فرات بن حیان عجلی در تاریخ اسلامی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث فرات بن حیان عجلی است. "فرات بن حیان عجلی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

فرات بن حیان عجلی در تاریخ اسلامی - فرات بن حیان عجلی در رجال و تراجم

مقدمه

به نقل ابن عبدالبر، فرات بن حیان بن ثعلبه عجلی، از طایفه بنی عجل و هم پیمان طایفه بنی سهم بوده و همراه پیامبر(ص) به مدینه هجرت کرده است. حارثة بن مضرب و حنظلة بن ربیع از او روایت نقل کرده‌اند. وی از کوفیین شمرده شده است. و یکی از چهار نفری از قبیله ربیعه است که اسلام آوردند. او را راهنمای راه‌ها شمرده‌اند. زمانی که رسول خدا(ص) از دنیا رفت او به مکه آمد و خود و فرزندانش در آنجا ساکن شدند. ابو حاتم می‌گوید: او کوفی است. و بغوی می‌گوید: ساکن کوفه شد، خانه‌ای در آنجا بنا کرد و فرزندانش در کوفه ساکن شدند. و ابن سعد او را از کسانی که در خندق شرکت داشتند، شمرده است. و مرزبانی می‌گوید: از کسانی است که پیامبر(ص) را هجو کرد و سپس آن حضرت را مدح کرد و پیامبر(ص) مدح او را پذیرفت.

فرات و جنگ بدر

چون هنگام جنگ بدر، قریش از مکه بیرون آمدند، فرات بن حیان عجلی را پیش ابوسفیان فرستادند تا خبر بیرون آمدن و مسیر ایشان را به او برساند و بگوید که چه چیزهایی فراهم کرده‌اند. اتفاقاً او راهی را رفت که غیر از راه ابوسفیان بود، زیرا ابوسفیان خود را به کنار دریا رسانده بود و فرات از شاهراه معمولی رفت. فرات در جحفه به مشرکان پیوست. در اینجا گفتار ابوجهل را شنید که می‌گفت: برنمی‌گردیم! او گفت: "من به سبب سخن تو دیگر رغبتی به آنها ندارم و آن کس که خون‌خواهی خود را نزدیک ببیند و باز گردد، ناتوان است. این بود که همراه قریش رفت و ابوسفیان را رها کرد و در روز بدر چند زخم برداشت و پیاده گریخت، در حالی که می‌گفت: "هیچ روزی را مانند امروز و این کار، نحس ندیده‌ام! به درستی که ابوجهل و کار او نا مبارک است".

فرات و سریه قرده

فرماندهی این سریه با زید بن حارثه بود و این نخستین سریه‌ای بود که زید بن حارثه به امیری آن گماشته شد. او روز اول جمادی الاخری و آغاز بیست و هفتمین ماه هجرت از مدینه بیرون رفت. قریش که قومی بازرگان بودند، می‌ترسیدند که از راه شام سفر کنند، چرا که از رسول خدا(ص) و اصحابش می‌ترسیدند. صفوان بن امیه می‌گفت: "محمد و اصحاب او راه بازرگانی ما را بسته‌اند و نمی‌دانیم با اصحاب او چه کنیم؛ از راه کناره تکان نمی‌خورند. افزون بر آن، اهل منطقه ساحلی هم همگی با آنها هم پیمان شده‌اند و ما نمی‌دانیم کدام راه را بپیماییم. اگر قرار باشد در مکه اقامت کرده و سرمایه‌های خود را مصرف کنیم در آنجا درآمدی برای ما نیست و ما ناچاریم سرمایه خود را در بازرگانی به کار بریم؛ تابستان، تجارت شام و زمستان، تجارت حبشه".

اسود بن مطلب به او گفت: "از راه ساحل نرو، از راه عراق برو".

صفوان گفت: "من راه عراق را بلد نیستم".

او گفت: "من تو را با بهترین راهنما آشنا می‌کنم، راهنمایی که چشمش را می‌بندد و به خواست خدا راه را می‌پیماید".

صفوان گفت: "او کیست؟"

اسود گفت: "فرات بن حیان عجلی که آن راه‌ها را پیموده و بر آنها مسلط است".

صفوان گفت: "تو را به خدا او را بیاور". اسود کسی را پیش فرات فرستاد و چون فرات نزد صفوان آمد، صفوان به او گفت: می‌خواهم به شام بروم ولی محمد راه بازرگانی ما را بسته است و کاروان‌های ما ناچارند از منطقه او عبور کنند؛ اکنون می‌‌خواهم از راه عراق بروم".

فرات گفت: "من تو را از راه عراق می‌برم، هیچ یک از یاران محمد آن راه را نپیموده است، چون آن سرزمین، فلات و بی آب است".

