آل فرعون در قرآن
متن این جستار آزمایشی و غیرنهایی است. برای اطلاع از اهداف و چشم انداز این دانشنامه به صفحه آشنایی با دانشنامه مجازی امامت و ولایت مراجعه کنید.
- در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل آل فرعون (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- فرعون، لقب سلاطین مصر باستان بوده است[۱]. فرعون، اسمی اعجمی[۲] و از ریشه "فرعن" و جمع آن "فراعنه"، به معنای سرکش و تباهکار، لقب هریک از پادشاهان مصر باستان می‌باشد[۳]. قبط نیز در لغت به معنی تمساح است [۴]. فرعون بر وزن برذون، واو و نون آن زائد است و به دلیل عجمی بودن غیر منصرف می‌باشد[۵].
- آل فرعون، بنی‌اسرائیل را مورد آزار و شکنجه قرار می‌دادند و آیات خدا را انکار می‌کردند. خداوند، آنان را به خاطر این گناه کیفر داد. آل فرعون چندین بار گرفتار قحطی و طوفان و حشرات زیان‌بخش شدند و آنگاه با موسی عهد کردند که اگر خداوند، این بلاها را از آنها رفع کند به او ایمان آورند، ولی پس از رفع بلا پیمان خود را شکستند و سرانجام خداوند، ایشان را در دریا غرق ساخت و بنی‌اسرائیل را نجات بخشید[۶]. شاید دلیل موضوعیت یافتن سرگذشت آل فرعون در قرآن از این روست که بسیاری از اصول و سنت‌هایی که خداوند در سراسر قرآن به صورت کلی بیان فرموده در داستان آل فرعون به صورت عینی تبیین شده است؛ زیرا فقط نابودی این گروه نزد اهل کتاب روشن است. اخلاق زشت و رفتار ناهنجار آل فرعون در قرآن گزارش و زوایای آن به تفصیل تبیین شده است و نقش این‌گونه رفتارها در انحطاط و سرانجام شوم این قوم از علل اهتمام قرآن به بررسی و تبیین اعمال و سرنوشت آنان است [۷].
- فرعون، مردی بت‌پرست بود و اطرافیانش هم برای تقرب به او بت می‌پرستیدند. چندین بار در دوران حکومت و زمامداری فرعون اطرافیان او، شاهد وقوع عذاب الهی و نزول مشکلات گوناگون بودند و با درخواست موسی، خداوند بلایا را از آنها دور گرداند. ولی با وجود مشاهده این مسائل باز هم در صدد انکار پیامبری موسی برآمدند و با پیوستن به فرعون و چنگ زدن به افکار باطلش همچنان ادامه دهنده راه و پشتیبان حکومت فاسد او بودند.
- آل فرعون با وجود اینکه تلاش‌های موسی را برای هدایت این قوم می‌دیدند و بارها با درخواست موسی، خداوند آنان را از عذاب و قحطی و موارد مشابه نجات داده بود باز هم به پیروی از آیین نیاکان خود، آیات خدا را انکار کردند و به وابستگی‌های قبیله‌ای، فکری، تاریخی و اجتماعی خود ادامه دادند.
- آل فرعون، ۱۴ بار در کلام خدا ذکر شده است. در یک مورد ﴿فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا إِنَّ فِرْعَوْنَ وَهَامَانَ وَجُنُودَهُمَا كَانُوا خَاطِئِينَ﴾[۸] این ترکیب به معنای محدودتری به کار رفته و راویان اختلاف کرده‌اند که منظور از آن کنیزانی که موسی(ع) را از آب گرفتند همسر فرعون (معاصر حضرت موسی) است یا دختر یا یاران او می‌باشند[۹].
- البته در دیگر موارد همه قوم فرعون از خویشاوندان، پیروان و لشکریان او را در برمی‌گیرد [۱۰]. قرآن از کسانی که بر گرد فرعون، کارگزار و هم رأی او بودند با تعبیر قوم ۲۷ بار، ملأ ۱۳ بار، رکن یک بار، جند و جنود ۶ بار یاد کرده که با آل فرعون، تقارب مفهومی و مصداقی دارند[۱۱].
