آیه در فقه اسلامی

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیه است. آیه از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه در قرآن - آیه در علوم قرآنی - آیه در کلام اسلامی - آیه در فقه اسلامی - آیه در معارف دعا و زیارات - آیه در معارف و سیره سجادی - آیه در معارف و سیره رضوی - پرسش مرتبط ندارد

مقدمه

بخشی معیّن به لحاظ ابتدا، انتها و کلمات از سوره قرآن.

اسامی: برخی آیات با نام خاصّی خوانده می‏‌شوند، مانند آیة الکرسی، آیه سُخره و آیه نبأ. گاه نیز بر مجموع آیات مرتبط با یکدیگر نام خاصّی اطلاق شده است، مانند آیات سجده و آیات الاحکام.

بَسمَله: ﴿بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ﴾ در آغاز هر سوره نزد فقهای امامیّه، آیه‌‏ای مستقل است.

احکام: احکام آیات سه گونه است:

1. احکام مترتّب بر آیات نه به عنوان آیه، بلکه به عنوان جزئی از قرآن، مانند وجوب احترام و حرمت مسّ آن بدون طهارت، جواز گرفتن مزد بر تلاوت یا تعلیم آن و قرار دادن آن به عنوان مهر در نکاح.
2. احکام مترتّب بر پاره‏ای عنوان‌های خاص از آیات، مانند آیات سجده و آیة‏الکرسی که در جای خود بیان می‏‌گردد.
3. احکام مترتّب بر عنوان آیه که در این‏جا به آن اشاره می‏‌شود.

کسی که نمی‌‏تواند سوره حمد را بخواند و وقت برای آموختن تنگ است، واجب است در نماز هفت آیه دیگر که می‌داند، بخواند. تکرار آیه در نماز، اعم از واجب و مستحب جایز است. رعایت ترتیب بین آیات حمد و نیز سوره و موالات بین آنها هنگام قرائت در نماز واجب است. اکتفا به قرائت یک آیه به جای سوره کوتاه در خطبه نماز جمعه، جایز است.

قرائت بیش از هفت آیه از غیر عزائم بر جنب، حائض و نفساء، بنابر مشهور مکروه است. برخی قائل به حرمت آن شده‏‌اند. و از برخی، حرمت قرائت قرآن مطلقاً نقل شده است. مستحب است قاری قرآن هنگام تلاوت آیاتی که با ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ و یا ﴿يَا أَيُّهَا النَّاسُ﴾ آغاز می‏‌شود، "لَبَّيكَ رَبَّنَا" بگوید. همچنین مستحب است اگر آیه متضمّن رحمت الـهی است، آن را از خدا بخواهد و چنانچه متذکّر غضب و عذاب الـهی است، از آن به خدا پناه ببرد.

در برخی نمازهای مستحب، مانند غفیله آیاتی خاص خوانده می‏‌شود. همچنین قرائت بعضی آیات در برخی نمازها مستحب است، مانند قرائت پنج آیه ﴿إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ﴾، ﴿الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ﴾، ﴿رَبَّنَا إِنَّكَ مَنْ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ وَمَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارٍ﴾، ﴿رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي لِلْإِيمَانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّكُمْ فَآمَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَكَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ﴾، ﴿رَبَّنَا وَآتِنَا مَا وَعَدْتَنَا عَلَى رُسُلِكَ وَلَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَامَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ﴾

از سوره آل عمران در رکعت پنجم از نافله‏‌های ظهر؛ آیات ﴿لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ عَالِمُ الْغَيْبِ وَالشَّهَادَةِ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلَامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ سُبْحَانَ اللَّهِ عَمَّا يُشْرِكُونَ﴾، ﴿هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ﴾ در رکعت دوم نوافل ظهر و رکعت چهارم نوافل مغرب؛ ده آیه اول سوره بقره در رکعت نخست از دو رکعت نافله بین مغرب و عشا، و آیات ۲۸۴ تا پایان سوره یاد شده در رکعت دوم‏ آن.

قرائت آیاتی خاص یا شماری از آیات در برخی حالت‌ها، زمان‌ها یا مکان‌ها مستحب است، مانند قرائت آخرین آیه سوره کهف هنگام خوابیدن، پنجاه آیه بعد از تعقیب نماز صبح، ده آیه نخست سوره بقره و سه آیه پایانی آن، همراه آیة الکرسی، آیه سخره، سوره توحید و سه آیه آخر سوره حشر برای حاجی هنگام وقوف در عرفات.

از آیه به معنای دوم در باب صلات سخن رفته است.

رخدادهای طبیعی مهم و غیر عادی، مانند خورشید گرفتگی، ماه‏‌گرفتگی، زلزله و هر حادثه آسمانی یا زمینی که بروز آن موجب ترس مردم می‏‌شود، سبب وجوب نماز آیات است.

منابع

1. هاشمی شاهرودی، سید محمود، فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت