تعزیه در معارف و سیره حسینی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
: <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[تعزیه در حدیث]] - [[تعزیه در تاریخ اسلامی]] - [[تعزیه در معارف و سیره حسینی]]</div> | : <div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[تعزیه در حدیث]] - [[تعزیه در تاریخ اسلامی]] - [[تعزیه در معارف و سیره حسینی]]</div> | ||
<div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> | <div style="padding: 0.0em 0em 0.0em;"> | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
[[تعزیه]] و [[تعزیت]]، هم به معنای [[تسلیت]] گفتن به یک داغدار از [[مصیبت]] است، هم به معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد [[حادثه عاشورا]] که | [[تعزیه]] و [[تعزیت]]، هم به معنای [[تسلیت]] گفتن به یک داغدار از [[مصیبت]] است، هم به معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد [[حادثه عاشورا]] که «شبیه خوانی» هم گفته می‌شود. اما توضیح هر یک: | ||
===تسلیت‌گویی=== | ===تسلیت‌گویی=== | ||
| خط ۲۰: | خط ۱۸: | ||
تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است که در یک محوّطه، با حضور [[مردم]] توسّط چند نفر انجام می‌گیرد که در نقش قهرمانان [[کربلا]] و با لباس‌های مخصوص و ابزار [[جنگی]] و همراه با دهل و شیپور، نیزه، [[شمشیر]]، سپر، سنج، کرنا، سرنا، خنجر، [[زره]]، مشک آب و اسب، ایفای نقش می‌کنند. صحنه و نمایش، بر مبنای حوادث [[کربلا]] و مقتل‌ها تنظیم می‌شود<ref>درباره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک: «تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران» گردآورنده: پنز چلکووسکی. ترجمه: داود حاتمی. نیز«دائرة المعارف تشیع»، ج۴.</ref>. [[تعزیه]]، اگر بصورت صحیح و با [[حفظ]] [[موازین]] و [[شئون]] [[معصومین]] انجام شود، تأثیر مهم می‌گذارد و وسیله انتقال [[فرهنگ]] [[شهادت]] به نسل‌های [[آینده]] است. | تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است که در یک محوّطه، با حضور [[مردم]] توسّط چند نفر انجام می‌گیرد که در نقش قهرمانان [[کربلا]] و با لباس‌های مخصوص و ابزار [[جنگی]] و همراه با دهل و شیپور، نیزه، [[شمشیر]]، سپر، سنج، کرنا، سرنا، خنجر، [[زره]]، مشک آب و اسب، ایفای نقش می‌کنند. صحنه و نمایش، بر مبنای حوادث [[کربلا]] و مقتل‌ها تنظیم می‌شود<ref>درباره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک: «تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران» گردآورنده: پنز چلکووسکی. ترجمه: داود حاتمی. نیز«دائرة المعارف تشیع»، ج۴.</ref>. [[تعزیه]]، اگر بصورت صحیح و با [[حفظ]] [[موازین]] و [[شئون]] [[معصومین]] انجام شود، تأثیر مهم می‌گذارد و وسیله انتقال [[فرهنگ]] [[شهادت]] به نسل‌های [[آینده]] است. | ||
