شورا و مشورت در جامعه‌شناسی اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث شورا و مشورت است. شورا و مشورت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: شورا و مشورت در قرآن - شورا و مشورت در نهج البلاغه - شورا و مشورت در حدیث - شورا و مشورت در فقه اسلامی - شورا و مشورت در معارف دعا و زیارات - شورا و مشورت در کلام اسلامی - شورا و مشورت در تاریخ اسلامی - شورا و مشورت در فقه سیاسی - شورا و مشورت در معارف و سیره نبوی - شورا و مشورت در معارف و سیره سجادی - شورا و مشورت در معارف و سیره امام علی - شورا و مشورت در جامعه‌شناسی اسلامی - پرسش‌های مرتبط

مقدمه

“تشاور” و “مشورت” به معنای نظرخواهی با مراجعه برخی به بعضی دیگر است و این معنا از عبارت شرت العمل است وقتی که عمل را از جایش بیرون می‌آوردی، رأی و نظر را هم از شخص طرف مشورت بیرون می‌آوری. در آیه ﴿وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ﴾، شوری، کاری است که در آن نظرخواهی شود و همین‌طور در آیه ﴿وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ﴾. در قرآن کریم از واژه‌های متعددی برای مشورت استفاده شده است؛ مانند "ائتمار". علامه طباطبایی در توضیح مفهوم “شور” به نقل از برخی لغویین می‌نویسد: کلمه تشاور و مشاورت و مشورت به معنای استخراج رأی صحیح است، به اینکه آدمی در مواقعی که خودش درباره کاری رأی صحیح ندارد، به دیگری مراجعه کند و از او رأی صحیح بخواهد. کلمه شوری به معنای آن پیشنهاد و امری است که درباره‌اش مشاوره شود. معنای ﴿وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ﴾ چنین می‌شود که مؤمنین آنهایند که هر کاری می‌خواهند بکنند، در بینشان شورایی است که درباره‌اش مشورت می‌کنند. بهره‌گیری از خرد و تجربه یکدیگر - به ویژه در امور مهم - از شیوه‌های بسیار معقول در همه جوامع و فرهنگ‌هاست. مشورت ضابطه‌مند افق‌های وسیع‌تری را فراروی انسان باز کرده، نصاب اتقان تصمیم‌ها را بالا برده، چاره‌اندیشی‌ها را واقع بینانه‌تر ساخته، ضریب خطاها را کاهش داده و نتیجه‌های مطمئن‌تر و قابل اعتمادتری به دنبال خواهد داشت. تفسیر نمونه نیز در توضیح آیه ﴿...وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ...﴾ می‌نویسد: پیامبر اسلام با اینکه نیازی به مشاوره نداشت، برای اینکه از یک سو مسلمانان را به اهمیت مشورت متوجه سازد تا آن را جزء برنامه‌های اساسی زندگی خود قرار دهند، و از سوی دیگر نیروی فکر و اندیشه را در افراد پرورش دهد، در امور عمومی مسلمانان که جنبه اجرای قوانین الهی داشت (نه قانون‌گذاری) جلسه مشاوره تشکیل می‌داد و مخصوصاً برای رأی افراد ارزش خاصی قائل بود تا جایی که گاهی از رأی خود برای احترام آنها صرف‌نظر می‌نمود. رسیدن به حقوق بدون تعاون و کمک میسر نمی‌شود، از تک‌روی و تک‌اندیشه‌ای کاری ساخته نیست، هیچ کس مافوق همکاری و هم‌فکری با دیگران نیست. همان طوری که هیچ کس مادون همکاری و هم‌فکری نیست. علامت اهل حق این است که از استماع تذکرات اصلاحی و انتقادهای صحیح و بجا آبا و امتناعی ندارند، اولین دلیل صدق و کذب کسی که مدعی است اهل حق است و روی مرز حق رفتار می‌کند یا نمی‌کند این است که گوشش آماده شنیدن انتقاد و اعتراض باشد [یا نباشد]، هیچ فردی از افراد نیست که در سطح بالاتر از اعتراض و انتقاد قرار گرفته باشد. در خصوص جایگاه، اهمیت، آثار، موارد رجوع و اشکال نوظهور مشورت‌های اجتماعی.

آیات قرآنی مرتبط

1. توصیه عام به مشورت نیکو: ﴿...وَأْتَمِرُوا بَيْنَكُمْ بِمَعْرُوفٍ﴾.
2. توصیه حضرت(ص) به مشورت با مؤمنان در امور اجتماعی: ﴿وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ...﴾.
3. مشورت در امور از جمله ویژگی‌های مؤمنان برجسته: ﴿وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَى بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾.
4. توصیه ضمنی والدین به مشورت با یکدیگر در امور مشترک خانوادگی: ﴿فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَنْ تَرَاضٍ مِنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا...﴾.

منابع

1. شرف‌الدین، سید حسین، ارزش‌های اجتماعی از منظر قرآن کریم