ابوبکر بن ابی‌قحافه: تفاوت میان نسخه‌ها

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
جز (جایگزینی متن - '== جستارهای وابسته == == منابع ==' به '== منابع ==')
بدون خلاصۀ ویرایش
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی
خط ۱: خط ۱:
{{امامت}}
{{امامت}}
<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>
{{مدخل مرتبط
<div style="background-color: rgb(255, 245, 227); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">[[ابوبکر بن ابی‌قحافه در قرآن]] - [[ابوبکر بن ابی‌قحافه در تاریخ اسلامی]] - [[ابوبکر بن ابی‌قحافه در نهج البلاغه]]</div>
| موضوع مرتبط = راویان غدیر
| عنوان مدخل = ابوبکر بن ابی‌قحافه
| مداخل مرتبط = [[ابوبکر بن ابی‌قحافه در قرآن]] - [[ابوبکر بن ابی‌قحافه در تاریخ اسلامی]] - [[ابوبکر بن ابی‌قحافه در نهج البلاغه]]
| پرسش مرتبط  =
}}


'''[[ابوبکر بن ابی قحافه]]'''، از [[صحابه پیامبر]] و - به [[اعتقاد]] [[اهل سنت]] - [[اولین خلیفه]] از [[خلفای راشدین]] است.  
'''[[ابوبکر بن ابی قحافه]]'''، از [[صحابه پیامبر]] و - به [[اعتقاد]] [[اهل سنت]] - [[اولین خلیفه]] از [[خلفای راشدین]] است.  


==مقدمه==
==مقدمه==
ابوبکر جزء اولین [[مسلمانان]] بود که در [[مکّه]] به [[پیامبر]] گروید و با آن [[حضرت]] به [[مدینه]] [[هجرت]] کرد. وی که از قبیلۀ "[[تیم]]" بود و موقعیت [[اجتماعی]] خوبی داشت، [[پیوستن]] او به [[اسلام]] در [[پیشرفت]] [[آیین خدا]] مؤثّر بود و [[پیامبر خاتم|پیامبر خدا]] نیز با [[ازدواج]] با [[عایشه]] دختر ابوبکر، از این موقعیت به نفع [[اسلام]] بهره گرفت. پس از [[وفات]] [[پیامبر خاتم|رسول خدا]]{{صل}} و بروز [[تعصّبات جاهلی]] و رقابت [[مهاجران]] و [[انصار]]، با صحنه‌سازی‌هایی که در [[سقیفه]] [[بنی ساعده]] انجام گرفت، برخلاف [[نصّ صریح]] و [[نصب]] قطعی [[پیامبر]]، ابوبکر را به [[خلافت]] برگزیدند و [[امام علی|علی]]{{ع}} را کنار زدند. در دورۀ او [[ظلم]] به [[اهل بیت]] و [[محروم]] ساختن [[امّت]] از [[امامت]] [[امام علی|امیر المؤمنین]]{{ع}} پایه‌ریزی شد و به [[خانۀ حضرت زهرا]]{{عم}} حمله گشت و [[فدک]] [[غصب]] شد و [[فاطمه زهرا|حضرت زهرا]]{{عم}} تا آخر [[عمر]] از او و [[عمر]] ناراضی بود. میان او و [[امام علی|علی]]{{ع}} ماجراهاست که در این مختصر نمی‌گنجد<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|فرهنگ غدیر]]، ص۴۶.</ref>.
[[ابوبکر عبدالله بن عثمان بن عامر بن عمرو تیمی قرشی]] دو سال و اندی پس از [[عام الفیل]]،<ref>الاصابه ۴/۱۰۱.</ref> ۵۱ [[قبل از هجرت]] در [[شهر مکه]] به [[دنیا]] آمد<ref> الاعلام ۴/۱۰۲.</ref> و «عبدالکعبه» نام گرفت. [[پدر]] و مادرش هر دو از تیره [[تیم]] بودند و از طریق نیای پنجم شان با [[پیامبر]]{{صل}} نسبت داشتند. گویند که پیامبر{{صل}} او را به سبب زیبایی چهره‌اش، ملقب به [[عتیق]] ساخت. از دیگر [[القاب]] مشهور وی [[صدیق]] است که بر پایه [[منابع اهل سنت]]، [[تصدیق]] بی‌چون و چرای خبر [[معراج]]، بدو داده شد.<ref>المعارف ۷۳.</ref> البته [[علمای شیعه]] تعلق [[لقب]] صدیق را به [[ابوبکر]] مردود، و آن را از [[القاب حضرت علی]]{{ع}} می‌دانند.<ref> الغدیر ۲/۳۱۲.</ref>


