> | ||
==[[حدیث ثقلین]] و | ==[[حدیث ثقلین]] و بیان [[مرجعیت اهل بیت]]{{ع}}== | ||
*از جمله چاره‌‌اندیشی‌‌های [[پیامبر خدا]] برای آیندۀ [[امت]] و جلوگیری از گسترش [[ضلالت]] و [[جهالت]] و [[حیرت]] در [[جامعه]]، تلاش برای تعیین [[مرجع]] [[علمی]] و نشان دادن جهت‌‌گیری [[استوار]] برای حرکت‌‌های [[فکری]] و | *از جمله چاره‌‌اندیشی‌‌های [[پیامبر خدا]] برای آیندۀ [[امت]] و جلوگیری از گسترش [[ضلالت]] و [[جهالت]] و [[حیرت]] در [[جامعه]]، تلاش برای [[تعیین]] [[مرجع]] [[علمی]] و نشان دادن جهت‌‌گیری [[استوار]] برای حرکت‌‌های [[فکری]] و بیان چگونگی [[تفسیر قرآن]] و [[مکتب]] و سرچشمۀ آن است. این [[حقیقت]]، روشن‌‌ترین گو‌نۀ خود را در "[[حدیث ثقلین]]" نشان داده است. این [[حدیث]] هم منقبتی برای [[اهل بیت پیامبر]]{{صل}} است که آنان عِدل و قرین قرآنند، هم [[مرجعیت علمی]] و [[دینی]] [[خاندان پیامبر]] و أئمه [[معصومین]]{{ع}} را میرساند و هم به تفکیکناپذیری [[قرآن و عترت]] در آن تصریح شده است و اینکه تمسّک به این دو با هم موجب [[سعادت]] و [[رستگاری]] است<ref>ر.ک: [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۵.</ref>. | ||
*در سخنان [[اهل بیت]]{{ع}} نیز به این [[حدیث]] استناد شده است مثلا از [[فاطمه زهرا]]{{س}} [[نقل]] شده که فرمودند: "شنیدم از [[رسول خدا]]{{صل}} در [[مرض]] [[موت]] در حجرۀ خود که مملو از جمعیت بود، فرمودند: ای [[مردم]] نزدیک است مرا به زودی و به سرعت قبض کنند و برای رفع عذر شما نزد [[خدا]] من گفتارم را برای شما تقدیم می‌کنم: [[آگاه]] باشید که من در میان شما دو [[جانشین]] از خود می‌گذارم، کتاب پروردگارم و عترتم که [[اهل بیت]] منند و سپس دست [[علی]] را گرفت و بلند کرد و گفت: این [[علی]] با [[قرآن]] است و [[قرآن]] با [[علی]] است و این دو تا از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار [[حوض کوثر]] بر من وارد شوند. پس بپرسم از شما دربارۀ آنچه که بعد از من با آن دو کردید"<ref>{{متن حدیث|سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص فِي مَرَضِهِ الَّذِي قُبِضَ فِيهِ يَقُولُ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ مِنْ أَصْحَابِهِ أَيُّهَا النَّاسُ يُوشِكُ أَنْ أُقْبَضَ قَبْضاً سَرِيعاً فَيُنْطَلَقَ بِي وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إِلَيْكُمْ أَلَا إِنِّي مُخَلِّفٌ فِيكُمْ كِتَابَ اللَّهِ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ ع فَرَفَعَهَا فَقَالَ هَذَا عَلِيٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِيٍّ خَلِيفَتَانِ نَصِيرَانِ لَا يفترقا [يَفْتَرِقَانِ] حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلَهُمَا مَا ذَا خُلِّفْتُ فِيهِمَا }}؛ ینابیع الموده، ج ۱، ص ۱۲۴.</ref>. در [[سخنان علی]] {{ع}} به [[کمیل]] آمده است: {{متن حدیث| يَا كُمَيْلُ نَحْنُ الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ وَ الْقُرْآنُ الثَّقَلُ الْأَكْبَر}}<ref>اهل البیت فی الکتاب و السّنه، ص ۱۲۰؛ بشارة المصطفی، ص ۲۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]].</ref> | *در سخنان [[اهل بیت]]{{ع}} نیز به این [[حدیث]] استناد شده است مثلا از [[فاطمه زهرا]]{{س}} [[نقل]] شده که فرمودند: "شنیدم از [[رسول خدا]]{{صل}} در [[مرض]] [[موت]] در حجرۀ خود که مملو از جمعیت بود، فرمودند: ای [[مردم]] نزدیک است مرا به زودی و به سرعت قبض کنند و برای رفع عذر شما نزد [[خدا]] من گفتارم را برای شما تقدیم می‌کنم: [[آگاه]] باشید که من در میان شما دو [[جانشین]] از خود می‌گذارم، کتاب پروردگارم و عترتم که [[اهل بیت]] منند و سپس دست [[علی]] را گرفت و بلند کرد و گفت: این [[علی]] با [[قرآن]] است و [[قرآن]] با [[علی]] است و این دو تا از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار [[حوض کوثر]] بر من وارد شوند. پس بپرسم از شما دربارۀ آنچه که بعد از من با آن دو کردید"<ref>{{متن حدیث|سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص فِي مَرَضِهِ الَّذِي قُبِضَ فِيهِ يَقُولُ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ مِنْ أَصْحَابِهِ أَيُّهَا النَّاسُ يُوشِكُ أَنْ أُقْبَضَ قَبْضاً سَرِيعاً فَيُنْطَلَقَ بِي وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إِلَيْكُمْ أَلَا إِنِّي مُخَلِّفٌ فِيكُمْ كِتَابَ اللَّهِ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ{{ع}}فَرَفَعَهَا فَقَالَ هَذَا عَلِيٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِيٍّ خَلِيفَتَانِ نَصِيرَانِ لَا يفترقا [يَفْتَرِقَانِ] حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلَهُمَا مَا ذَا خُلِّفْتُ فِيهِمَا }}؛ ینابیع الموده، ج ۱، ص ۱۲۴.</ref>. در [[سخنان علی]]{{ع}} به [[کمیل]] آمده است: {{متن حدیث| يَا كُمَيْلُ نَحْنُ الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ وَ الْقُرْآنُ الثَّقَلُ الْأَكْبَر}}<ref>اهل البیت فی الکتاب و السّنه، ص ۱۲۰؛ بشارة المصطفی، ص ۲۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]].</ref> | ||
==دلالت [[حدیث ثقلین]] بر [[عصمت]] و [[اطاعت]] از [[اهل بیت]]{{ع}}== | ==دلالت [[حدیث ثقلین]] بر [[عصمت]] و [[اطاعت]] از [[اهل بیت]]{{ع}}== | ||
*همراه قرار دادن [[اهل بیت]]{{ع}} و [[حکم]] به جدا نشدن آن از [[قرآن کریم]] و همچنین [[دستور]] به [[تمسک]] و [[پیروی]] | *همراه قرار دادن [[اهل بیت]]{{ع}} و [[حکم]] به جدا نشدن آن از [[قرآن کریم]] و همچنین [[دستور]] به [[تمسک]] و [[پیروی مطلق]] و بدون قید و شرط و انحصار سبب [[نجات]] از [[گمراهی]] در [[پیروی]] و چنگ زدن به این دو با هم دلالت بر دو چیز دارد: | ||
#[[دلیل]] بر [[عصمت]] [[عترت]] است<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]].</ref> زیرا هرگونه [[مخالفت]] آنان با [[قرآن]] هرچند از روی [[خطا]] و | # [[دلیل]] بر [[عصمت]] [[عترت]] است<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]].