“در [[فرهنگ شیعه]]، به معنای [[نوحه]] بر [[امامان]] [[شهید]]، نزدیک قبورشان یا در [[خانه]] سوگواران است که برای [[امام حسین]]{{ع}} [[نوحه]] می‌خوانند. در [[فرهنگ]] [[مردم]]، نمونه‌هایی از تابوت‌های سمبلیک برای کشته‌های کربلاست. در شهرهای مختلف [[شیعه]] نشین، [[روز عاشورا]] مراسم خاصّی برپا می‌کنند و هودج‌ها و اسب‌هایی را [[راه]] می‌اندازند. برپایی این‌گونه مراسم که در اماکن عمومی و [[مساجد]] و... به صورت تحریک‌کننده [[حزن]] [[مردم]] است، “تعزیه” نام دارد و با لباس‌ها و... برخی حوادث [[کربلا]] را به صورت نمایش ارائه می‌کنند. در این مراسم، [[روضه]]خوانی و [[نوحه]]خوانی هم انجام می‌گیرد و کودکانی هم بعنوان “پیشخوان” برنامه [[اجرا]] می‌کنند و متن‌های اجرایی اغلب به صورت [[شعر]] است. شکل [[تکامل]]یافته [[تعزیه]]، جدید است<ref>دائرة المعارف الإسلامیه، ج۵، ص۳۱۳ (با تلخیص).</ref>. | “در [[فرهنگ شیعه]]، به معنای [[نوحه]] بر [[امامان]] [[شهید]]، نزدیک قبورشان یا در [[خانه]] سوگواران است که برای [[امام حسین]]{{ع}} [[نوحه]] می‌خوانند. در [[فرهنگ]] [[مردم]]، نمونه‌هایی از تابوت‌های سمبلیک برای کشته‌های کربلاست. در شهرهای مختلف [[شیعه]] نشین، [[روز عاشورا]] مراسم خاصّی برپا می‌کنند و هودج‌ها و اسب‌هایی را [[راه]] می‌اندازند. برپایی این‌گونه مراسم که در اماکن عمومی و [[مساجد]] و... به صورت تحریک‌کننده [[حزن]] [[مردم]] است، “تعزیه” نام دارد و با لباس‌ها و... برخی حوادث [[کربلا]] را به صورت نمایش ارائه می‌کنند. در این مراسم، [[روضه]]خوانی و [[نوحه]]خوانی هم انجام می‌گیرد و کودکانی هم بعنوان “پیشخوان” برنامه [[اجرا]] می‌کنند و متن‌های اجرایی اغلب به صورت [[شعر]] است. شکل [[تکامل]]یافته [[تعزیه]]، جدید است<ref>دائرة المعارف الإسلامیه، ج۵، ص۳۱۳ (با تلخیص).</ref>. | ||
درباره این نمایش مذهبی نوشته‌اند: | درباره این نمایش مذهبی نوشته‌اند: شبیه‌خوانی یا به اصطلاح عامّه «تعزیه‌خوانی»، عبارت از مجسّم کردن و نمایش دادن [[شهادت]] جانسوز [[حضرت حسین]]{{ع}} [[سید الشهدا]] و [[یاران]] آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به [[واقعه کربلا]] بود... شبیه‌خوانی [[ناطق]]، ظاهراً در دوره [[ناصر الدین شاه]] در [[ایران]] معمول شد، یا اگر قبلاً چیزی از آن قبیل بود، در دوره [[سلطنت]] [[ناصر الدین شاه]] رونقی به‌سزا یافت و شبیه‌خوان‌های زبردستی پیدا شدند. ظاهر آنکه مشاهدات شاه در سفرهای خود از تئاترهای اروپا در [[پیشرفت]] کار [[تعزیه]] و شبیه‌خوانی بی‌تأثیر نبوده است”<ref>از صبا تا نیما، یحیی آرین‌پور، ج۱، ص۳۲۲.</ref>. “شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی” [[سنّت]] [[هنری]] و نمایشی [[اهل]] [[تشیّع]] است که سیمای وجیه و [[معصوم]] قدّیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان [[اهل]] معنی عیان داشته است<ref>درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، جابر عناصری، ص۸۶.</ref>. درباره کیفیّت اجرای آن و سنّت‌ها و [[آداب]] مربوط به [[تعزیه]]، تحقیقات [[ارزشمندی]] انجام گرفته و آثاری تألیف شده است. در یکی از منابع آمده است: “تعزیه به احتمال [[قوی]] بصورت [[هیئت]] فعلی خویش در پایان عصر صفوی پدید آمد و از همه سنّت‌های کهن نقّالی و روضه‌خوانی و [[فضائل]] و مناقب‌خوانی و موسیقی مدد گرفت و تشکیلاتی محکم برای خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در [[دست]] گرفتند... تعداد تعزیه‌های اصلی که کمی از [[صد]] می‌گذرد، کیفیّت [[تعزیه]] [[نامه‌ها]] که غالباً منظوم و در هر حال آهنگین یعنی مرکّب از بحر طویل و [[شعر]] است، دستگاه‌هایی که هر یک از خوانندگان باید [[شعر]] خود را در آن بخوانند، آهنگ مخالف‌خوانان که دارای [[هیمنه]] و [[شکوه]] حماسی است...“<ref>فصلنامه هنر، شماره ۲، ص۱۶۲، مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی».</ref>. به اقتضای نقشی که افراد مختلف در اجرای [[تعزیه]] و شبیه‌خوانی داشتند و حال و هوای شعرها و نحوه خواندن، اصطلاحات خاصّی هم رایج بود، مثل: رجزخوانی، شبیه‌خوانی، [[نوحه‌خوانی]]، بحرطویل‌خوانی، مقتل‌خوانی، شهادت‌خوانی، هجران‌خوانی (از زبان [[اسرا]])، [[اشقیا]]خوانی و شمرخوانی (از زبان سران [[سپاه عمر سعد]]). آنچه [[نقل]] شد، گوشه‌ای از کیفیّت اجرای آن را نشان می‌دهد. به [[نقل]] دیگری توجه کنید: “شبیه‌خوانی و [[تعزیه]] در عصر صفویّه هنوز در [[ایران]] مرسوم نشده بود... برپایی نمایش مذهبی یا [[تعزیه]] ظاهراً از زمان [[پادشاهی]] [[کریم خان زند]] در [[ایران]] معمول شده است... این نوع [[عزاداری]] که بیشتر جنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهای کوچک و قراء و قصبات [[ایران]] بیشتر از شهرهای بزرگ بوده است... صورت ساده آن (شبیه‌سازی) که عنوانی نداشته در [[عهد]] صفویّه معمول بوده و بعد از [[سلسله]] صفویّه بصورت نمایش مذهبی روی صحنه آمده است... از خصوصیّات [[تعزیه]] این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبی در یکی از دستگاه‌ها و آوازها... [[اجرا]] می‌کردند و... مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیز رعایت بحر و قافیه را در اشعار می‌کردند. همچنین [[شمایل]] آنها با اصل نیز تناسب داشت<ref>موسیقی مذهبی ایران، ص۳۳ تا ۳۵ (تلخیص شده)؛ نیز ر.ک: فصلنامه هنر، شماره ۲ (زمستان ۶۱)، ص۱۵۶، مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی».</ref>. | ||
مسأله شبیه‌خوانی از دیدگاه [[فقهی]] و [[اعتقادی]] نیز مورد بحث و بررسی [[عالمان شیعه]] قرار گرفته است. برخی آن را [[تحریم]] و بعضی تجویز کرده‌اند<ref>از جمله درباره نظریه علما درباره جواز تعزیه و شبیه‌خوانی و سینه‌زنی و دسته راه انداختن... ر.ک: «فصلنامه هنر» شماره ۴، (پائیز ۱۳۶۲)، مقاله «فتاوای علمای سلف درباره عزاداری و شبیه‌خوانی»، ص۲۹۰. همچنین کتاب «اسرار الشهاده»، فاضل دربندی، بحث مبسوطی در این باره‌ها دارد، ص۶۱ تا ۶۶.</ref>. تأثیرگذاری [[عاطفی]] و نیز [[روحیه]] ضد [[ظلم]] که در پی دیدن نمایش‌های [[تعزیه]] در افراد ایجاد می‌شود، از نقاط قوت و مثبت این نمایش مذهبی است. به همین جهت در [[ایران]] پس از [[انقلاب اسلامی]]، رواج و توسعه بیشتری یافته و همراه این توسعه، تحوّلاتی هم در سبک [[اجرا]]، هم در محتوای اشعار و جهت‌گیری [[سیاسی]] [[اجتماعی]] پدید آمده است. در واقع، [[انقلاب اسلامی]] به [[تعزیه]] [[روح]] جدیدی بخشید و این [[هنر]] [[جان]] گرفت. صاحب‌نظران این فن، خود به تأثیر آن در [[روحیه]] سربازان و افسران در طول سال‌های [[دفاع]] [[مقدّس]] اعتراف کرده‌اند<ref>از جمله ر.