ابوبکر، [[فرزند]] [[ابوقحافه عثمان]] و مادرش [[ام‌الخیر سلمی]]، دختر [[صخر بن عامر بن كعب بن سعد]] بود. هر دو از طریق جدّ پنجمشان با [[پیامبر]] نسبت داشتند. ابوبکر بنابر برخی [[روایات]]، دو سال و چند ماه پس از [[واقعه عام‌الفیل]] در [[مکه]] به‌دنیا آمد. نام وی در دوران پیش از [[اسلام]] [[عبدالکعبة]] بود و پس از [[اسلام]] [[پیامبر]] وی را [[عبدالله]] خواند. [[القاب]] دیگر او را [[عتیق]]، [[صدیق]] و [[فاروق]] نوشته‌اند. علمای [[شیعه]] تعلق [[لقب]] [[صدیق]] و [[فاروق]] را به ابوبکر مردود می‌شمارند و با استناد به منابع [[اهل سنت]] این [[القاب]] را از [[القاب امام علی]]{{ع}} می‌دانند<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۷۹ - ۸۰.</ref>.
ابوبکر از [[جوانی]] به [[بازرگانی]] [[اشتغال]] داشت<ref>السیرة النبویه (ابن هشام) ۱/۲۶۷.</ref> و از [[دوستان]] نزدیک پیامبر{{صل}} بود و در یکی از سفرهای [[شام]] نیز آن [[حضرت]] را [[همراهی]] کرد.<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی ۵/۲۲۲.</ref> پس از این که وی [[اسلام]] را پذیرفت، پیامبر{{صل}} نام او را به «عبدالله» [[تغییر]] داد.<ref>اسد الغابه ۳/۲۰۵.</ref> او از محضر پیامبر{{صل}} بهره برده و از وی [[روایت]] نموده است و کسانی مانند [[انس بن مالک]]، [[عثمان بن عفان]]، [[ابوهریره]] و [[طارق بن شهاب]] از او روایت کرده‌اند.<ref> تهذیب الکمال ۱۵/۲۸۳ و ۲۸۴.</ref> ابوبکر در [[نسب‌شناسی]] سرآمد دیگران بود.<ref>السیرة النبویه (ابن هشام) ۱/۲۶۷.</ref>


