حدیث ثقلین در کلام اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حدیث ثقلین است. "حدیث ثقلین" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حدیث ثقلین در حدیث | حدیث ثقلین در نهج البلاغه | حدیث ثقلین در گفتگوهای بین‌المذاهب | حدیث ثقلین در کلام اسلامی

در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل حدیث ثقلین (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.

مقدمه

• "حدیث ثقلین" از مهم‌‌ترین احا‌دیثی است که بر امامت حضرت علی(ع) و یازده فرزند معصومش(ع) و فضیلت آنها دلالت می‌کند. پیامبر خدا(ص) بارها از جمله: در روز عرفه، مسجد خیف، در غدیر خم و خطبۀ غدیریه و در روزهای آخر عمر بر جایگاه والای قرآن (ثقل اکبر) و عترت (ثقل اصغر) تأکید فرمودند و از این دو میراث گران‌‌بها و دو یادگار سنگین یاد کردند که پس از خود برجای می‌گذارد و فرمودند در قیامت از شما سؤال خواهم کرد که با این دو یادگار چه کردید؟ ثقل به معنای وزین و سنگین است؛ همچنین به معنای متاع، توشۀ سفر، هرچیز نفیسی که نیازمند حفاظت باشد آمده است. از ابوعباس ثعلب پرسیدند چرا به این دو، ثقلین گویند؟ گفت: چون تمسّک به این دو، سنگین است در کاربرد قرآنی، ثقلین به جن و انس هم گفته شده است ﴿سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَيُّهَا الثَّقَلانِ﴾ چراکه این دو گروه بر جانداران دیگر برتری دارند و مراد از عترت از نظر اهل لغت و شارحان حدیث، اهل بیت و اخص اقارب پیامبر(ص) است و در روایات نیز مصداق اهل بیت و عترت به پیامبر(ص) و حسن و حسین و ائمه نه‌گانه از فرزندان حسین(ع) و نهمین آنها مهدی(ع) و قائم آنهاست اشاره شده است و قرآن هم در وصف آنها فرموده: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾.

متن حدیث

• متن حدیث ثقلین به صورت‌های مختلف نقل شده است: «إِنِّی تَارِکٌ فِیکُمْ مَا إِنْ تَمَسَّکْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِی أَحَدُهُمَا أَعْظَمُ مِنَ الْآخَرِ وَ هُوَ کِتَابُ اللَّهِ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السَّمَاءِ إِلَی الْأَرْضِ وَ عِتْرَتِی أَهْلُ بَیْتِی وَ لَنْ یَفْتَرِقَا حَتَّی یَرِدَا عَلَیَّ الْحَوْضَ فَانْظُرُوا کَیْفَ تَخْلُفُونِّی فِیهِمَا».

حدیث ثقلین و بیان مرجعیت اهل بیت (ع)

• از جمله چاره‌‌اندیشی‌‌های پیامبر خدا برای آیندۀ امت و جلوگیری از گسترش‌ ضلالت و جهالت و حیرت در جامعه، تلاش برای تعیین مرجع علمی و نشان دادن جهت‌‌گیری استوار برای حرکت‌‌های فکری و بیان چگونگی تفسیر قرآن و مکتب و سرچشمۀ آن است. این حقیقت، روشن‌‌ترین گو‌نۀ خود را در "حدیث ثقلین" نشان داده است. این حدیث هم منقبتی برای اهل بیت پیامبر(ص) است که آنان عِدل و قرین قرآنند، هم مرجعیت علمی و دینی خاندان پیامبر و أئمه معصومین(ع) را می‌‌رساند و هم به تفکیک‎‌ناپذیری قرآن و عترت در آن تصریح شده است و اینکه تمسّک به این دو با هم موجب سعادت و رستگاری است.
• در سخنان اهل بیت(ع) نیز به این حدیث استناد شده است مثلا از فاطمه زهرا(س) نقل شده که فرمودند: «شنیدم از رسول خدا(ص) در مرض موت در حجرۀ خود که مملو از جمعیت بود، فرمودند: ای مردم نزدیک است مرا به زودی و به سرعت قبض کنند و برای رفع عذر شما نزد خدا من گفتارم را برای شما تقدیم می‌کنم: آگاه باشید که من در میان شما دو جانشین از خود می‌گذارم، کتاب پروردگارم و عترتم که اهل بیت منند و سپس دست علی را گرفت و بلند کرد و گفت: این علی با قرآن است و قرآن با علی است و این دو تا از هم جدا نمی‌شوند تا در کنار حوض کوثر بر من وارد شوند. پس بپرسم از شما دربارۀ آنچه که بعد از من با آن دو کردید». در سخنان علی (ع) به کمیل آمده است: «یَا کُمَیْلُ نَحْنُ الثَّقَلُ الْأَصْغَرُ وَ الْقُرْآنُ الثَّقَلُ الْأَکْبَرُ».