</ref> زیرا هرگونه [[مخالفت]] آنان با [[قرآن]] هرچند از روی [[خطا]] و [[اشتباه]]، افتراق و جدایی از [[قرآن]] محسوب می‌شود بنابراین همان‌گونه که [[قرآن]] [[وحی الهی]] است و خطایی در آن راه ندارد: {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ}}<ref>«و به راستی آن کتابی است ارجمند. در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است» سوره فصلت، آیه ۴۱ ـ ۴۲</ref>، [[امامان]] نیز از [[هوای نفس]] و [[گناه]] و [[خطا]] مصونند به همین خاطر [[فرمان]] داد که به هر دو تمسّک جویند و از آن دو جدا نشوند تا [[گمراه]] نگردند<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۰۸و [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۴؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۵.</ref>؛ | ||
#[[لزوم]] [[فرمانبرداری]] و [[اطاعت]] از [[عترت]] و [[اهل بیت]] را میرساند؛ زیرا "اخذ" در [[حدیث]] چیزی غیر از [[اطاعت]] و [[پیروی]] [[دستورات]] نیست و همچنین چنانکه [[ظلم]] به [[قرآن کریم]] عبارت است از [[نافرمانی]] [[دستورات]] و [[تعالیم]] آن، بنابراین [[ظلم]] به [[عترت]]{{ع}} هم [[نافرمانی]] از [[دستورات]] آنان است و چه ظلمی بدتر از زیرپا گذاشتن [[دستورات]] [[قرآن]] و [[اهل بیت]] که همان [[تعالیم قرآن]] [[کریم]] است<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]].</ref>، بر خلاف نظر بعضی که [[وصیت]] و سفارش [[پیامبر اکرم]]{{صل}} دربارۀ [[اهل بیت]] خود را اعطای [[حقوق]] و [[ظلم]] نکردن به آنها می‌‌دانند و می‌‌گویند سخنی از [[اطاعت]] نیست<ref>{{عربی|و هو لم یأمر باتباع العترة لکن قال اذکرکم الله اهل بیتی و تذکیر الامة بهم یقتضی ان یذکروا ما تقدم الأمر قبل ذلک من أعطائهم حقوقهم و الامتناع من ظلمهم}}؛ منهاج السنة النبویه، ج ۴، ص ۲۴۰. </ref>. | # [[لزوم]] [[فرمانبرداری]] و [[اطاعت]] از [[عترت]] و [[اهل بیت]] را میرساند؛ زیرا "اخذ" در [[حدیث]] چیزی غیر از [[اطاعت]] و [[پیروی]] [[دستورات]] نیست و همچنین چنانکه [[ظلم]] به [[قرآن کریم]] عبارت است از [[نافرمانی]] [[دستورات]] و [[تعالیم]] آن، بنابراین [[ظلم]] به [[عترت]]{{ع}} هم [[نافرمانی]] از [[دستورات]] آنان است و چه ظلمی بدتر از زیرپا گذاشتن [[دستورات]] [[قرآن]] و [[اهل بیت]] که همان [[تعالیم قرآن]] [[کریم]] است<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]].</ref>، بر خلاف نظر بعضی که [[وصیت]] و سفارش [[پیامبر اکرم]]{{صل}} دربارۀ [[اهل بیت]] خود را اعطای [[حقوق]] و [[ظلم]] نکردن به آنها می‌‌دانند و می‌‌گویند سخنی از [[اطاعت]] نیست<ref>{{عربی|و هو لم یأمر باتباع العترة لکن قال اذکرکم الله اهل بیتی و تذکیر الامة بهم یقتضی ان یذکروا ما تقدم الأمر قبل ذلک من أعطائهم حقوقهم و الامتناع من ظلمهم}}؛ منهاج السنة النبویه، ج ۴، ص ۲۴۰. </ref>. | ||
==پاسخ به یک [[شبهه]]== | ==پاسخ به یک [[شبهه]]== | ||
*برخی [[گمان]] کردهاند سفارش [[پیامبر اسلام]]{{صل}} به [[قرآن]] و [[سنت]] است نه [[قرآن و عترت]] و دست آویز آنان برای این [[پندار]] [[نقلی]] است که به جای کلمه "و عترتی" کلمه "و سنتی" را قرار داده‌اند و لذا از [[احادیث]] [[ثقلین]] به "الاعتصام بالکتاب و السنه" تعبیر شده است<ref>کنزالعمال، ج ۱، ص ۱۷۲. </ref>. | *برخی [[گمان]] کردهاند سفارش [[پیامبر اسلام]]{{صل}} به [[قرآن]] و [[سنت]] است نه [[قرآن و عترت]] و دست آویز آنان برای این [[پندار]] [[نقلی]] است که به جای کلمه "و عترتی" کلمه "و سنتی" را قرار داده‌اند و لذا از [[احادیث]] [[ثقلین]] به "الاعتصام بالکتاب و السنه" تعبیر شده است<ref>کنزالعمال، ج ۱، ص ۱۷۲. </ref>. | ||