ابوبکر از [[جوانی]] به شغل بازرگانی (بزازی) اشتغال داشت و مردی توانگر بود. وی در زمره نخستین کسانی است که [[اسلام]] آوردند. برجسته‌ترین حادثه [[زندگی]] ابوبکر در [[مکه]]، [[همراهی]] او با [[پیامبر]]{{صل}} در [[هجرت]] به [[مدینه]] (اول [[ربیع الاول]] [[سال اول هجری]]، [[سال]] چهاردهم پس از [[بعثت]]) و پنهان شدن در [[غار ثور]] است. در [[شب]] چهارم [[ربیع]] الاول [[پیامبر]]{{صل}} همراه با ابوبکر از [[غار ثور]]، آهنگ یثرب کردند و روز [[دوشنبه]] دوازدهم [[ربیع]] الاول وارد [[یثرب ]] ([[مدینه]]) شدند. ابوبکر پس از آن در بیشتر اوقات همراه [[پیامبر]] بود. [[عایشه]] یکی از [[همسران]] [[پیامبر]] نیز [[فرزند]] ابوبکر است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص ۷۹ - ۸۰.</ref>.
[[واقدی]] در خبری، به شعرشناسی وی نیز اشاره ای کرده است.<ref> المغازی ۱/۸۰۷.</ref> همچنین روایاتی چند حکایت دارد که ابوبکر در [[تعبیر خواب]] نیز دستی داشته و [[خواب]] کسانی از جمله پیامبر{{صل}} را تعبیر کرده است.<ref>الطبقات الکبری ۳/۱۷۷.</ref> او در [[زمان جاهلیت]] از بزرگان [[قریش]]<ref>الطبقات الکبری ۳/۱۷۷.</ref> و فردی توانگر بود <ref>الطبقات الکبری ۳/۱۷۲.</ref> و جزء نخستین کسانی بود که به پیامبر{{صل}} [[ایمان]] آورد و در هنگام [[هجرت پیامبر]]{{صل}} به [[مدینه]]، همراه آن حضرت در [[غار]] بود.<ref>تاریخ الاسلام ۳/۱۰۶ و ۱۱۰.</ref> در آغاز درگیری با [[مشرکان]] و [[آزار]] و [[شکنجه]] [[مسلمانان]]، ابوبکر نیز متحمل آزارها شد و منابع اهل سنت از مجروح شدن وی به دست مشرکان [[سخن]] گفته‌اند.<ref>السیرة النبویه (ابن هشام) ۱/۳۱۰.</ref> او به همراه [[پیامبر]]{{صل}} در [[جنگ‌ها]] شرکت می‌‌جست.<ref>اسد الغابه ۳/۲۰۵.</ref> پس از [[رحلت پیامبر]]{{صل}} در [[سال یازدهم هجری]] در [[سقیفه]] حضور داشت و در آنجا برای [[خلافت]] [[انتخاب]] شد و یک [[روز]] پس از [[ماجرای سقیفه]]، برای [[بیعت]] عمومی بر [[منبر]] نشست و [[مردم]] با او بیعت کردند<ref>السیرة النبویه (ابن هشام) ۴/۳۱۱.</ref>.


==[[ابوبکر]] پس از [[رحلت پیامبر]]==
یکی از اقدامات [[ابوبکر]] در همان روزهای نخستین خلافت، [[مصادره]] قهرآلود [[فدک]] بود <ref>شرح نهج البلاغه ۱۶/۲۶۸.</ref> و دومین [[اقدام]] رسمی و [[حکومتی]] او پس از ضبط فدک، [[تجهیز]] و فرستادن [[لشکر اسامه]] به سوی [[رومیان]] بود.<ref>کتاب المغزی ۳/۱۱۲۱.</ref> در [[زمان]] خلافتش، بلاد [[شام]] و قسمت زیادی از [[عراق]] را فتح کرد<ref>الاعلام ۴/۱۰۲.</ref> و [[سرکوب]] [[مخالفان]] [[حکومت]] و [[دشمنان اسلام]] را در دستور کار خود قرار داد و با [[یاری]] [[مسلمانان]] توانست سرکشی‌ها و آشوب‌های مناطق دور و نزدیک را فرو نشاند و در طول یک سال [[جزیرة العرب]] را چون [[زمان پیامبر]]{{صل}} زیر لوای [[اسلام]] درآورد.<ref>فتوح البلدان ۸۹ ـ ۱۱۵.</ref>
[[پیامبر]]{{صل}} [[روز ۲۸ صفر]] [[سال یازدهم هجری]] [[رحلت]] کرد. سابقه ابوبکر هر چند پیش از [[رحلت پیامبر اکرم]] سابقه‌ای به‌نسبت خوب است، اما پس از رحلت پیامبر به واسطه او،امر [[خلافت]] که [[حق مسلم امام علی]]{{ع}} بود، از جایگاه اصلی‌اش خارج شد. بنابر قول مشهور، ابوبکر هنگام خبر رحلت پیامبر در منطقه سنح بوده است. حضور ابوبکر در [[مسجد]] و [[پیوستن]] او به‌همراه [[عمر]] و [[ابوعبیده جراح]] به [[اجتماع]] [[انصار]] در [[سقیفه بنی‌ساعده]]، همراه با زمینه‌سازی عمر، در نهایت سبب شد که ابوبکر دو [[روز]] بعد از رحلت پیامبر اکرم{{صل}} –در حالی که [[امام علی]]{{ع}} و دیگر بزرگان [[بنی‌هاشم]] مشغول [[مراسم]] [[تدفین]] پیامبر بودند- بر [[کرسی خلافت]] بنشیند، تصدّی کرسی خلافت [[مسلمین]] ابوبکر در شرایطی پیش آمد که حدود ۲ ماه پیش در [[جریان غدیر]] [[خم]]، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} به‌طور رسمی در مقابل دیدگان جمع کثیری از [[حاجیان]]<ref>اقوال مختلف تعداد جمعیت حاضر در روز غدیر خم را از حداقل ۷۰ هزار تا ۱۲۰ هزار نفر ذکر کرده‌اند.</ref> [[علی]]{{ع}} را به‌عنوان [[جانشین]] خود [[انتخاب]] و به [[مردم]] معرفی کرده بود. [[حدیث متواتر]] {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ، فَهذا عَلِىٌّ مَوْلاهُ. أَللّهُمَّ والِ مَنْ والاهُ، وَ عادِ مَنْ عاداهُ}} که در [[منابع اهل سنت]] نیز از اعتبار و [[تواتر]] برخوردار است، دلیلی بر این مدعاست. از این‌رو [[شیعیان]] از این مسئله با عنوان [[غصب خلافت]] یاد می‌کنند و معتقدند پیامبر اکرم، امام علی{{ع}} را به‌عنوان [[خلیفه]] و جانشین خود در امر [[امامت]] برگزید. یک روز بعد از [[ماجرای سقیفه]] بیشتر مردم با ابوبکر [[بیعت]] کردند، اما در این میان برخی از بزرگان [[اصحاب]] چون [[ابوذر غفاری]]، [[سلمان فارسی]]، [[عباس بن عبدالمطلب]]، [[مقداد]] بن [[عمرو]] و... از بیعت با وی خودداری کردند. امام علی{{ع}} بنابر [[روایات]] مشهور از [[بیعت با ابوبکر]] با وجود [[اعمال]] فشار و [[خشونت]] بر وی و [[خانواده]] و یارانش تا چهل روز یا ۷۵ روز و در بعضی اقوال تا [[وفات حضرت فاطمه]]{{س}} –یعنی شش ماه بعد- [[امتناع]] کرد. سرانجام [[امام علی]]{{ع}} به‌دلیل [[مشاهده]] گسترش شدید [[ارتداد]]، [[طغیان]] [[قبایل]] و [[ظهور]] [[مدعیان پیامبری]] در [[جزیرة العرب]] و ایجاد خطر [[فتنه]] و [[فساد]] در [[جامعه مسلمین]]، اوضاع را نابسامان دید و برای [[حفظ]] [[جامعة]] نوپای [[مسلمین]] تن به [[بیعت]] داد<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص۸۰ - ۸۱.</ref>.


[[ابوبکر]] در [[روز]] [[دوشنبه]] ۷ [[جمادی]] الآخر [[سال سیزدهم هجری]] تب کرد و بستری شد. در این [[بیماری]] که پانزده روز طول کشید [[عمر]] به‌جای وی بر [[نماز]] ایستاد. سرانجام در ۲۲ همان ماه در سن ۶۲ سالگی، در حالی‌که دو سال و سه ماه و ۲۲ روز از خلافتش سپری شده بود، درگذشت. ابوبکر را همسرش [[اسماء]] [[غسل]] داد و همان شب عمر بر پیکرش نمازگزارد و در کنار [[مدفن]] [[پیامبر]] به [[خاک]] سپرده است<ref>دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه، ج۱، ص۸۱.</ref>.
رجال‌نویسان [[اهل سنت]] او را فردی بردبار، [[خطیب]] و [[شجاع]] توصیف نموده‌اند.<ref>الاعلام ۴/۱۰۲.</ref> کتاب مسند اثر اوست.<ref>کشف الظنون ۲/۱۶۸۴.</ref> سرانجام وی در ۶۳ سالگی در ۲۲ [[جمادی الثانی]] [[سال]] سیزدهم در [[مدینه]] درگذشت و [[عمر بن خطاب]] بر او [[نماز]] گزارد و در خانه‌ای که پیامبر{{صل}} در آن به [[خاک]] سپرده شده بود، [[دفن]] شد<ref>تاریخ الیعقوبی ۲/۱۳۸.</ref>.<ref>جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی (کتاب)|فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی]] ج۱، ص۴۵۱ - ۴۵۲.</ref>
 