ک: «کیهان فرهنگی»، مهر ۶۳، ص۲۷، مقاله «نشستی در ارزیابی تعزیه».</ref>. | مسأله شبیه‌خوانی از دیدگاه [[فقهی]] و [[اعتقادی]] نیز مورد بحث و بررسی [[عالمان شیعه]] قرار گرفته است. برخی آن را [[تحریم]] و بعضی تجویز کرده‌اند<ref>از جمله درباره نظریه علما درباره جواز تعزیه و شبیه‌خوانی و سینه‌زنی و دسته راه انداختن... ر.ک: «فصلنامه هنر» شماره ۴، (پائیز ۱۳۶۲)، مقاله «فتاوای علمای سلف درباره عزاداری و شبیه‌خوانی»، ص۲۹۰. همچنین کتاب «اسرار الشهاده»، فاضل دربندی، بحث مبسوطی در این باره‌ها دارد، ص۶۱ تا ۶۶.</ref>. تأثیرگذاری [[عاطفی]] و نیز [[روحیه]] ضد [[ظلم]] که در پی دیدن نمایش‌های [[تعزیه]] در افراد ایجاد می‌شود، از نقاط قوت و مثبت این نمایش مذهبی است. به همین جهت در [[ایران]] پس از [[انقلاب اسلامی]]، رواج و توسعه بیشتری یافته و همراه این توسعه، تحوّلاتی هم در سبک [[اجرا]]، هم در محتوای اشعار و جهت‌گیری [[سیاسی]] [[اجتماعی]] پدید آمده است. در واقع، [[انقلاب اسلامی]] به [[تعزیه]] [[روح]] جدیدی بخشید و این [[هنر]] [[جان]] گرفت. صاحب‌نظران این فن، خود به تأثیر آن در [[روحیه]] سربازان و افسران در طول سال‌های [[دفاع]] [[مقدّس]] اعتراف کرده‌اند<ref>از جمله ر.ک: «کیهان فرهنگی»، مهر ۶۳، ص۲۷، مقاله «نشستی در ارزیابی تعزیه».</ref>. | ||
| خط ۲۹: | خط ۲۷: | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع}} | |||
#[[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
نسخهٔ ۲۳ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۴:۵۲
مقدمه
تعزیه و تعزیت، هم به معنای تسلیت گفتن به یک داغدار از مصیبت است، هم به معنای اجرای نوعی نمایش مذهبی به یاد حادثه عاشورا که «شبیه خوانی» هم گفته می‌شود. اما توضیح هر یک:
تسلیت‌گویی
اصل تسلیت‌گویی به خاطر مصیبتی که بر کسی وارد شده، در اسلام مستحب است. رسول خدا(ص) فرمود: « مَنْ عَزَّى مُصَاباً فَلَهُ مِثْلُ أَجْرِهِ»[۱] هرکس مصیبت دیده‌ای را تسلیت گوید، پاداشی همانند او دارد. و نیز طبق حدیثی از امام صادق(ع)، خداوند به حضرت فاطمه(س) در سوگ شهادت حسین(ع) تعزیت گفت[۲]. از مستحبات روز عاشورا است که افراد وقتی به هم می‌رسند، نسبت به این مصیبت بزرگ به یک‌دیگر تعزیت و تسلیت گویند. این نشانه داغ‌داری در این فاجعه عظیم و هم‌بستگی با جبهه شهدای کربلاست. عبارتی که مستحب است در این تسلیت‌گویی گفته شود چنین است: « أَعْظَمَ اللَّهُ أُجُورَنَا بِمُصَابِنَا بِالْحُسَيْنِ وَ جَعَلَنَا وَ إِيَّاكُمْ مِنَ الطَّالِبِينَ بِثَأْرِهِ مَعَ وَلِيِّهِ الْإِمَامِ الْمَهْدِيِّ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ(ع)»[۳]. در این متن تعزیت، ضمن داغ‌داری در سوگ سید الشهدا، مسأله خون‌خواهی آن امام شهید در رکاب حضرت مهدی(ع) از خداوند خواسته شده است. سنّت تسلیت‌گویی در میان شیعه، نسبت به مناسبت‌های دیگری که وفات معصومین(ع) پیش می‌آید رایج است و هنگام دیدار، جمله «أَعْظَمَ الله أُجُورَكُمْ» را می‌گویند.
