کاتبان وحی
این مدخل از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:
در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل کاتبان وحی (پرسش) قابل دسترسی خواهند بود.
مقدمه
- محمد(ص) در چهل سالگی به رسالت مبعوث شد[۱]. آن حضرت در غار حرا به راز و نیاز با خدا مشغول بود که جبرئیل، اوّلین آیات نورانی قرآن کریم را به ایشان وحی کرد[۲].
- پیامبر(ص) طبق آیات قرآن: ﴿وَمَا كُنْتَ تَتْلُو مِنْ قَبْلِهِ مِنْ كِتَابٍ وَلَا تَخُطُّهُ بِيَمِينِكَ إِذًا لَارْتَابَ الْمُبْطِلُونَ﴾[۳]؛ ﴿هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولًا مِنْهُمْ﴾[۴] و به شهادت تاریخ[۵]، فردی "امّی" و درس نخوانده بود. چون آن حضرت نمی‌توانست آیات قرآن را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند. به دست‌اندرکاران نگارش قرآن، "کاتبان وحی" گفته‌اند.
- روندِ نگارش آیات به این صورت بود که پس از نزول آیات بر رسول اکرم(ص)، آن حضرت، آیات را بر کاتبان وحی املا می‌کرد و کاتبان، آیات را می‌نوشتند[۶]. در اینکه کاتبان وحی چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، اختلاف است. بعضاً افرادی از جمله کاتبان وحی شمرده شده‌اند که اصلاً جزء کاتبان نبوده‌اند. گاه نیز در ذکر نام برخی از افراد، اهمال شده است و در برخی از موارد هم، افرادی به عنوان کاتب پیامبر(ص) معرفی شده‌اند؛ اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب وحی بوده‌اند یا غیر وحی[۷].
- دکتر محمود رامیار می‌نویسد: "در شماره کاتبان وحی اختلاف نظر بسیار است. حافظ بن عساکر در تاریخ دمشق ۲۳ نفر را یاد می‌کند. ابن عبدالبر ۲۵ نفر را ذکر می‌کند. برهان‌الدین حلبی ۴۳ نفر را ذکر می‌کند و مجتهد زنجانی نیز همین عدد را نقل می‌کند"[۸][۹].
کاتبان وحی
- مشهورترین کاتبان وحی که تقریباً به همه آنها اشاره کرده‌اند، عبارت‌اند از: علی بن ابی‌طالب(ع)، ابی بن کعب و زید بن ثابت. در ادامه با تفصیل بیشتری درباره این سه نفر، مطالبی را ذکر می‌کنیم. ابتدا به اسامی سایر افرادی که به عنوان کاتب وحی بوده‌اند، اشاره می‌شود.
- ابن‌ندیم به نام علی(ع)، سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید ثابت زید، ابی بن کعب و عبید بن معاویة بن یزید[۱۰] با عنوان کاتبان وحی اشاره کرده است. صاحب المحبر؛ سعد بن عبید، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ابوزید ثابت بن زید، ابی بن کعب و زید بن ثابت[۱۱] را ذکر می‌کند.
- دکتر محمود رامیار در تاریخ قرآن، کاتبان وحی را در مکّه و مدینه به صورت مجزا ذکر می‌کند و قائل است که اسامی ذیل به عنوان کاتبان وحی در منابع ذکر شده است. ایشان می‌نویسد که منابع اسلامی، کاتبان وحی را در مکه این گونه نوشته‌اند: خلفای چهارگانه، شرحبیل بن حسنه، عبدالله بن سعد، خالد بن سعید بن عاص، طلحه، زبیر، سعد بن ابی وقاص، عامر بن فهیره، علاء بن حضرمی، معیقب، ارقم بن ابی ارقم، حاطب بن عمر، حاطب بن ابی بلتعه، مصعب بن عمیر، عبدالله بن جحش، جهم بن قیس، سالم بن مولی و ابی‌حذیفه.
- کاتبان وحی در مدینه عبارت‌اند از: ابی بن کعب، زید بن ثابت، عبدالله بن رواحه، ثابت بن قیس، حنظلة بن ربیع، حذیفة بن یمان، علاء بن عقبه، جهم بن الصلت، عبدالله بن زید، محمد بن مسلمه، حنظلة بن ابی عامر، عبدالله بن ابی، ابوزید قیس بن السکن، عقبة بن عامر، معاذ بن جبل، ابوایوب انصاری و مغیرة بن شعبه[۱۲].
