آیه مودت

این مدخل زیرشاخهٔ بحث آیات امامت امام علی است. آیه مودت از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: آیه مودت در قرآن - آیه مودت در حدیث - آیه مودت در کلام اسلامی - آیه مودت در گفتگوهای بین‌المذاهب - آیه مودت در معارف و سیره حسینی - پرسش‌های مرتبط

شأن نزول

مقالهٔ اصلی: شأن نزول آیه مودت

آیۀ مودت آیه‌ای است که اجر رسالت پیامبر خدا (ص) را مودّت خویشاوندان آن حضرت بیان می‌کند: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾

دو شأن نزول برای آیه ذکر شده است:

1. شأن نزول اول می‌‌گوید: روزی مشرکان مکه در جایی گرد آمدند و گفتند: «آیا محمد در برابر آنچه آورده است، مزدی می‌خواهد؟» این آیه در پاسخ آنان فرود آمد و مردم را بر مودت پیامبر و خویشاوندان مأمور ساخت. براساس این شأن نزول آیه مکی است.
2. شأن نزول دوم می‌‌گوید: چون پیامبر (ص) در مدینه حکومت اسلامی را بنیان گذاشت به دشواری‌های مالی دچار گشت. انصار نزد او آمدند و اموال خویش را به حضرت عرضه کردند. در این هنگام آیه نازل شد و پیامبر (ص) آن را بر انصار خواند و فرمود: «نزدیکان مرا پس از من دوست بدارید». انصار با شادی و رضایت از محضر پیامبر (ص) بیرون رفتند؛ اما منافقان، گفتند این سخن، افترائی است که محمد بر خدا بسته و می‌خواهد ما را از این پس ذلیل خویشان خود کند. آن گاه آیه نازل گشت. بر این اساس آیه مدنی است.

معناشناسی مودت

مقالهٔ اصلی: مودت

• "مودت" از ماده "ودّ" (به ضمّ و فتح واو) به معنای دوست داشتن چیزی، همراه با تمنّی (آرزوی) تحقّق آن است . مودّت، ضد عداوت، از یاران عقل و از جمله ارزش‌هاست: الْمَوَدَّةُ وَ ضِدَّهَا الْعَدَاوَةَ. در اصطلاح، محبتی است، که در عواطف، گفتار و رفتار انسان تأثیرگذار است.

تفاوت مودت با محبت

• مودت، محبت شدیدی است که ابراز می‌شود و به اطاعت و الگوبرداری از محبوب منجر می‌شود. آغاز مودت از قلب انسان است، ولی به قلب انسان منحصر نشده و دارای آثاری در رفتار و عملکرد انسان است، به گونه‌ای که اگر نشانه‌های آن در اعضا و جوارح یا رفتار انسان دیده نشود، از آن به مودّت یاد نمی‌شود.
• تفاوت محبت و مودّت را می‌توان چند چیز دانست:

1. محبت غریزی، ولی مودّت عقلانی است.
2. محبت فردی و مودّت اجتماعی است.
3. محبت به میل کم هم اطلاق می‌شود، ولی مودّت، میل شدید است.
4. محبت تشکیلاتی نیست، ولی مودّت تشکیلاتی است.
5. محبت رو به کاهش و مودّت رو به افزایش است.
6. محبت عامل وحدت نیست، ولی مودّت عامل وحدت است.
7. محبت بدون عمل هم می‌شود، ولی مودّت همراه با عمل و تبعیت است.
8. محبت در غریزه، ولی مودّت ریشه در وظیفه دارد.

مصادیق ذوی‌القربی کیانند؟

مقالهٔ اصلی: مصداق‌شناسی ذوی‌القربی

دلالت آیه

نخست: دلالت بر وجوب مودت اهل بیت (ع)

این آیه نشان مى‌دهد که دوست داشتن اهل بیت (ع) واجب بوده و خداوند متعال آن را اجر رسالت قرار داده است. اینکه دوست داشتن اهل بیت (ع) به عنوان پاداش رسالت پیامبر (ص) قرار داده شده است، بدین معناست که محبت اهل بیت (ع) در اهمیت، شأن و منزلت، با اصل رسالت برابری مى‌کند؛ زیرا اجر عمل باید در ارزش با اصل عمل معادل باشد و گرنه اجری ناعادلانه خواهد بود و از ساحت خدای متعال به دور است که برای مهمترین رخداد هستی، یعنی رسالت پیامبر اعظم (ص) اجر و پاداشی ناعادلانه قرار دهد. اگر در دیگر آیات قرآن نیز به نظر دقت و تأمل بنگریم، درخواهیم یافت که منظور از این اجر چیست. خدای سبحان در آیه دیگری فرموده است: ﴿قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا﴾.