صفوان گفت: "خواهش من هم همین است، اما در باره بی‌آبی، حالا در زمستانیم و نیاز ما به آب، کم است". صفوان آماده شد و ابو زمعه هم سیصد مثقال طلا و مقدار زیادی شمش نقره و مردانی از قریش را با او همراه کرد که همه کالای تجارتی به همراه داشتند. عبدالله بن ابی ربیعه و حویطب ابن عبدالعزی هم همراه گروهی از مردان قریش با او بیرون آمدند. صفوان هم با اموال زیادی که شمش‌ها و ظرف‌های نقره بود و حدود سی هزار درهم می‌شد، راه افتاد و همگی به طرف ناحیه ذات عرق حرکت کردند. در این میان، نعیم بن مسعود اشجعی که بر دین قوم خود بود به مدینه آمد و در قبیله بنی نضیر به خانه کنانة بن ابی الحقیق وارد شد و با او شراب خورد. سلیط بن نعمان بن اسلم هم که مسلمان بود، پیش بنی نضیر می‌آمد و از شراب ایشان می‌آشامید، چون در آن هنگام هنوز شراب، حرام نشده بود. وی نیز آن روز حضور داشت و همراه او شراب خورد. نعیم در این جلسه موضوع خروج صفوان از نزد آنها و کاروان و اموالی را که همراه او بود بازگو کرد و سلیط همان لحظه از پیش آنها بیرون آمد و خود را به پیامبر(ص) رساند و خبر بانه را به ایشان گزارش داد. پیامبر(ص) نیز زید بن حارثه را همراه صد سوار به سوی آنها فرستاد و مردان و آنها کاروان را محاصره کردند. بزرگان قریش، همگی گریختند و فقط یک یا دو مرد اسیر شدند و آنها کاروان را به حضور پیامبر(ص) آوردند. حضرت خمس کالاها را که بیست هزار درهم بود، برداشت و بقیه را بین اهل لشکر تقسیم فرمود. فرات بن حیان از اسیران بود و وقتی مسلمانان به او گفتند اگر مسلمان شوی تو را نمی‌کشیم، او مسلمان شد.

فرات و جنگ بدر الموعد

از شرکت فرات در این جنگ، خبری در دست نیست اما از آن جایی که حسان در شعرش مستقیماً به نام او اشاره می‌کند می‌توان به بودن او در این جنگ نیز پی برد. حسان بن ثابت انصاری ابیات زیر را در باره این جنگ سروده است: کنار چاهی، که آب آن از فراوانی، با دست کشیده می‌شد، همراه شتران نیرومند، هشت روز ماندیم. همراه اسبان سیاه و سرخی که تناور بودند و اسبان سفید کشیده اندامی که شانه‌هایشان براق بود. بوته‌های عرفج را می‌بینی که با سم اسبان در حال تاخت و تاز، از ریشه بیرون می‌آیند. چون به شن زارهای منطقه عالج فرود آمدند، به آنها بگویید که راه از این طرف نیست. آب‌های شام را رها کنید که برای رسیدن به آن به جنگی نیاز خواهد بود که دهان‌هایتان را چون دهان شتر چرا کننده خاراک، خون آلود می‌‎کند؛ به دست مردانی که به سوی پروردگار خود هجرت می‌کنند و یاوران بر حقی که با فرشتگان، تأیید می‌شوند. اگر در این راه به فرات بن حیان هم برخوردیم، او تسلیم مرگ و نیستی خواهد شد. و اگر پس از او قیس بن امرئ القیس را ببینیم، مایه افزونی سیاه رویی او خواهیم شد.

سریه زید بن حارثه به عیص

در جمادی الاولی سال ششم هجرت، چون پیامبر(ص) از جنگ غابه برگشت، خبر رسید که کاروانی از قریش، از شام می‌آید. پیامبر(ص)، زید بن حارثه را همراه صد و هفتاد سوار به سوی آنها روانه فرمود، و آنها کاروان و هر چه را که در آن بود به غنیمت گرفتند. آنها در آن روز مقدار زیادی نقره به دست آوردند که از اموال صفوان بن امیه بود. برخی از افرادی را هم که همراه کاروان بودند، اسیر کردند که، ابو العاص بن ربیع و مغیرة بن معاویة بن ابی العاص جزو آنها بودند. ابو العاص شبانه خود را به مدینه و سحرگاه خود را به خانه زینب، دختر رسول خدا(ص) که همسرش بود، رساند و از او پناه خواست و زینب به او پناه داد. چون پیامبر(ص) نماز صبح را خواندند، زینب بر در خانه خود ایستاد و با صدای بلند اعلام کرد که من به ابو العاص پناه داده ام. پیامبر(ص) به مردم فرمود: "شنیدید که زینب چه گفت؟" گفتند: "آری" فرمود: "سوگند به کسی که جانم در دست اوست من هم پیش از آنکه این مطلب را همان طور که شما شنیدید بشنوم، از این موضوع خبری نداشتم؛ به هر حال مؤمنان نسبت به دیگران برتری دارند؛ دیگران به آنها پناه می‌برند، و ما هم کسی را که زینب پناه داده است پناه دادیم". چون پیامبر(ص) به خانه خود برگشت، زینب به حضور پدر آمد و از ایشان درخواست کرد تا اموال ابو العاص را به او پس بدهند. پیامبر(ص) پذیرفته، و به زینب دستور فرمودند که ابو العاص با او نزدیکی نکند، زیرا تا هنگامی که او کافر باشد، بر زینب، و زینب بر او حلال نیست. آنگاه پیامبر(ص) با اصحاب خود درباره او صحبت فرمود. کالاهای افراد مختلفی از قریش همراه ابو العاص بود که مسلمانان همه و حتی طناب‌ها و آفتابه‌اش را هم به او پس دادند و هیچ چیز از او در دست ایشان باقی نماند. ابو العاص به مکه برگشت و کالاهای هر کس را به او تسلیم کرد و گفت: "آیا چیزی از کسی باقی مانده؟" گفتند: "نه". گفت: "اکنون گواهی می‌دهم که خدایی جز پروردگار یگانه نیست، و محمد(ص) رسول خداست. من در مدینه اسلام آوردم و فقط به این جهت در مدینه نماندم که ترسیدم شما تصور کنید اسلام آوردم تا اموال شما را از میان ببرم". آنگاه ابو العاص به مدینه برگشت و پیامبر(ص) زینب را با همان عقد ازدواج قبلی به او سپرد. و گفته شده است که این کاروان به عراق می‌رفته و راهنمای آن فرات بن حیان عجلی بوده است.