شبیه‌خوانی
تعزیه‌خوانی و شبیه‌خوانی، نمایشی است که در یک محوّطه، با حضور مردم توسّط چند نفر انجام می‌گیرد که در نقش قهرمانان کربلا و با لباس‌های مخصوص و ابزار جنگی و همراه با دهل و شیپور، نیزه، شمشیر، سپر، سنج، کرنا، سرنا، خنجر، زره، مشک آب و اسب، ایفای نقش می‌کنند. صحنه و نمایش، بر مبنای حوادث کربلا و مقتل‌ها تنظیم می‌شود[۴]. تعزیه، اگر بصورت صحیح و با حفظ موازین و شئون معصومین انجام شود، تأثیر مهم می‌گذارد و وسیله انتقال فرهنگ شهادت به نسل‌های آینده است. “در فرهنگ شیعه، به معنای نوحه بر امامان شهید، نزدیک قبورشان یا در خانه سوگواران است که برای امام حسین(ع) نوحه می‌خوانند. در فرهنگ مردم، نمونه‌هایی از تابوت‌های سمبلیک برای کشته‌های کربلاست. در شهرهای مختلف شیعه نشین، روز عاشورا مراسم خاصّی برپا می‌کنند و هودج‌ها و اسب‌هایی را راه می‌اندازند. برپایی این‌گونه مراسم که در اماکن عمومی و مساجد و... به صورت تحریک‌کننده حزن مردم است، “تعزیه” نام دارد و با لباس‌ها و... برخی حوادث کربلا را به صورت نمایش ارائه می‌کنند. در این مراسم، روضه‌خوانی و نوحه‌خوانی هم انجام می‌گیرد و کودکانی هم بعنوان “پیشخوان” برنامه اجرا می‌کنند و متن‌های اجرایی اغلب به صورت شعر است. شکل تکامل‌یافته تعزیه، جدید است[۵]. درباره این نمایش مذهبی نوشته‌اند: شبیه‌خوانی یا به اصطلاح عامّه «تعزیه‌خوانی»، عبارت از مجسّم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین(ع) سید الشهدا و یاران آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلا بود... شبیه‌خوانی ناطق، ظاهراً در دوره ناصر الدین شاه در ایران معمول شد، یا اگر قبلاً چیزی از آن قبیل بود، در دوره سلطنت ناصر الدین شاه رونقی به‌سزا یافت و شبیه‌خوان‌های زبردستی پیدا شدند. ظاهر آنکه مشاهدات شاه در سفرهای خود از تئاترهای اروپا در پیشرفت کار تعزیه و شبیه‌خوانی بی‌تأثیر نبوده است”[۶]. “شبیه‌خوانی و تعزیه‌خوانی” سنّت هنری و نمایشی اهل تشیّع است که سیمای وجیه و معصوم قدّیسین را از روزگار کهن تا به امروز در برابر دیدگان اهل معنی عیان داشته است[۷]. درباره کیفیّت اجرای آن و سنّت‌ها و آداب مربوط به تعزیه، تحقیقات ارزشمندی انجام گرفته و آثاری تألیف شده است. در یکی از منابع آمده است: “تعزیه به احتمال قوی بصورت هیئت فعلی خویش در پایان عصر صفوی پدید آمد و از همه سنّت‌های کهن نقّالی و روضه‌خوانی و فضائل و مناقب‌خوانی و موسیقی مدد گرفت و تشکیلاتی محکم برای خود ترتیب داد و کارگردانان ورزیده اداره آن را در دست گرفتند... تعداد تعزیه‌های اصلی که کمی از صد می‌گذرد، کیفیّت تعزیه نامه‌ها که غالباً منظوم و در هر حال آهنگین یعنی مرکّب از بحر طویل و شعر است، دستگاه‌هایی که هر یک از خوانندگان باید شعر خود را در آن بخوانند، آهنگ مخالف‌خوانان که دارای هیمنه و شکوه حماسی است...“[۸]. به اقتضای نقشی که افراد مختلف در اجرای تعزیه و شبیه‌خوانی داشتند و حال و هوای شعرها و نحوه خواندن، اصطلاحات خاصّی هم رایج بود، مثل: رجزخوانی، شبیه‌خوانی، نوحه‌خوانی، بحرطویل‌خوانی، مقتل‌خوانی، شهادت‌خوانی، هجران‌خوانی (از زبان اسرا)، اشقیاخوانی و شمرخوانی (از زبان سران سپاه عمر سعد). آنچه نقل شد، گوشه‌ای از کیفیّت اجرای آن را نشان می‌دهد. به نقل دیگری توجه کنید: “شبیه‌خوانی و تعزیه در عصر صفویّه هنوز در ایران مرسوم نشده بود... برپایی نمایش مذهبی یا تعزیه ظاهراً از زمان پادشاهی کریم خان زند در ایران معمول شده است... این نوع عزاداری که بیشتر جنبه عامیانه داشته و رواج آن در شهرهای کوچک و قراء و قصبات ایران بیشتر از شهرهای بزرگ بوده است... صورت ساده آن (شبیه‌سازی) که عنوانی نداشته در عهد صفویّه معمول بوده و بعد از سلسله صفویّه بصورت نمایش مذهبی روی صحنه آمده است... از خصوصیّات تعزیه این بود که هر یک نقش خود را با خواندن اشعار مذهبی در یکی از دستگاه‌ها و آوازها... اجرا می‌کردند و... مخالفین در جواب و سؤال با موافقین نیز رعایت بحر و قافیه را در اشعار می‌کردند. همچنین شمایل آنها با اصل نیز تناسب داشت[۹].