این آیه تصریح مى‌کند: پاداشی که خداوند در مقابل رسالت پیامبرش (ص) واجب فرموده، چیزی نیست جز راهی به سوی پروردگار، و در آیه دیگری از قرآن کریم مى‌بینیم که قرآن نیز به "راه پروردگار" توصیف شده است: ﴿إِنَّ هَذِهِ تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَاءَ اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا﴾.

در نتیجه قرآن کریم، اهل بیت پیامبر (ع) را معادل قرآن قرار داده است و در واقع هر دو آنها "راهی به سوی پروردگار متعال" هستند؛ همانطور که رسول خدا (ص)، خود "راهی به سوی پروردگار متعال" است. خدای سبحان مى‌فرماید: ﴿وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا﴾.

از نکات جالب توجه در این آیه این است که قرآن، دوستی و محبت را تعیین کننده راهی که انسان در حیات دنیوی خویش برمى‌گزیند، معرفی مى‌کند. این آیات، حسرت و پشیمانی ظالم را از اینکه راهش را از رسول خدا جدا کرده است، حکایت مى‌کند و از این کار او (همراه نشدن با رسول) اینگونه تعبیر مى‌کند که او، دیگری را به عنوان دوست خود انتخاب کرده است. بنابراین دوستی غیر رسول خدا (ص)، در اینجا به این معنا است که ظالم، راه دیگری غیر از راه خدا و رسول برگزیده است. در نتیجه آیه دالّ بر این است که دوستی و مودت، به معنای پیروی از راه و تبعیت و اقتداست، و حسرت و پشیمانی ظالم در روز قیامت به دلیل اینکه به کسی غیر از رسول اقتدا کرده و او را به عنوان دوست و راه زیستن خویش برگزیده، پایان ندارد.

در هر صورت این آیات، جای هیچ شک و شبه‌های باقی نمى‌گذارد که منظور از دوست داشتن نزدیکان رسول خدا (ص)، انتخاب آنان به عنوان راهی به سوی خداست؛ یعنی انسان، به ایشان اقتدا کرده و قدم به قدم و بی هیچ انحرافی پشت سر آنها حرکت کند و آنان را به عنوان امامی مطاع (که شأن آنان در وجوب اطاعت و اقتدا، مانند خود رسول خدا (ص) است) برگزیند و در تمامی اوامر و نواهی از ایشان تبعیت کامل داشته باشد.

دوم: دلالت بر وجوب اطاعت اهل بیت (ع)

مهمترین الزامی که مودت ذوی‌القربی برای مردم دارد، اطاعت از آنان است؛ زیرا مودّت، واسطه‌ای میان معرفت و اطاعت است. پس از سویی، مودت، معلول معرفت است و از سویی دیگر، علّت طاعت به شمار میآید؛ چه اینکه مودت، بی‌معرفت به دست نمی‌آید، چنان‌که اطاعت نیز بی‌مودت، محقق نمی‌شود.

نمی‌توان ادعای مودت قربی را داشت و از آنها تبعیت نکرد و یا با آنها درگیر شد. بر این پایه، وجود مبارک رسول خدا (ص) اجر رسالت خویش را به دستور خداوند، مودّت به قربی قرار داد:﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾.

امام صادق (ع) می‌فرماید: محب هرگز درباره محبوب خود عصیان نمی‌ورزد و آن هنگام که پیروی حبیب خدا در همه جوانب انجام گیرد، محب خدا بودن نیز در همه عرصه‌ها محقق می‌شود. فرمان‌برداری کامل، محبت کامل میزاید و اطاعت ناقص، محبت ناقص، تنها راه تکمیل محبت، همان پیروی است .

فخر رازی می‌نویسد: "بی‌تردید، پیامبر اکرم (ص)، فاطمه (س) را دوست می‌داشت و در حق ایشان فرموده‌اند: فاطمه پاره‌ای از وجود من است. هر که او را بیازارد مرا آزرده است. همچنین به روایت متواتر از پیامبر خدا (ص) ثابت شده است که آن بزرگوار، علی، حسن و حسین (ع) را دوست می‌داشت. هنگامی که دوستی پیامبر به ایشان ثابت شود، این دوستی و محبّت بر همه امت اسلامی نیز لازم می‌آید؛ چرا که خداوند متعال می‌فرماید: و او را پیروی نمایید، بسا که از هدایت شدگان باشید. در آیه دیگر می‌فرماید: همانا در فرستاده خداوند، برای شما الگو و نمونه خوب و کاملی است".