#اولاً: [[حدیث ثقلین]] با [[نقل]] کتاب [[الله]] و عترتی از نظر [[سند]] در | #اولاً: [[حدیث ثقلین]] با [[نقل]] [[کتاب]] [[الله]] و عترتی از نظر [[سند]] در ### [[313]]### صحت و [[قوت]] و از [[احادیث صحیح]] و [[متواتر]] نزد [[فریقین]] است. [[محدثان]] [[شیعه]] در [[تواتر]] آن [[اجماع]] دارند و با هشتاد و دو [[سند]] از طریق [[ائمۀ اطهار]] آن را باز گفته‌اند<ref>اعیان الشیعة، ج۱، ص۳۷۰ ـ ۳۱۰.</ref> و [[محدثان]] [[اهل سنت]] هم به صحت آن تصریح کردهاند برای نمونه: [[حاکم]] [[نیشابوری]]<ref>المستدرک، ج ۳، ص ۱۰۹: هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین.</ref>، [[ابن حجر]] مکی<ref>الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۲۸.</ref>، [[نور]] الدین [[هیثمی]]<ref>مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۶۳.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، ص؟؟؟.</ref> ۳۴ نفر از [[اصحاب]] و ۱۹ نفر از [[تابعین]] آن را [[روایت]] کردهاند. صحابه‌‌ای همچون: [[علی]]{{ع}}، [[ابوذر]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]]، [[زید]] بن ارقم، [[ابو سعید]] خُدری و [[زید بن ثابت]]<ref>فضائل الخمسة، ج۲، ص۶۱.</ref>. علمای [[اهل سنت]] معترف‌‌اند این [[حدیث]] را بیست تن از [[اصحاب پیامبر]]{{صل}} [[نقل]] کردهاند<ref>الصواعق المحرقة، ۲۲۸؛ فیض القدیر، ج۳، ص۱۵.</ref>. مرحوم [[قاضی]] [[نور]] اللّه آن را از ۷۴ [[راوی]] [[اهل سنت]] [[نقل]] کرده است و در منابع گوناگون به اسناد و [[راویان]] آن اشاره شده است<ref>احقاق الحق، ج ۸، ص ۳۰۸؛ امینی، الغدیر، ج۱، ص ۳۲، ص ۲۹۴؛ نفحات الأزهار (خلاصۀ عبقات)، ج۲،۱، ۳؛ شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ج ۱، ص ۸۳؛ اثبات الهداة، ج ۳، ص ۹۱، ۱۹۵.</ref>. شکی نیست دست کم دویست تن از اکابر علمای [[مذاهب مختلف اسلامی]]، [[حدیث ثقلین]] را [[روایت]] کردهاند<ref>حدیث ثقلین، ص ۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۲۰۸ و [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]]، ص۱۴؛ [[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص ۲۲۵.</ref> در مقابل این [[حدیث متواتر]] جایی برای مطرح شدن [[خبر واحد]] نیست. | ||
#ثانیاً: [[نقل]] کتاب [[الله]] و سنتی از نظر دلالت نیز قابل قبول نیست؛ زیرا ارجاع [[امت]] به [[سنت پیامبر]] با توجه به این که همۀ [[سنت]] یک جا مدون و قابل دسترسی نبوده، [[تکلیف]] بما لا یطاق است و از [[پیامبر]] [[رحمت]] و [[هادی]] [[امت]] چنین دستوری صادر نمی‌گردد<ref>ر.ک: معارف دین، ج۲، ص ۱۱۷؛ امام‌شناسی، ج ۲، ص ۳۴۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، ص؟؟؟.</ref> | #ثانیاً: [[نقل]] [[کتاب]] [[الله]] و سنتی از نظر دلالت نیز قابل قبول نیست؛ زیرا ارجاع [[امت]] به [[سنت پیامبر]] با توجه به این که همۀ [[سنت]] یک جا مدون و قابل دسترسی نبوده، [[تکلیف]] بما لا یطاق است و از [[پیامبر]] [[رحمت]] و [[هادی]] [[امت]] چنین دستوری صادر نمی‌گردد<ref>ر.ک: معارف دین، ج۲، ص ۱۱۷؛ امام‌شناسی، ج ۲، ص ۳۴۸.</ref>.<ref>ر.ک: [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]]، ص؟؟؟.</ref> | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