مسأله شبیه‌خوانی از دیدگاه فقهی و اعتقادی نیز مورد بحث و بررسی عالمان شیعه قرار گرفته است. برخی آن را تحریم و بعضی تجویز کرده‌اند[۱۰]. تأثیرگذاری عاطفی و نیز روحیه ضد ظلم که در پی دیدن نمایش‌های تعزیه در افراد ایجاد می‌شود، از نقاط قوت و مثبت این نمایش مذهبی است. به همین جهت در ایران پس از انقلاب اسلامی، رواج و توسعه بیشتری یافته و همراه این توسعه، تحوّلاتی هم در سبک اجرا، هم در محتوای اشعار و جهت‌گیری سیاسی اجتماعی پدید آمده است. در واقع، انقلاب اسلامی به تعزیه روح جدیدی بخشید و این هنر جان گرفت. صاحب‌نظران این فن، خود به تأثیر آن در روحیه سربازان و افسران در طول سال‌های دفاع مقدّس اعتراف کرده‌اند[۱۱].
اجرای تعزیه مخصوص ایران نیست، در کشورهای اسلامی و شیعی دیگری نیز این سنّت مورد توجّه است و با سبک‌های گوناگون و اعتقادات و مراسم مختلف و ابزار و ادوات دیگری اجرا می‌شود، از جمله در هند و پاکستان، که رواج بیشتری دارد[۱۲][۱۳].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
- ↑ سفینة البحار، ج۲، ص۱۸۸. در این زمینه ر.ک: «باب التعزیه و المآتم» در بحار الأنوار، ج۷۹، ص۷۱ تا ۱۱۳.
- ↑ سفینة البحار، ج۲، ص۱۸۸. در این زمینه ر.ک: «باب التعزیه و المآتم» در بحار الأنوار، ج۷۹، ص۷۱ تا ۱۱۳.
- ↑ مفاتیح الجنان، اعمال روز عاشورا.
- ↑ درباره تاریخچه آن در کشورمان ایران ر.ک: «تعزیه، هنر بومی پیشرو ایران» گردآورنده: پنز چلکووسکی. ترجمه: داود حاتمی. نیز«دائرة المعارف تشیع»، ج۴.
- ↑ دائرة المعارف الإسلامیه، ج۵، ص۳۱۳ (با تلخیص).
- ↑ از صبا تا نیما، یحیی آرین‌پور، ج۱، ص۳۲۲.
- ↑ درآمدی بر نمایش و نیایش در ایران، جابر عناصری، ص۸۶.
- ↑ فصلنامه هنر، شماره ۲، ص۱۶۲، مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی».
- ↑ موسیقی مذهبی ایران، ص۳۳ تا ۳۵ (تلخیص شده)؛ نیز ر.ک: فصلنامه هنر، شماره ۲ (زمستان ۶۱)، ص۱۵۶، مقاله «پژوهشی در تعزیه و تعزیه خوانی».
- ↑ از جمله درباره نظریه علما درباره جواز تعزیه و شبیه‌خوانی و سینه‌زنی و دسته راه انداختن... ر.ک: «فصلنامه هنر» شماره ۴، (پائیز ۱۳۶۲)، مقاله «فتاوای علمای سلف درباره عزاداری و شبیه‌خوانی»، ص۲۹۰. همچنین کتاب «اسرار الشهاده»، فاضل دربندی، بحث مبسوطی در این باره‌ها دارد، ص۶۱ تا ۶۶.
- ↑ از جمله ر.ک: «کیهان فرهنگی»، مهر ۶۳، ص۲۷، مقاله «نشستی در ارزیابی تعزیه».
- ↑ «کیهان فرهنگی»، مهر ۶۳، ص۲۷، مقاله «نشستی در ارزیابی تعزیه».
- ↑ محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، ص ۱۲۳.