- قرآن به نعمت‌های بزرگی که خداوند به قوم بنی‌اسرائیل ارزانی داشته اشاره می‌کند و آن نعمت آزادی از چنگال ستمکاران است که از بزرگ‌ترین نعمت‌های خداست ﴿وَإِذْ نَجَّيْنَاكُمْ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَسُومُونَكُمْ سُوءَ الْعَذَابِ يُذَبِّحُونَ أَبْنَاءَكُمْ وَيَسْتَحْيُونَ نِسَاءَكُمْ وَفِي ذَلِكُمْ بَلَاءٌ مِنْ رَبِّكُمْ عَظِيمٌ﴾[۱۲]. در آیه‌ای دیگر به نزول عذاب در مورد قومی سخن می‌گوید که وفور نعمت و ثروت نتوانست مانع نابودی آنان گردد ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَاللَّهُ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[۱۳]. هم چنین از قحطی، خشکسالی و مشکلات آل فرعون سخن می‌گوید: ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾[۱۴].
- در آیاتی دیگر از حال مشرکان که همانند آل فرعون دچار سرنوشت شومی شدند و عقوبت رفتار خود را دیدند سخن به میان آمده است ﴿كَدَأْبِ آلِ فِرْعَوْنَ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ كَذَّبُوا بِآيَاتِ رَبِّهِمْ فَأَهْلَكْنَاهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَكُلٌّ كَانُوا ظَالِمِينَ﴾[۱۵].
- در تورات نیز از اطرافیان و کارگزاران فرعون و ستم آنها بر بنی‌اسرائیل و نیز از نزول عذاب و نابودی آنان در رود نیل سخن رفته است[۱۶].
- ابوبکر عتیق نیشابوری ذیل آیه ﴿وَإِذْ فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ فَأَنْجَيْنَاكُمْ وَأَغْرَقْنَا آلَ فِرْعَوْنَ وَأَنْتُمْ تَنْظُرُونَ﴾[۱۷] این سؤال را بیان می‌کند: چرا خداوند گفت: ﴿فَرَقْنَا بِكُمُ الْبَحْرَ﴾[۱۸] (با وجود اینکه خدا دریا را به قدرت خود باز شکافانید، ولی نه برای ایشان). ایشان خود در جواب گفته است: بم، یعنی لکم و لاجلکم (برای شما و به خاطر شما) و گفته‌اند ﴿بِكُمُ﴾، یعنی معکم (با شما)؛ زیرا که آن روز خدای تعالی دریا را به دوازده راه شکافت و بنی‌اسرائیل را به دوازده گروه تقسیم کرد، هر گروهی راهی را انتخاب کردند، بنابراین گفته است ﴿فَرَقْنَا بِكُمُ﴾ یعنی "بسببكم" (به سبب شما) [۱۹].
- فخر رازی در تفسیر خود ذیل آیه ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾[۲۰] مسائل مختلفی را بیان می‌کند. از جمله اینکه نزول عذاب از طرف خداوند بر این قوم طغیانگر از این جهت است که آنها متذکر شوند و از سرکشی و عناد دست بردارند و به سوی خداوند هدایت شوند[۲۱].
- سید قطب در تفسیر خود ذیل آیه ﴿وَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِ اللَّهِ فَتَكُونَ مِنَ الْخَاسِرِينَ﴾[۲۲] به بیان این سؤال می‌پردازد: با وجود اینکه آل فرعون در رسالت پیامبر(ص) هیچ شکی نداشتند، چرا این قدر در تکذیب رسالت و دشمنی با پیامبر اصرار داشتند[۲۳]. در تفسیر هدایت نیز، این نکته مطرح شده است: با وجود اینکه آل فرعون به اوج پیشرفت مادّی رسیدند، ولی این پیشرفت نتوانست در برابر خدا به یاری ایشان برخیزد و اموال و فرزندان برای ایشان سودی نداشت و نتوانست برای تکبر ایشان با ایستادن در برابر حق برهانی برای آنان باشد[۲۴].