نسخهٔ ۲۰ ژوئن ۲۰۲۰، ساعت ۱۹:۲۶
 | این یک مقالهٔ خرد است. می‌توانید با گسترش آن به امامت‌پدیا کمک کنید. |
- اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حدیث ثقلین است. "حدیث ثقلین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
- حدیث ثقلین در حدیث | حدیث ثقلین در نهج البلاغه | حدیث ثقلین در گفتگوهای بین‌المذاهب | حدیث ثقلین در کلام اسلامی | حدیث ثقلین در معارف مهدویت
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حدیث ثقلین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- "حدیث ثقلین" از مهم‌‌ترین احا‌دیثی است که بر امامت حضرت علی(ع) و یازده فرزند معصومش(ع) و فضیلت آنها دلالت می‌کند[۱]. پیامبر خدا(ص) بارها از جمله: در روز عرفه، مسجد خیف، در غدیر خم و خطبۀ غدیریه و در روزهای آخر عمر بر جایگاه والای قرآن (ثقل اکبر) و عترت (ثقل اصغر) تأکید فرمودند و از این دو میراث گران‌‌بها و دو یادگار سنگین یاد کردند که پس از خود برجای می‌گذارد و فرمودند در قیامت از شما سؤال خواهم کرد که با این دو یادگار چه کردید؟ ثقل به معنای وزین و سنگین است؛ همچنین به معنای متاع، توشۀ سفر، هرچیز نفیسی که نیازمند حفاظت باشد آمده است. از ابوعباس ثعلب پرسیدند چرا به این دو، ثقلین گویند؟ گفت: چون تمسّک به این دو، سنگین است[۲] در کاربرد قرآنی، ثقلین به جن و انس هم گفته شده است ﴿سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَا الثَّقَلانِ﴾[۳] چراکه این دو گروه بر جانداران دیگر برتری دارند[۴] و مراد از عترت از نظر اهل لغت و شارحان حدیث، اهل بیت و اخص اقارب پیامبر(ص) است و در روایات نیز مصداق اهل بیت و عترت به پیامبر(ص) و حسن و حسین و ائمه نه‌گانه از فرزندان حسین(ع) و نهمین آنها مهدی(ع) و قائم آنهاست اشاره شده است[۵] و قرآن هم در وصف آنها فرموده: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۶].[۷]
متن حدیث
- متن حدیث ثقلین به صورت‌های مختلف نقل شده است: « إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ وَ هُوَ كِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِي أَهْلُ بَيْتِي وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونِّي فِيهِمَا»[۸].[۹]
حدیث ثقلین و بیان مرجعیت اهل بیت(ع)
- از جمله چاره‌‌اندیشی‌‌های پیامبر خدا برای آیندۀ امت و جلوگیری از گسترش ضلالت و جهالت و حیرت در جامعه، تلاش برای تعیین مرجع علمی و نشان دادن جهت‌‌گیری استوار برای حرکت‌‌های فکری و بیان چگونگی تفسیر قرآن و مکتب و سرچشمۀ آن است. این حقیقت، روشن‌‌ترین گو‌نۀ خود را در "حدیث ثقلین" نشان داده است. این حدیث هم منقبتی برای اهل بیت پیامبر(ص) است که آنان عِدل و قرین قرآنند، هم مرجعیت علمی و دینی خاندان پیامبر و أئمه معصومین(ع) را میرساند و هم به تفکیکناپذیری قرآن و عترت در آن تصریح شده است و اینکه تمسّک به این دو با هم موجب سعادت و رستگاری است[۱۰].