- محمود رامیار معتقد است این فهرست به بررسی بیشتر و دقیق‌تری نیاز دارد؛ زیرا ما کسانی را می‌شناسیم که نوشتن می‌دانستند و حتی قرائت آنها به ما رسیده است و مصحفی از آنها را باز گفته‌اند؛ اما نام آنها در این فهرست نیست، مثل انس بن مالک، منذر بن عمرو، اسید بن حضر، دافع بن مالک، ابوعبیده جراح، سعد بن عبید و ابوالدرداء[۱۳].
- آیت‌الله محمد هادی معرفت، کاتبان رسمی وحی را ۴ نفر ذکر کرده است: علی(ع)، ابی بن کعب، زید بن ثابت و زید بن ارقم[۱۴]. سپس می‌نویسد که علی بن ابی طالب، ابی بن کعب و زید بن ثابت به دلیل ملازمت مداوم با رسول خدا(ص) به ترتیب، دارای موقع و مقامی برجسته در نگارش وحی و احاطه به نصوص قرآنی بوده‌اند[۱۵][۱۶].
مشهورترین کاتبان وحی
- ۱. حضرت علی(ع): حضرت علی(ع) به دلیل ملازمت و همراهی همیشگی با خاتم انبیا(ص) یکی از مهم‌ترین و مشهورترین کاتبان وحی بوده است. این امر، مورد اتفاق همه مسلمانان است که حضرت علی(ع) امام مسلمانان و اعلم آنها به قرآن و شئون آن است. ایشان، مؤسس علم تفسیر و یکی از کاتبان مهم وحی بوده است[۱۷]. آن حضرت بیش از سایر کاتبان وحی، به نگارش وحی، موفق بود. ایشان از همان ابتدای نزول وحی، طبق فرمایش خودشان، نور وحی و رسالت را می‌دیدند[۱۸].
- اولین کسی که در مکه، عهده‌دار کتابت، مخصوصاً کتابت وحی شد، علی(ع) بود و تا آخرین روز حیات پیامبر(ص) به این کار ادامه داد[۱۹]. سلیم بن قیس هلالی می‌گوید: نزد علی(ع) در مسجد کوفه بودم و مردم، دور او را گرفته بودند. آن حضرت فرمود: "پرسش‌های خود را تا در میان شما هستم از من دریغ نکنید. درباره کتاب خدا از من بپرسید، به خدا قسم! آیه‌ای نازل نشد؛ مگر آنکه پیامبر(ص) آن را بر من خواند و تفسیر و تأویل آن را به من آموخت"[۲۰]. و در سخنی دیگر می‌فرماید: "از من درباره کتاب خدا بپرسید. آیه‌ای در قرآن نیست؛ مگر آنکه من می‌دانم آیا در شب نازل شده یا روز در بیابان هموار (دشت) نازل شده یا در کوهسار"[۲۱].
- قرآنی که امام علی(ع) نوشته بود همراه توضیح و تفسیر آیات بود. علی(ع) می‌فرمود: "اگر فرصتی به دست آید قرآنی را که پیامبر(ص) برای من املا کرده و من آن را نوشته‌ام، نمایان خواهم کرد"[۲۲]؛ .
- ٢. ابی بن کعب: ابی بن کعب، قبل از اسلام از احبار یهود (دانشمندان یهودی) بود. وقتی اسلام آورد از جمله کاتبان وحی شد[۲۳]. او اولین فردی بود که در مدینه، وحی را نوشت[۲۴].
- ابی بن کعب، شخصی است که پیامبر، قرآن را به طور کامل بر او عرضه کرد. در زمان یکسان‌سازی قرآن‌ها در دوره عثمان، سرپرستی آن گروه را بر عهده داشت و هرگاه در مواردی اختلاف می‌شد مشکل با نظر وی حل می‌شد[۲۵].
- ٣. زید بن ثابت: او از مشاهیر و دانشمندان صحابه و از کاتبان وحی بود[۲۶].زید در مدینه، همسایه پیامبر(ص) بود. رفته‌رفته، کتابت او رسمیت یافت. او حتی به دستور رسول خدا(ص)زبان و نوشتن عبرانی را فرا گرفت... و بیش از دیگران برای نوشتن، ملازم پیامبر(ص) بود[۲۷] از خودِ زید نقل شده است: "من همسایه پیامبر(ص) بودم و هر وقت وحی نازل می‌شد، مرا احضار می‌فرمود و من آن را می‌نوشتم"[۲۸][۲۹].
نحوه کتابت قرآن در زمان پیامبر(ص)
- به دستور رسول اکرم(ص) آیه‌های قرآن به صورت منظم در هر سوره ثبت می‌شد. هر سوره با نزول "بسم‌الله" آغاز و با نزول بسم‌الله جدید، تمام می‌شد. سوره‌ها با این رویه، هر یک، جدا و مستقل از هم ثبت و ضبط می‌شد[۳۰].کاتبان، غالباً قرآن را با خط نسخ می‌نوشتند[۳۱].