امام علی{{ع}} در [[خطبه]] سوم [[نهج البلاغه]] فرمود: "[[آگاه]] باشید. به [[خدا]] [[سوگند]] که [[فرزند ابی‌قحافه]] [[خلافت]] را چون جامه‌ای بر تن کرد و [[نیک]] می‌دانست که پایگاه من نسبت به آن (امر خلافت) چونان محور است به آسیاب"<ref> نهج البلاغه، خطبه ۳: {{متن حدیث|أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ تَقَمَّصَهَا فُلَانٌ [ابْنُ أَبِی قُحَافَةَ] وَ إِنَّهُ لَیَعْلَمُ أَنَّ مَحَلِّی مِنْهَا مَحَلُّ الْقُطْبِ مِنَ الرَّحَی‏}}</ref>. امام علی{{ع}} در این خطبه به [[صراحت]] [[اعتراض]] خود را بیان می‌کند: ابوبکر با وجودی که می‌دانست [[جایگاه امام]] در امر خلافت به منزله [[قطب]] آسیاست، اما خلافت را به دست گرفت. استوانه [[آسیا]] حرکات سنگ را تنظیم می‌کند و در نتیجه گردش سنگ حاصل می‌شود. [[امام]]{{ع}} نیز بر وفق [[حکمت الهی]]، نظم‌دهنده امور مسلمین و آگاه به [[سیاست]] شرعیّه است. به این سبب جایگاه خود را در خلافت به موقعیّت و نقش استوانه آسیاب [[تشبیه]] کرده است. آنچه مسلم است [[غصب خلافت]] و کنار گذاشتن اما از [[اداره امور]] [[جامعه]] لطمه‌ای جبران‌ناپذیر بر [[بشریت]] وارد ساخت که جبران آن امری ناممکن است<ref>[[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|دانشنامه نهج البلاغه]]، ج۱، ص۸۱.</ref>.


==[[خلافت ابوبکر]]==
==[[خلافت ابوبکر]]==
خط ۲۵: خط ۲۶:
== منابع ==
== منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
#[[پرونده:1368987.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ غدیر (کتاب)|'''فرهنگ غدیر''']]
# [[پرونده: IM009687.jpg|22px]] جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱''']]
#[[پرونده:13681048.jpg|22px]] [[سید جمال‌الدین دین‌پرور|دین‌پرور، سیدجمال‌الدین]]، [[دانشنامه نهج البلاغه ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه نهج البلاغه ج۱''']]
{{پایان منابع}}
{{پایان منابع}}



نسخهٔ ‏۲۶ آوریل ۲۰۲۲، ساعت ۱۲:۰۱

ابوبکر بن ابی قحافه، از صحابه پیامبر و - به اعتقاد اهل سنت - اولین خلیفه از خلفای راشدین است.

مقدمه

ابوبکر عبدالله بن عثمان بن عامر بن عمرو تیمی قرشی دو سال و اندی پس از عام الفیل،[۱] ۵۱ قبل از هجرت در شهر مکه به دنیا آمد[۲] و «عبدالکعبه» نام گرفت. پدر و مادرش هر دو از تیره تیم بودند و از طریق نیای پنجم شان با پیامبر(ص) نسبت داشتند. گویند که پیامبر(ص) او را به سبب زیبایی چهره‌اش، ملقب به عتیق ساخت. از دیگر القاب مشهور وی صدیق است که بر پایه منابع اهل سنت، تصدیق بی‌چون و چرای خبر معراج، بدو داده شد.[۳] البته علمای شیعه تعلق لقب صدیق را به ابوبکر مردود، و آن را از القاب حضرت علی(ع) می‌دانند.[۴]

ابوبکر از جوانی به بازرگانی اشتغال داشت[۵] و از دوستان نزدیک پیامبر(ص) بود و در یکی از سفرهای شام نیز آن حضرت را همراهی کرد.[۶] پس از این که وی اسلام را پذیرفت، پیامبر(ص) نام او را به «عبدالله» تغییر داد.[۷] او از محضر پیامبر(ص) بهره برده و از وی روایت نموده است و کسانی مانند انس بن مالک، عثمان بن عفان، ابوهریره و طارق بن شهاب از او روایت کرده‌اند.[۸] ابوبکر در نسب‌شناسی سرآمد دیگران بود.[۹]