- در سخنان اهل بیت(ع) نیز به این حدیث استناد شده است مثلا از فاطمه زهرا(س) نقل شده که فرمودند: "شنیدم از رسول خدا(ص) در مرض موت در حجرۀ خود که مملو از جمعیت بود، فرمودند: ای مردم نزدیک است مرا به زودی و به سرعت قبض کنند و برای رفع عذر شما نزد خدا من گفتارم را برای شما تقدیم می‌کنم: آگاه باشید که من در میان شما دو جانشین از خود می‌گذارم، کتاب پروردگارم و عترتم که اهل بیت منند و سپس دست علی را گرفت و بلند کرد و گفت: این علی با قرآن است و قرآن با علی است و این دو تا از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. پس بپرسم از شما دربارۀ آنچه که بعد از من با آن دو کردید"[۱۱]. در سخنان علی(ع) به کمیل آمده است: « يَا كُمَيْلُ نَحْنُ الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ وَ الْقُرْآنُ الثَّقَلُ الْأَكْبَر»[۱۲].[۱۳]
دلالت حدیث ثقلین بر عصمت و اطاعت از اهل بیت(ع)
- همراه قرار دادن اهل بیت(ع) و حکم به جدا نشدن آن از قرآن کریم و همچنین دستور به تمسک و پیروی مطلق و بدون قید و شرط و انحصار سبب نجات از گمراهی در پیروی و چنگ زدن به این دو با هم دلالت بر دو چیز دارد:
- دلیل بر عصمت عترت است[۱۴] زیرا هرگونه مخالفت آنان با قرآن هرچند از روی خطا و اشتباه، افتراق و جدایی از قرآن محسوب می‌شود بنابراین همان‌گونه که قرآن وحی الهی است و خطایی در آن راه ندارد: ﴿وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾[۱۵]، امامان نیز از هوای نفس و گناه و خطا مصونند به همین خاطر فرمان داد که به هر دو تمسّک جویند و از آن دو جدا نشوند تا گمراه نگردند[۱۶]؛
- لزوم فرمانبرداری و اطاعت از عترت و اهل بیت را میرساند؛ زیرا "اخذ" در حدیث چیزی غیر از اطاعت و پیروی دستورات نیست و همچنین چنانکه ظلم به قرآن کریم عبارت است از نافرمانی دستورات و تعالیم آن، بنابراین ظلم به عترت(ع) هم نافرمانی از دستورات آنان است و چه ظلمی بدتر از زیرپا گذاشتن دستورات قرآن و اهل بیت که همان تعالیم قرآن کریم است[۱۷]، بر خلاف نظر بعضی که وصیت و سفارش پیامبر اکرم(ص) دربارۀ اهل بیت خود را اعطای حقوق و ظلم نکردن به آنها می‌‌دانند و می‌‌گویند سخنی از اطاعت نیست[۱۸].
پاسخ به یک شبهه
- برخی گمان کردهاند سفارش پیامبر اسلام(ص) به قرآن و سنت است نه قرآن و عترت و دست آویز آنان برای این پندار نقلی است که به جای کلمه "و عترتی" کلمه "و سنتی" را قرار داده‌اند و لذا از احادیث ثقلین به "الاعتصام بالکتاب و السنه" تعبیر شده است[۱۹].
- اولاً: حدیث ثقلین با نقل کتاب الله و عترتی از نظر سند در ### 313### صحت و قوت و از احادیث صحیح و متواتر نزد فریقین است. محدثان شیعه در تواتر آن اجماع دارند و با هشتاد و دو سند از طریق ائمۀ اطهار آن را باز گفته‌اند[۲۰] و محدثان اهل سنت هم به صحت آن تصریح کردهاند برای نمونه: حاکم نیشابوری[۲۱]، ابن حجر مکی[۲۲]، نور الدین هیثمی[۲۳].[۲۴] ۳۴ نفر از اصحاب و ۱۹ نفر از تابعین آن را روایت کردهاند. صحابه‌‌ای همچون: علی(ع)، ابوذر، جابر بن عبدالله انصاری، زید بن ارقم، ابو سعید خُدری و زید بن ثابت[۲۵]. علمای اهل سنت معترف‌‌اند این حدیث را بیست تن از اصحاب پیامبر(ص) نقل کردهاند[۲۶]. مرحوم قاضی نور اللّه آن را از ۷۴ راوی اهل سنت نقل کرده است و در منابع گوناگون به اسناد و راویان آن اشاره شده است[۲۷]. شکی نیست دست کم دویست تن از اکابر علمای مذاهب مختلف اسلامی، حدیث ثقلین را روایت کردهاند[۲۸].[۲۹] در مقابل این حدیث متواتر جایی برای مطرح شدن خبر واحد نیست.
- ثانیاً: نقل کتاب الله و سنتی از نظر دلالت نیز قابل قبول نیست؛ زیرا ارجاع امت به سنت پیامبر با توجه به این که همۀ سنت یک جا مدون و قابل دسترسی نبوده، تکلیف بما لا یطاق است و از پیامبر رحمت و هادی امت چنین دستوری صادر نمی‌گردد[۳۰].[۳۱]
منابع
جستارهای وابسته
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۲۵.
- ↑ معانی الاخبار، ص ۹۰؛ ابن بابویه، محمد بن علی، امالی صدوق، ص ۵۰۰.
- ↑ «اى جنيان و آدميان، به حساب شما خواهيم رسيد» سوره الرحمن، آیه ۳۱.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۱۷۹ و فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۴.
- ↑ ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۲۴۰.