- عقیده عده‌ای بر آن است که برای نگارش قرآن، بیشتر از خط کوفی استفاده می‌شد...؛ اما کهن‌ترین نسخه قرآن -که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد - به خط نسخ بیشتر از خط کوفی شباهت دارد [۳۲][۳۳].
نوشت‌افزار معمول برای نگارش قرآن
- از جمله چیزهایی که قرآن روی آن نوشته می‌شد، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- عُسُب: چوب وسط نخل -که برگ‌های آن را می‌کندند و در قسمت پهن آن می‌نوشتند-؛
- لِخاف: سنگ‌های نازک و سفید؛
- رُقاع: جمع رُقعه: تکه‌های پوست یا ورق (برگ) یا کاغذ؛
- اُدُم: پوست آماده شده برای نوشتن[۳۴]؛
- اکتاف: جمع کتف به معنای استخوان شانه (شتر یا گوسفند)؛
- اقتاب: چوب‌هایی که بر شتران می‌نهادند تا بر آنها سوار شوند؛
- حریر و پارچه: گاهی قرآن را بر روی آنها می‌نوشتند[۳۵][۳۶].
جستارهای وابسته
منابع
پانویس
با کلیک بر فلش ↑ به محل متن مرتبط با این پانویس منتقل می‌شوید:
- ↑ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۵.
- ↑ علی بن حسین مسعودی، مروج الذهب و معادن الجوهر، ج۲، ص۲۷۶.
- ↑ «و تو پیش از آن (قرآن) نه کتابی می‌خواندی و نه به دست خویش آن را می‌نوشتی که آنگاه، تباه‌اندیشان، بدگمان می‌شدند» سوره عنکبوت، آیه ۴۸.
- ↑ «اوست که در میان نانویسندگان (عرب)، پیامبری از خود آنان برانگیخت» سوره جمعه، آیه ۲.
- ↑ اخبار الدولة العباسیه، ص۴۱؛ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد، فی سیرة خیر العباد، ج۵، ص۵۴.
- ↑ تقی الدین مقریزی، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و امتاع، ج۹، ص۳۳۴.
- ↑ سید ابوالفضل میر محمدی زرندی، بحوث فی تاریخ القرآن، ص۱۰۵.
- ↑ محمود رامیار، تاریخ قرآن، ص۲۶۲-۲۶۱.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۳-۲۳۴.
- ↑ محمد بن اسحاق، الفهرست، ص۳۰.
- ↑ ابن حبیب بغدادی، المحبر، ص۲۸۶.
- ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.
- ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۶۴.
- ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸-۲۹.
- ↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۰۳.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۴-۲۳۵.
- ↑ درآمدی بر تاریخ علوم قرآنی، ص۹۰.
- ↑ نهج‌البلاغه، خطبه قاصعه.
- ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۷.
- ↑ به نقل از السقیفه، ص۲۱۴-۰۲۱۳
- ↑ «سلونی عن کتاب الله فانه لیست آیة إلا و قد عرفت أبلیل نزلت أم بنهار فی سهل أو جبل»؛ احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، ج۲، ص۹۹.
- ↑ «لَوْ ثُنِّيَتْ لِيَ الْوِسَادَةُ وَ عُرِفَ لِي حَقِّي لَأَخْرْجُتْ لَهُمْ مُصْحَفاً كَتَبْتُهُ وَ أَمْلَاهُ عَلَيَ رَسُولُ اللَّهِ(ص)»؛ احمد میانجی، مکاتیب الرسول، ج۱، ص۱۲۳.
- ↑ خیر الدین زرکلی، الاعلام، ج۱، ص۸۲.
- ↑ محمد بن یوسف صالحی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیر العباد، ج۱۱، ص۳۷۵؛ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۲۸.
- ↑ محمدهادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸، به نقل از مصاحف سجستانی، ص۳۰.
- ↑ ابن اعثم کوفی، الفتوح، ص۹۸۹؛ شمس الدین محمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، ج۴، ص۳۰۸.
- ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.
- ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۲۸.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۵-۲۳۷.
- ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.
- ↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۲.
- ↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۲۱۳.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷.
- ↑ محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، ص۳۰.
- ↑ محمدباقر حجتی کرمانی، تاریخ قرآن کریم، ص۳۱۵.
- ↑ حاجی‌زاده، یدالله، کاتبان وحی، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم، ج۲، ص:۲۳۷-۲۳۸.