کشف و شهود

این مدخل زیرشاخهٔ بحث علم معصوم است. کشف و شهود از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: کشف و شهود در حدیث - کشف و شهود در کلام اسلامی - کشف و شهود در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی - پرسش مرتبط ندارد

شهود عبارت از آن‌ است که افرادی بتوانند فراتر از قلمرو حواس، حقایقی از جهان غیب را‌ با‌ قلب‌ خود مشاهده کنند که دیگران قادر به دیدن آنها نیستند. براساس برخی از روایات ائمه (ع) دارای چنین شهودی‌ بوده‌اند‌ و این شیوه، یکی از روش‌های علم آموزی و آگاهی از غیب بوده است.

معناشناسی کشف و شهود

آشکار شدن آنچه نهان است و مشاهده جهان غیب و ناپیدا. معنی این اصطلاح عرفانی آن است که انسان به مرتبه‌ای از ایمان و یقین و معرفت برسد که پرده‌ها از برابر چشمش کنار رود و حقایق را ببیند و از باطن اشخاص و اشیاء باخبر باشد. در دنیای عادی، چشم ما و درک ما امور غیبی و پشت پرده را نمی‌بیند. اما گاهی کسی در اثر صفای باطن و تقرب به خدا به مرتبه‌ای می‌‌رسد که عوالم غیب برای او کشف می‌شود. به این حالت «مکاشفه» هم گفته می‌شود.

مراد از «شهود» آن‌ است که افرادی بتوانند فراتر از قلمرو حواس، حقایقی از جهان غیب را‌ با‌ قلب‌ خود مشاهده کنند که دیگران قادر به دیدن آنها نیستند، این مشاهده، همان‌ چیزی‌ است‌ که در مباحث عرفانی از آن به شهود یاد می‌شود. برخی در تعریف شهود گفته اند: "علمی است که خداوند به پیامبر (ص) عطا فرموده است و بر خلاف ریاضیات و منطق، بی‌‏تحقیق و اجتهاد و قرائت و کتابت و صناعت کسب شده و به گذشت زمان نیازمند نیست. این علم بنا به مشیت خداوند، از طریق تزکیه و اشراق نفس حاصل می‌‏شود و با توفیق و حمایت و الهام و رسالات الهی، به حقیقت نائل می‌‏شود". راه شهود که طریقه‌‏ای ربّانی و الهی است، مخصوص افرادی است که دارای روحی صاف و صیقلی یافته و پاک و مطهر می‌‏باشند. در این طریق «معلّم»، خداست و «متعلّم»، ولیِّ بر حقّ خدا؛ یعنی پیامبر یا امام و «علم» از محضر ربوبی و نزد خداوند اخذ می‌‏شود. از این رو، به آن «علم لدنّی» می‌‏گویند. این علم بی‌‏واسطه بشری، به انسانِ کامل اعطا می‌‏شود.

کشف و مکاشفه، از راه دل و غیر از راه حواس پنج‌گانه به دست می‌آید و حقیقت چنان بر او آشکار می‌شود که آنچه را دیگران با دلیل و برهان می‌پذیرند، او می‌بیند. اینکه حضرت علی (ع) فرموده است: اگر پرده کنار رود، چیزی بر یقینم افزوده نمی‌شود نشان می‌دهد که وی پیوسته در حالت کشف و شهود بوده است و آنچه برای دیگران حالتِ غیب داشته، برای او شهود و مشهود بوده است.

کشف و شهود در روایات

مقالهٔ اصلی: کشف و شهود در حدیث

برخی از روایاتی که درباره کشف و شهود وارد شده عبارت است از:

1. در روایتی از امام حسن مجتبی (ع) نقل شده است که فرمودند: «إِنَّا لَنَعْرِفُ الرَّجُلَ إِذَا رَأَيْنَاهُ بِحَقِيقَةِ الْإِيمَانِ وَ حَقِيقَةِ النِّفَاقِ».
2. از امام سجاد (ع) نیز همین نکته نقل شده است: «ما زمانی که فردی را می‌بینیم، حقیقت ایمان یا نفاقش را می‌شناسیم».
3. از امام باقر (ع) به صراحت نقل شده است: «ما حقیقت ایمان يا نفاق هرکس را می‌شناسیم، زمانی که او را می‌بینیم». # امام صادق (ع) نیز فرموده اند: «شما بر ما وارد می‌شوید و ما خوبانتان را از بدانتان می‌شناسیم».
4. از امام رضا(ع) نقل شده است که ما وقتی فردی را می‌بینیم، حقیقت ایمان يا نفاقش را می‌شناسیم.

رابطۀ شهود و علم امام

برخی از روایات نشان می‌دهد امامان (ع) دارای چنین شهودی‌ بوده‌اند‌ و این شیوه، یکی از روش‌های علم آموزی و آگاهی از غیب بوده است. در‌ روایات، تعبیر شاهد بودن بر مردم بسیار مورد استفاده قرار گرفته است، برخی علمای امامیه نیز تصریح کرده‌اند امامان (ع) شاهد بر اعمال مردم هستند. باید دانست، اشتراک امامان (ع) با عرفا در بهره‌مندی از این شیوه در صورت اثبات این شیوه‌ برای امامان (ع) به معنای آن نیست‌ که‌ شهود ائمه‌ با‌ شهود‌ عرفا در تمام ویژگی‌ها یکسان‌ است‌؛ مثلا پذیرفته‌ایم که امامان، معصوم هستند و گرفتار خطا نمی‌شوند، ایشان‌ تأییداتی‌ خاص دارند که دیگران از آن‌ بی بهره‌اند؛ بنابراین‌ شهود‌ ائمه در این گونه ویژگی‌ها مانند معصومانه‌ بودن، با شهود عرفا متفاوت است؛ همچنین مصادیق شهود امامان (ع) بسیار قوی‌‌تر‌ و روشن‌‌تر از شهود‌ عرفاست‌ و نسبت به برخی حقایق‌، مانند‌ امور ویژه مقام امامت یا نیازمند تأییدات خاص، عرفا توان شهود ندارند.

پرسش‌های وابسته

• رابطه کشف یا شهود با علم معصوم چیست؟ (پرسش)
• رابطه کشف یا شهود با علم غیب معصوم چیست؟ (پرسش)
• شهود به عنوان یکی از شیوه‌های علم‌آموزی برگزیدگان خداوند به چه معناست؟ (پرسش)
• شهود به عنوان یکی از روش‌های علم‌آموزی اهل بیت به چه معناست؟ (پرسش)

منابع

1. هاشمی، سید علی، شهود یکی از روش‌های علم‌آموزی ائمه، فصلنامه تحقیقات کلامی
2. هاشمی، سید علی، ماهیت علم امام بررسی تاریخی و کلامی
3. مطهری، منصف علی، علم ائمه از نظر عقل و نقل
4. اصغری‌نژاد، محمد، پژوهش در علم پیامبر
5. محدثی، جواد، فرهنگ‌نامه دینی