- آل فرعون قومی بودند که با وجود مشاهده معجزات الهی و رفع بلاها از قومشان، هم چنان به انکار آیات الهی و پیامبری موسی پرداختند و به خدا ایمان نیاوردند و خداوند نیز با توجه به پیمان‌شکنی و نقض عهدشان، آنان را چندین بار دچار قحطی و خشکسالی نمود و سرانجام ایشان را در دریا غرق ساخت.[۲۵]
پرسش‌های وابسته
جستارهای وابسته
منابع
کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آل فرعون»، دانشنامه معاصر قرآن کریم- یوسفی، محمد صادق، مقاله «آل فرعون»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱
پانویس
- ↑ معارف و معاریف، ج۴، ص۱۷۱۲.
- ↑ مفردات، ص۶۳۲.
- ↑ فرهنگ ابجدی، ص۶۶۱.
- ↑ قاموس قرآن، ج۵، ص۱۶۳.
- ↑ مجمع البحرین، ج۴، ص۳۷۵.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۷۵.
- ↑ اعلام قرآن، ص۱۳۴.
- ↑ «آنگاه فرعونیان او را (از آب) گرفتند تا به فرجام، دشمن آنان و مایه اندوهشان گردد؛ بی‌گمان فرعون و هامان و سپاه آن دو لغزشکار بودند» سوره قصص، آیه ۸.
- ↑ تاریخ طبری.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۷۵.
- ↑ اعلام قرآن، ص۱۳۳.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که شما را از فرعونیان رهانیدیم که به شما عذابی سخت می‌چشاندند، پسرانتان را سر می‌بریدند و زنانتان را زنده می‌گذاردند و در آن از سوی پروردگارتان برای شما آزمونی سترگ بود» سوره بقره، آیه ۴۹.
- ↑ «همچون شیوه فرعونیان و پیشینیان آنان که آیات ما را دروغ شمردند و خداوند آنها را برای گناهانشان فرو گرفت و خداوند، سخت کیفر است» سوره آل عمران، آیه ۱۱.
- ↑ «و ما فرعونیان را به خشکسالی‌ها و کاستی فرآورده‌ها دچار کردیم باشد که در یاد گیرند» سوره اعراف، آیه ۱۳۰.
- ↑ «چون روش فرعونیان و کسان پیش از ایشان که آیات پروردگارشان را دروغ شمردند و ما برای گناهانشان آنان را نابود و فرعونیان را غرق کردیم و همگی ستمگر بودند» سوره انفال، آیه ۵۴.
- ↑ تورات، سفر خروج، ۵-۱۴.
- ↑ «و (یاد کنید) آنگاه را که دریا را با (ورود) شما شکافتیم پس شما را رهانیدیم و فرعونیان را در حالی که خود می‌نگریستید، غرق کردیم» سوره بقره، آیه ۵۰.
- ↑ «دریا را با (ورود) شما شکافتیم» سوره بقره، آیه ۵۰.
- ↑ تفسیر سورآبادی، ج۱، ص۶۸.
- ↑ «و ما فرعونیان را به خشکسالی‌ها و کاستی فرآورده‌ها دچار کردیم باشد که در یاد گیرند» سوره اعراف، آیه ۱۳۰.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج۱۴، ص۳۴۴.
- ↑ «و هرگز از کسانی مباش که آیات خداوند را دروغ شمردند که از زیانکاران خواهی شد» سوره یونس، آیه ۹۵.
- ↑ فی ظلال القرآن، ج۳، ص۱۸۲۰.
- ↑ تفسیر هدایت، ج۱، ص۴۸۶.
- ↑ کدخدایی، مرضیه السادات، مقاله «آل فرعون»، دانشنامه معاصر قرآن کریم، ص۵۵-۵۶.