واقدی در خبری، به شعرشناسی وی نیز اشاره ای کرده است.[۱۰] همچنین روایاتی چند حکایت دارد که ابوبکر در تعبیر خواب نیز دستی داشته و خواب کسانی از جمله پیامبر(ص) را تعبیر کرده است.[۱۱] او در زمان جاهلیت از بزرگان قریش[۱۲] و فردی توانگر بود [۱۳] و جزء نخستین کسانی بود که به پیامبر(ص) ایمان آورد و در هنگام هجرت پیامبر(ص) به مدینه، همراه آن حضرت در غار بود.[۱۴] در آغاز درگیری با مشرکان و آزار و شکنجه مسلمانان، ابوبکر نیز متحمل آزارها شد و منابع اهل سنت از مجروح شدن وی به دست مشرکان سخن گفته‌اند.[۱۵] او به همراه پیامبر(ص) در جنگ‌ها شرکت می‌‌جست.[۱۶] پس از رحلت پیامبر(ص) در سال یازدهم هجری در سقیفه حضور داشت و در آنجا برای خلافت انتخاب شد و یک روز پس از ماجرای سقیفه، برای بیعت عمومی بر منبر نشست و مردم با او بیعت کردند[۱۷].

یکی از اقدامات ابوبکر در همان روزهای نخستین خلافت، مصادره قهرآلود فدک بود [۱۸] و دومین اقدام رسمی و حکومتی او پس از ضبط فدک، تجهیز و فرستادن لشکر اسامه به سوی رومیان بود.[۱۹] در زمان خلافتش، بلاد شام و قسمت زیادی از عراق را فتح کرد[۲۰] و سرکوب مخالفان حکومت و دشمنان اسلام را در دستور کار خود قرار داد و با یاری مسلمانان توانست سرکشی‌ها و آشوب‌های مناطق دور و نزدیک را فرو نشاند و در طول یک سال جزیرة العرب را چون زمان پیامبر(ص) زیر لوای اسلام درآورد.[۲۱]

رجال‌نویسان اهل سنت او را فردی بردبار، خطیب و شجاع توصیف نموده‌اند.[۲۲] کتاب مسند اثر اوست.[۲۳] سرانجام وی در ۶۳ سالگی در ۲۲ جمادی الثانی سال سیزدهم در مدینه درگذشت و عمر بن خطاب بر او نماز گزارد و در خانه‌ای که پیامبر(ص) در آن به خاک سپرده شده بود، دفن شد[۲۴].[۲۵]

خلافت ابوبکر

فضیلت ابوبکر

منابع

  1. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱

پانویس

  1. الاصابه ۴/۱۰۱.
  2. الاعلام ۴/۱۰۲.
  3. المعارف ۷۳.
  4. الغدیر ۲/۳۱۲.
  5. السیرة النبویه (ابن هشام) ۱/۲۶۷.
  6. دائرة المعارف بزرگ اسلامی ۵/۲۲۲.
  7. اسد الغابه ۳/۲۰۵.
  8. تهذیب الکمال ۱۵/۲۸۳ و ۲۸۴.
  9. السیرة النبویه (ابن هشام) ۱/۲۶۷.
  10. المغازی ۱/۸۰۷.
  11. الطبقات الکبری ۳/۱۷۷.
  12. الطبقات الکبری ۳/۱۷۷.
  13. الطبقات الکبری ۳/۱۷۲.
  14. تاریخ الاسلام ۳/۱۰۶ و ۱۱۰.
  15. السیرة النبویه (ابن هشام) ۱/۳۱۰.
  16. اسد الغابه ۳/۲۰۵.
  17. السیرة النبویه (ابن هشام) ۴/۳۱۱.
  18. شرح نهج البلاغه ۱۶/۲۶۸.
  19. کتاب المغزی ۳/۱۱۲۱.
  20. الاعلام ۴/۱۰۲.
  21. فتوح البلدان ۸۹ ـ ۱۱۵.
  22. الاعلام ۴/۱۰۲.
  23. کشف الظنون ۲/۱۶۸۴.
  24. تاریخ الیعقوبی ۲/۱۳۸.
  25. جمعی از پژوهشگران، فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱، ص۴۵۱ - ۴۵۲.