دلالت حدیث ثقلین بر عصمت و اطاعت از اهل بیت(ع)

• همراه قرار دادن اهل بیت(ع) و حکم به جدا نشدن آن از قرآن کریم و همچنین دستور به تمسک و پیروی مطلق و بدون قید و شرط و انحصار سبب نجات از گمراهی در پیروی و چنگ زدن به این دو با هم دلالت بر دو چیز دارد:

1. اولاً: دلیل بر عصمت عترت است زیرا هرگونه مخالفت آنان با قرآن هرچند از روی خطا و اشتباه، افتراق و جدایی از قرآن محسوب می‌شود بنابراین همان‌گونه که قرآن وحی الهی است و خطایی در آن راه ندارد: ﴿وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ﴾، امامان نیز از هوای نفس و گناه و خطا مصونند به همین خاطر فرمان داد که به هر دو تمسّک جویند و از آن دو جدا نشوند تا گمراه نگردند؛
2. ثانیاً: لزوم فرمانبرداری و اطاعت از عترت و اهل بیت را می‌رساند؛ زیرا "اخذ" در حدیث چیزی غیر از اطاعت و پیروی دستورات نیست و همچنین چنانکه ظلم به قرآن کریم عبارت است از نافرمانی دستورات و تعالیم آن، بنابراین ظلم به عترت(ع) هم نافرمانی از دستورات آنان است و چه ظلمی بدتر از زیرپا گذاشتن دستورات قرآن و اهل بیت که همان تعالیم قرآن کریم است، بر خلاف نظر بعضی که وصیت و سفارش پیامبر اکرم(ص) دربارۀ اهل بیت خود را اعطای حقوق و ظلم نکردن به آنها می‌‌دانند و می‌‌گویند سخنی از اطاعت نیست.

پاسخ به یک شبهه

• برخی گمان کرده‌‌اند سفارش پیامبر اسلام(ص) به قرآن و سنت است نه قرآن و عترت و دست آویز آنان برای این پندار نقلی است که به جای کلمه "و عترتی" کلمه "و سنتی" را قرار داده‌اند و لذا از احادیث ثقلین به "الاعتصام بالکتاب و السنه" تعبیر شده است.

1. اولاً: حدیث ثقلین با نقل کتاب الله و عترتی از نظر سند در کمال صحت و قوت و از احادیث صحیح و متواتر نزد فریقین است. محدثان شیعه در تواتر آن اجماع دارند و با هشتاد و دو سند از طریق ائمۀ اطهار آن را باز گفته‌اند و محدثان اهل سنت هم به صحت آن تصریح کرده‌اند برای نمونه: حاکم نیشابوری، ابن حجر مکی، نور الدین هیثمی. ۳۴ نفر از اصحاب و ۱۹ نفر از تابعین آن را روایت کرده‌اند. صحابه‌‌ای همچون: علی(ع)، ابوذر، جابر بن عبدالله انصاری، زید بن ارقم، ابو سعید خُدری و زید بن ثابت. علمای اهل سنت معترف‌‌اند این حدیث را بیست تن از اصحاب پیامبر(ص) نقل کرده‌اند. مرحوم قاضی نور اللّه آن را از ۷۴ راوی اهل سنت نقل کرده است و در منابع گوناگون به اسناد و راویان آن اشاره شده است. شکی نیست دست کم دویست تن از اکابر علمای مذاهب مختلف اسلامی، حدیث ثقلین را روایت کرده‌اند. در مقابل این حدیث متواتر جایی برای مطرح شدن خبر واحد نیست.
2. ثانیاً: نقل کتاب الله و سنتی از نظر دلالت نیز قابل قبول نیست؛ زیرا ارجاع امت به سنت پیامبر با توجه به این که همۀ سنت یک جا مدون و قابل دسترسی نبوده، تکلیف بما لا یطاق است و از پیامبر رحمت و هادی امت چنین دستوری صادر نمی‌گردد.

منابع

• محمدی ری‌شهری، محمد، گزیده دانشنامه امیرالمؤمنین
• [[فرهنگ شیعه
• زهادت، عبدالمجید، معارف و عقاید ۵
• محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
• محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی

جستارهای وابسته

پانویس

 با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید: