فیض الهی در قرآن

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث فیض الهی است. "فیض الهی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

فیض الهی در قرآن - فیض الهی در حدیث - فیض الهی در نهج البلاغه - فیض الهی در معارف دعا و زیارات - فیض الهی در کلام اسلامی - فیض الهی در اخلاق اسلامی - فیض الهی در عرفان اسلامی

مقدمه

• خداوند خالق هستی است و همه امور به او باز می‌گردد: ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ فَاعْبُدُوهُ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ، ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ. عبارت ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ... لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ در هر دو آیه، اشاره به توحید در الوهیت و ربوبیت پروردگار دارد و عبارت وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ اشاره به شدت سیطره قدرت و حضور خداوند بر همه امور عالم دارد.
• هرچند نظام خلقت و تدبیر امور در دست پروردگار است و از او آغاز و به او ختم می‌شود: فَسُبْحَانَ الَّذِي بِيَدِهِ مَلَكُوتُ كُلِّ شَيْءٍ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ. اما این خلقت بر اساس نظمی خاص و اسباب و وسائط صورت می‌پذیرد: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى * الَّذِي خَلَقَ فَسَوَّى * وَالَّذِي قَدَّرَ فَهَدَى، فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْرًا.

آیاتی که به وجود اسباب در نظام خلقت اشاره دارد فراوان است. در یک نگاه کلی، همه آیاتی که اشاره به توحید افعالی در اسباب عالم دارد، وجود وسائط را در گردش عالم به اذن خداوند اثبات می‌کند. در ادامه به برخی از این آیات اشاره می‌کنیم: الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَرَاتِ رِزْقًا لَكُمْ فَلَا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْدَادًا وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ. وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ لِتَهْتَدُوا بِهَا فِي ظُلُمَاتِ الْبَرِّ وَالْبَحْرِ قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ.

• تدبیر عالم از آسمان (به معنای عوالم فوق) صورت می‌گیرد: يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ.
• بین علت و معلول می‌باید سنخیت وجود داشته باشد: قُلْ كُلٌّ يَعْمَلُ عَلَى شَاكِلَتِهِ.
• اولین فیض صادر از پروردگار، یکی بیش نیست و در عین حال، واجد همه کمالات و فضائل سایر خلایق است. فیض اول در قرآن کریم با تعبیر «امر» ذکر شده؛ با این ویژگی که:

اولاً، خداوند به امر خود چنین اشاره می‌نماید که امر تکوینی او به هر چیز که تعلق گیرد، بلافاصله موجود می‌شود: إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ.

ثانیاً، امر تکوینی الهی یکی بیش نیست و متعلَّق آن نیز طبعاً یک موجود خواهد بود: إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ * وَمَا أَمْرُنَا إِلَّا وَاحِدَةٌ كَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ

• خلیفه الهی باید دائماً در روی زمین حضور داشته باشد و زمین هرگز بدون خلیفه خداوند باقی نیست: وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً. توضیح آنکه، هیأت اسم فاعل در جَاعِلٌ دلالت بر استمرار فعل در همه زمان‌ها دارد و مقید به زمانی خاص نیست و بیانگر دوام وجود خلیفة الله بر روی زمین است؛ در حالی که اگر آیه استخلاف الهی، با هیأت فعلی بیان می‌شد، کافی بود افعالی نظیر «جعلتُ»، «سأجعل» یا «أجعل» ذکر می‌شد که دلالت بر یک بار واقع شدن می‌کرد.
• چنین رابطی در مراتب عالم با ذات باری، همان مقام شفاعت کبرایی است که در تکوین و تشریع در قرآن به آن اشاره شده است؛ چنان‌که درباره شفاعت تکوینی می‌فرماید: اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ. إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ. در رابطه با تشریع نیز آیات فراوانی در قرآن آمده که ذیل استدلال‌های قرآنی به آن اشاره خواهد شد.
• جامع همه شفاعت‌ها در تکوین و تشریع، مقام ولایت است؛ زیرا در عین آنکه خداوند ولیّ همه است، ولی اقرب و افضل ولایت‌ها را بر او دارد: إِنَّ وَلِيِّيَ اللَّهُ الَّذِي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ. در عین حال، هم اوست که ولایت بر کلّ نظام آفرینش دارد و همه مظاهر در بهره‌مندی از ذات، از او استمداد می‌جویند. قرآن از این مرتبه به «مقام محمود» تعبیر نموده است: وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا.

افاضه فیض الهی

نتیجه‌ای که از مجموعه آیات فوق به دست می‌آید آن است که فیض الهی از ذات باری، در اولین مرحله، صادر اول را وجود می‌بخشد و سپس از مدار او، عالم را به نور خود منور می‌نماید؛ چنان که آیه نور مشیر به همه این موارد است؛ به این ترتیب که نور الهی در تکوین و تشریع، در اولین مرحله بر مشکات ولایت وارد می‌شود: للَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ....

مشکات الهی، خود نیز مراتبی دارد که باطن همه آنها را ولایت تشکیل می‌دهد: مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ... مقام ولایت در ارتباط با ذات باری، اولاً، اقرب اسماء است و ثانیاً، فقر محض و بی‌رنگ به درگاه الهی است؛ تا به آنجا که در اثر شدت طهارت و خلوص، قلوب آنان در برابر پروردگار چنان خالی از اَنانیّت و منوّر به نور فطرت الهی است که گویی هنوزمنوّر به نور توحید نشده، تلألؤ نوری دارد: الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ...