- ↑ «جز این نیست که خداوند می‌خواهد از شما اهل بیت هر پلیدی را بزداید و شما را به شایستگی پاک گردان» سوره احزاب، آیه ۳۳.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
- ↑ «من در میان شما چیزی به یادگار می‌نهم که پس از من تا وقتی بدان چنگ زنید، هرگز گم راه نگردید. یکی از آن دو، بزرگ‌تر از دیگری است: کتاب خدا، که ریسمانی کشیده شده از آسمان به زمین است، و عترتم، اهل بیتم. هرگز این دو از هم جدا نشوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد آیند. پس بنگرید در نبودنِ من، چگونه با آن دو رفتار می‌کنید»؛ سنن الترمذی، ج ۵، ص ۶۶۳، ح ۳۷۸۸؛ محمدی ری شهری، محمد، دانش‌نامۀ میزان الحکمه، ج ۶، ص ۲۰۳ ـ ۲۶۲.
- ↑ ر.ک: محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین، ص ۱۱۰.
- ↑ ر.ک: فرهنگ شیعه، ص ۲۲۵.
- ↑ «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ ص فِي مَرَضِهِ الَّذِي قُبِضَ فِيهِ يَقُولُ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ مِنْ أَصْحَابِهِ أَيُّهَا النَّاسُ يُوشِكُ أَنْ أُقْبَضَ قَبْضاً سَرِيعاً فَيُنْطَلَقَ بِي وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إِلَيْكُمْ أَلَا إِنِّي مُخَلِّفٌ فِيكُمْ كِتَابَ اللَّهِ رَبِّي عَزَّ وَ جَلَّ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ(ع)فَرَفَعَهَا فَقَالَ هَذَا عَلِيٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِيٍّ خَلِيفَتَانِ نَصِيرَانِ لَا يفترقا [يَفْتَرِقَانِ] حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ فَأَسْأَلَهُمَا مَا ذَا خُلِّفْتُ فِيهِمَا »؛ ینابیع الموده، ج ۱، ص ۱۲۴.
- ↑ اهل البیت فی الکتاب و السّنه، ص ۱۲۰؛ بشارة المصطفی، ص ۲۹.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵.
- ↑ «و به راستی آن کتابی است ارجمند. در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است» سوره فصلت، آیه ۴۱ ـ ۴۲
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۰۸و فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۴؛ فرهنگ شیعه، ص ۲۲۵.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵.
- ↑ و هو لم یأمر باتباع العترة لکن قال اذکرکم الله اهل بیتی و تذکیر الامة بهم یقتضی ان یذکروا ما تقدم الأمر قبل ذلک من أعطائهم حقوقهم و الامتناع من ظلمهم؛ منهاج السنة النبویه، ج ۴، ص ۲۴۰.
- ↑ کنزالعمال، ج ۱، ص ۱۷۲.
- ↑ اعیان الشیعة، ج۱، ص۳۷۰ ـ ۳۱۰.
- ↑ المستدرک، ج ۳، ص ۱۰۹: هذا حدیث صحیح علی شرط الشیخین.
- ↑ الصواعق المحرقه، ج ۲، ص ۴۲۸.
- ↑ مجمع الزوائد، ج ۹، ص ۱۶۳.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ص؟؟؟.
- ↑ فضائل الخمسة، ج۲، ص۶۱.
- ↑ الصواعق المحرقة، ۲۲۸؛ فیض القدیر، ج۳، ص۱۵.
- ↑ احقاق الحق، ج ۸، ص ۳۰۸؛ امینی، الغدیر، ج۱، ص ۳۲، ص ۲۹۴؛ نفحات الأزهار (خلاصۀ عبقات)، ج۲،۱، ۳؛ شیعه‌شناسی و پاسخ به شبهات، ج ۱، ص ۸۳؛ اثبات الهداة، ج ۳، ص ۹۱، ۱۹۵.
- ↑ حدیث ثقلین، ص ۹.
- ↑ ر.ک: محدثی، جواد، فرهنگ غدیر، ص۲۰۸ و فرهنگ‌نامه دینی، ص۱۴؛ فرهنگ شیعه، ص ۲۲۵.
- ↑ ر.ک: معارف دین، ج۲، ص ۱۱۷؛ امام‌شناسی، ج ۲، ص ۳۴۸.
- ↑ ر.ک: زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵، ص؟؟؟.