فرات و مسیلمه کذاب

ابن هشام می‌نویسد: فرستادگان بنی حنیفه که مسیلمة بن حبیب (کذاب) را نیز با خود آورده بودند، به مدینه وارد و در خانه زنی از انصار از قبیله بنی نجار، ساکن شدند. ابن اسحاق گوید: مطابق نقل برخی از دانشمندان، هنگامی که بنو حنیفه مسیلمه را به نزد رسول خدا(ص) آوردند با جامه او را پوشانده بودند، و در آن هنگام رسول خدا(ص) در میان جمعی را از اصحاب نشسته بود و در دستش شاخه خرمایی بود که سر آن برگ‌هایی داشت، و چون او را به نزد آن حضرت آوردند از رسول خدا(ص) درخواستی کرد و حضرت فرمود: "اگر این شاخه خرما را هم از من بخواهی به تو نخواهم داد". ولی مردی از اهل یمامه نقل می‌کند که این موضوع این طور نبوده و هنگامی که گروه بنی حنیفه به مدینه آمدند او را نزد شتران خود در خارج مسجد) گذاردند و خود به نزد رسول خدا(ص) آمدند و پس از اینکه مسلمان شدند به حضرت گفتند: "ما یکی از مردان خود را نیز برای حفظ آثاث و اموال مان پیش شتران خود به جا گذارده‌ایم". حضرت درباره او نیز همان گونه که دستور داده بود، دستور داد و سپس به خاطر اینکه او حفاظت اموال رفقایش را به عهده گرفته بود، فرمود: "او بدتر از شما نیست"، و مقصود آن حضرت از این کلام، جز همین مطلب که حفاظت اموال رفقایش باشد چیز دیگری نبود. ولی مسیلمه پس از بازگشت به یمامه، مرتد شده و ادعای نبوت کرد و مدعی شد که با محمد در امر نبوت شریک است و به همراهان خود می‌گفت: "مقصود او که به شما گفت: او بدتر از شما نیست، همین بود که من با او در کار نبوت شریکم" و سپس سخنانی مسجع شبیه به آیات قرآنی برای آنها می‌خواند و آنها را به دین خود دعوت می‌کرد و از آن جمله این جملات است: لقد أنعم الله على الحبلي، اخرج منها نسمة تسعى، من بين صفاق وحشي؛ و برای پیروان خود، شراب و زنا را آزاد کرد و نماز را از ایشان برداشت، و با علوم این حال می‌گفت: محمد، پیامبر است و من با او در نبوت شریکم، و بنی حنیفه از او پیروی کردند.

عروة بن زبیر گوید: پیامبر(ص) با مدعیان پیامبری به کمک فرستادگانش جنگید. آن حضرت فرات بن حیان عجلی را به سوی ثمامة بن اثال فرستاد تا مسیلمه را بکشد و به دنبال آن برای او نیروی کمکی از بنی تمیم رسید، به طوری که مسیلمه ترسید ثمامه بر او غالب شده، دستگیرش کند.

سرانجام فرات بن حیان

از سرانجام وی اطلاع دقیقی در دست نیست. اما طبق نقل طبری که از شرکت فرات بن حیان در یرموک، خنافس، حوادث سال ۱۴ هجری، فتح تکریت و فتح جزیره (موصل) در ذی حجه سال هفدهم خبر داده، می‌توان نتیجه گرفت که وی تا این تاریخ، زنده بوده است.

جستارهای وابسته

منابع

• عسکری، عبدالرضا، مقاله «فرات بن حیان عجلی»، دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۶

پانویس