قیام در سیره معصوم

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قیام است. قیام از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قیام در قرآن - قیام در حدیث - قیام در فقه سیاسی - پرسش‌های مرتبط

دلایل عدم قیام اهل بیت یا خودداری آنها از پذیرش خلافت

برای این مطلب دلایل چندی قابل ذکر است:

1. پیشوایان معصوم با قومی مواجه بودند که به لحاظ کمیت و کیفیت، مشکلی اساسی داشتند؛ حتی افرادی که اطراف ایشان گرد آمده بودند، به طور معمول یارانی واقعی نبودند که حاضر باشند دنیا و جان و مال خود را فدای اهداف عالیه الهی سازند. تجربه حکومت پنج ساله امام علی(ع) و حکومت چند ماهه امام حسن مجتبی(ع) و همچنین قیام امام حسین(ع) شاهدان روشنی بر این مدعی هستند. عدم قیام ائمه(ع)، به معنای ترس از شهادت نبود؛ چراکه ایشان شهادت را افتخار خود دانسته و به طور قطع واقف بودند که سرانجام، به دست جائران زمان به شهادت خواهند رسید. جهاد و شهادت از نظر ائمه اطهار(ع) افتخاری بود که بارها به تبلیغ ارزش‌های آن پرداخته و می‌کوشیدند روح غیرت، حمیت و ایثارگری را در امت اسلامی زنده نگهدارند. اگرچه ایشان سرانجام کار خود را شهادت می‌دانستند، اما هرگز از مصالح عالیه جامعه اسلامی غفلت نمی‌ورزیدند. زمانی به استقبال شهادت می‌رفتند که همچون شهادت سیدالشهداء، پایه‌های ظلم را به لرزه درآورده و مصالح عالیه امت اسلامی را تأمین کنند.
2. هرگونه تلاش برای قیام و به دست آوردن حکومت، نیازمند امکانات شرایطی است که بدون فراهم شدن آنها، قیام بی‌نتیجه خواهد ماند. برای انجام یک قیام نتیجه‌بخش، باید یک نیروی ضربتی کافی در اختیار داشت تا بتوان با نیروهای دشمن مقابله کرد؛ باید مردم از آگاهی و بصیرت کافی برخوردار باشند تا بی‌چون و چرا، فرمان‌های رهبر را اجرا کنند و تصمیمات او را از صمیم دل پذیرا شوند و اینها همه اموری بود که ائمه(ع) همواره از فقدان آن شکوه داشتند. به دلیل همین مشکلات و ضعف‌ها بود که امام علی(ع) مجبور شد تن به حکمیت داده و امام حسن مجتبی(ع) صلح را بپذیرد.
3. بر دلایل پیش‌گفته باید سخت‌گیری و استبداد حاکمان جور نسبت به قیام ائمه(ع) و مسلمانان را نیز افزود؛ چراکه این استبداد هرگونه آزادی عمل برای قیام و انقلاب را از ایشان سلب کرده بود. با وجود این، عدم قیام ائمه(ع) به معنای سکوت و عدم مبارزه ایشان با حاکمان وقت نبود؛ سیره و سنت ائمه اطهار(ع) نشان می‌دهد که آنان هرگز به زعامت معنوی و روحانی خود بسنده نکردند؛ بلکه همواره در خط اول مبارزه قرار داشتند و به همین دلیل نیز همواره سرنوشت زندگی خود را با شهادت رقم می‌زدند.
4. در مواردی نیز مشاهده می‌شود که پیشوای معصوم از پذیرش خلافت یا منصب خودداری کرده است. مانند استنکاف امام علی(ع) از پذیرش خلافت پس از قتل عثمان، که در بررسی دلایل این امر نیز باید به نکاتی توجه داشت. مهم‌ترین نکته در تحلیل این رویداد، با نگاه ابزاری به مسئله حکومت و نظام سیاسی مرتبط است. توجه در سیره و سنت سیاسی پیشوایان معصوم(ع) نشان می‌دهد که آن بزرگواران حکومت را به منزله ابزاری برای تحقق اهداف عالیه انسانی، الهی و تأمین سعادت اخروی تلقی می‌کردند. پذیرش حاکمیت سیاسی برای ایشان زمانی ارزشمند بود که به واسطه آن بتوانند حقی را برپا ساخته و یا باطلی را براندازند. در منطق ایشان، حکومت هرگز دارای ارزش ذاتی نیست و اگر حاکم سیاسی نتواند با اتکای به قدرت و منصب خویش اهداف عالیه الهی و انسانی را تحقق بخشد، چنین منصبی هیچ ارزشی نخواهد داشت.

بر این اساس زمانی که نگاه ائمه(ع) به حکومت و نظام سیاسی نگاهی ابزاری شد، در این صورت هرگاه این ابزار بتواند اهداف مورد نظر ایشان را جامه عمل بپوشاند، لحظه‌ای از پذیرش آن دریغ نخواهند داشت و این در زمانی اتفاق خواهد افتاد که مردم با اقبال خویش، زمینه تشکیل حکومت اسلامی را فراهم آورند؛ ولی اگر شرایط مهیا نبود، دلیلی بر تصاحب یا حفظ قدرت به هر نحو ممکن وجود نخواهد داشت. پس از گذشت ۲۵ سال از رحلت رسول خدا شرایط سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه اسلامی به گونه‌ای تغییر یافته بود که امام علی(ع) به خوبی می‌دانست در این شرایط، امکان تشکیل حکومت اسلامی و اجرای اهداف عالیه مورد نظر ایشان دست یافتنی نیست، از این‌رو پس از قتل عثمان زمانی که مردم تحت تأثیر احساسات خود به درب خانه امام هجوم آوردند و از او خواستند زعامت سیاسی ایشان را بپذیرد، در ابتدا آن حضرت از پذیرش منصب خودداری فرمود. روشن است که این خودداری را هرگز نمی‌توان به عنوان تعارفات ساده سیاسی قلمداد کرد. امام اهل تعارف نبود، او کسی است که بارها و بارها در دوران حاکمیت خلفا از سزاواربودن و شایستگی خویش به امر خلافت سخن گفته و مردم را به دلیل عدم همراهی سرزنش کرده بود؛ اما اکنون و پس از ۲۵ سال، جامعه آن‌چنان دچار تحول و دگرگونی شده بود که دیگر افق روشنی برای تحقق اهداف عالیه امام وجود نداشت و صرف‌نظر از احساسات ظاهری ناشی از شورش‌هایی که به قتل عثمان منجر شد، نسل جدید تمایلی به تشکیل حکومت اسلامی نشان نمی‌داد. در ربع قرن، پس از رحلت رسول خدا(ص) آن‌چنان تفسیرها و تأویل‌های ناهنجار از متون دینی و احکام الهی انجام شده بود که تغییر آن وضعیت در آن شرایط ممکن نبود. امام به درستی می‌دانست مبارزه با چنین بدعت‌ها و نابهنجاری‌ها، نتیجه‌ای جز بروز فتنه و گسترش اختلافات در دین نخواهد داشت؛ به همین دلیل علتی برای پذیرش زعامت نمی‌یافت مگر آنکه اصرار مردم حجت را بر امام تمام می‌کرد که در عمل نیز چنین شد.

جستارهای وابسته

• خروج
• شورش
• مبارزه

منابع

1. ملک‌زاده، محمد، سیره سیاسی معصومان در عصر حاکمیت جور