نور الهی، مراتب را در عوالم تکوین و تشریع طی می‌کند و هر یک از انوار، بعد از نور دیگر پدید خواهد آمد: نُورٌ عَلَى نُورٍ... بدین ترتیب، بیت ولایت، مصدر همه انوار الهی است که در تکوین و تشریع، خلایق را تدبیر و هدایت می‌نماید: فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَيُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ يُسَبِّحُ لَهُ فِيهَا بِالْغُدُوِّ وَالْآصَالِ.

خداوند در ادامه آیه نور، به مصادیق بیوت ولایت در عالم دنیا اشاره می‌نماید و اینکه اصلی‌ترین وصف آنان، عصمت از تعلقات دنیوی و به طریق اولی، عصمت از همه گناهان صغیره و کبیره است. رِجَالٌ لَا تُلْهِيهِمْ تِجَارَةٌ وَلَا بَيْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ وَإِقَامِ الصَّلَاةِ وَإِيتَاءِ الزَّكَاةِ يَخَافُونَ يَوْمًا تَتَقَلَّبُ فِيهِ الْقُلُوبُ وَالْأَبْصَارُ. به این ترتیب، راه هدایت به نور توحید، منحصر در تمسک به مشکات ولایت است و تنها در این حالت است که فیض الهی، بیش از عمل بندگان و بنا بر فضل خداوند، آنان را دربر می‌گیرد و تا عالی‌ترین مراتب کمالات توحیدی هدایت می‌کند. لِيَجْزِيَهُمُ اللَّهُ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَيَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ وَاللَّهُ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ.

در مقابل، انقطاع از فیض هدایت امام و تمسک به سایر راه‌ها، ولو به بهانه سیر به توحید و جهاد فی سبیل اللّه باشد، تلاش بی‌حاصلی است که مانند سرابی، تنها آب نما است و تشنگی رسیدن به کمال انسانی و مقام لقاء الهی را هرگز فرو نمی‌نشاند. وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِيعَةٍ يَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ يَجِدْهُ شَيْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِيعُ الْحِسَابِ.

به تعبیر پروردگار، مثل انسان‌های دور افتاده از هدایت امام، مَثل غرق شدگانی است که در نیمه شبی ظلمانی، با ابرهایی فشرده و سیاه و در میان امواج خروشان دریایی متلاطم، گرفتار طوفانند و هر لحظه به امید نجات، دست‌های مضطرب خود را برای تمسک به حبل الهی بیرون می‌آورند تا راه نجاتی یابند؛ اما چون به امام برحقّی تمسک نکرده‌اند، گرفتار موج دیگری می‌شوند و عاقبتی جز غرق شدن و نابودی در انتظارشان نیست.

أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِي بَحْرٍ لُجِّيٍّ يَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا وَمَنْ لَمْ يَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُورٍ.

ولایت خلیفة اللّه بر همه اسماء عالم

خداوند در آیات مختلف، جلوه‌های گوناگون ولایت صادر اول و یا خلیفه خود را بیان می‌نماید.

1. امام، رابط میان خلق و خالق است. در قرآن کریم از این مقام به حبل اللّه، بقیة اللّه، جنب اللّه و یا عروة الوثقی یاد شده است: «عَنْ أَبِي‏ عَبْدِاللهِ(ع): فِي‏ قَوْلِهِ تَعَالَی: وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا قَالَ التَّوْحِيدُ وَ الْوَلَايَةُ».
2. خلیفه خداوند، فیض علم الهی را بدون واسطه از خداوند دریافت می‌کند و متعلَّم به همه اسماء الهی است: وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا.
3. فیض علم الهی، از خلیفه به سایر مخلوقات، به مقدار استعداد آنها جاری می‌شود: ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ. عَالِمُ الْغَيْبِ فَلَا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا * إِلَّا مَنِ ارْتَضَى مِنْ رَسُولٍ....
4. خلیفه الهی در مقام محمودی است که اولاً، همه خلایق او را می‌ستایند؛ زیرا او را منبع و مصدر همه کمالات و افاضات الهی می‌بینند و ثانیاً، بنابر نیاز دائمی که به او دارند، از او تقاضای افاضه دائمی می‌کنند: عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا.
5. از آثار مقام محمود آن است که خلیفه الهی در مقام اخلاص کامل (مقام مخلَصین) و بری از همه زشتی‌هاست؛ طهارت او به عصمت الهی است و در نتیجه، او در همه امور زندگی در مقام صدق با خلق و خالق است؛ چنان‌که خداوند در ادامه بعد از آیه فوق الذکر می‌فرماید: وَقُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَأَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ.
6. خلیفة اللّه در مقام ولایت، مراتب ایمان را از علم الیقین تا عین الیقین طی نموده است و در مقام حقّ الیقین، متلبّس به همه صفات کمالی توحید در مرتبه خلقی و فنای از صفات بشری قرار دارد: وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ كَانَ زَهُوقًا.
7. خلیفه خداوند، نه تنها ولایت تشریعی بر انسان‌ها دارد، بلکه گستره ولایت او تکویناً بر همه خلایق است: وَاجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطَانًا نَصِيرًا. أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ. إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ... وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي وَإِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ.
8. خلیفه الهی در نظام تشریع نیز بر مردم ولایت دارد و ولایت او نازل منزله ولایت الهی و کلام و امر او به منزله امر الهی است: وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ يَعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِينًا.
9. خلیفه الهی از همه جهات بر مردم ولایت دارد. ولایت او اولی و احق از ولایت هرکس بر اموال و نفس خود می‌باشد: النَّبِيُّ أَوْلَى بِالْمُؤْمِنِينَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ.

منابع

1. فیاض‌بخش و محسنی، ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۳