تفسیر آیۀ مودت

• مفسران تفسیرهای متفاوتی برای آیۀ مودت نقل کرده‌اند از جمله:

1. معنای‌ "﴿الْقُرْبَى﴾" تقرب به خداوند است و "﴿الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾" به معنای مودت به خدا از راه تقرب به او و از گذر طاعت است. این تفسیر نادرست است؛ زیرا معنای آیه بنابر آن چنین می‌شود: "از شما می‌خواهم اطاعت خدا را دوست بدارید". در حالی که معنای درست این است: "از شما می‌خواهم خدا را اطاعت کنید نه اینکه تنها آن را دوست بدارید"؛ چون تقرب به خدا را حتی مشرکان دوست داشتند و بتان را به همین جهت می‌پرستیدند .
2. واژۀ "﴿الْقُرْبَى﴾" به معنای خویشاوندی است نه خویشاوندان. قریش، پیامبر (ص) را تکذیب و با او دشمنی می‌کردند. از این رو، خداوند متعال دستور داد پیامبر (ص) از آنان بخواهد اگر ایمان نمی‌آورند، دست کم دشمنی نکنند؛ زیرا با پیامبر (ص) خویشاوندند.
3. مراد از "﴿الْقُرْبَى﴾" همان خویشاوندی است؛ اما خطاب آیه به قریش نیست؛ بلکه به انصار است؛ زیرا پیامبر (ص) از سوی مادر با آنان خویشاوند بود. این برداشت نادرست است؛ زیرا محبت انصار به پیامبر (ص) چنان بود که نیازی به سفارش نداشت .
4. خطاب آیه به قریش است و مراد از مودت به قربی مودت به سبب خویشاوندی است؛ اما مودت پیامبر (ص) به قریش، نه مودت قریش به پیامبر. معنای آیه در این صورت چنین می‌شود: "من در برابر کوششم، هیچ نمی‌خواهم؛ ولی محبت من به شما روا نمی‌دارد که در گمراهی رهایتان کنم". اشکال این است که با حد و مرزی که خداوند برای دعوت و هدایت گذاشته، سازگار نیست.
5. مراد از "﴿الْقُرْبَى﴾" خویشاوندان مردم است. بدین ترتیب معنای آیه چنین می‌شود: "هیچ مزدی از شما نمی‌خواهم جز آنکه با خویشانتان مهربانی کنید". این تفسیر نیز نادرست است؛ زیرا در فرهنگ اسلامی محبت به نزدیکان به صورت مطلق پسندیده نیست؛ بلکه تابع شرط‌هایی است.
6. نظریۀ شیعه این است که مراد از "﴿الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾" دوستی با خویشاوندان ویژۀ پیامبر (ص) است. این خویشاوندان عبارت‌اند از همان عترت و اهل بیت.

اشکالات وارد بر تفسیر شیعه از آیه

• برخی مخالفان بر تفسیر شیعه اشکالاتی وارد کرده‌اند از جمله:

1. برخی گفته اند: این تفسیر متهم ساختن پیامبر (ص) است به اینکه همانند دیگر مردم برای آینده خویشان و فرزندان خود نگرانی می‌کند و دین خدا را وسیلۀ معاش و ارتزاق آنان می‌سازد. این‌ اشکال مردود است؛ زیرا سود پیوند مردم با عترت، به خود آنان می‌رسد نه به عترت. پیامبر (ص) در حقیقت، نگران مردم بوده است نه خاندان خویش.
2. برخی دیگر گفته‌اند: اگر مراد از قربی عترت پیامبر (ص) است با آیۀ‌ ﴿وَمَا تَسْأَلُهُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ﴾ ناسازگار است. بطلان این اشکال نیز روشن است؛ زیرا مودت اهل بیت (ع) بنابر نظریۀ شیعه از باب مجاز "اجر" خوانده می‌شود و در حقیقت، سودی که در این میان پدید می‌آید نصیب مردم می‌شود نه عترت. علاوه بر آنکه آیه مدنی است و مسلمانان مدینه هم به عصمت پیامبر (ص) معتقد بودند و چنین اتهام‌هایی را در حق پیامبر (ص) به هیچ وجه وارد نمی‌دانستند و اگر هم بتوان این اتهام را محتمل دانست، باید در بسیاری آیات دیگر نیز آن را ملحوظ داشت؛ همانند جایی که قرآن اطاعت مطلق از پیامبر (ص) را واجب می‌داند﴿قُلْ أَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْكَافِرِينَ﴾؛ ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَالرَّسُولَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ﴾؛ ﴿وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَاحْذَرُوا فَإِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوا أَنَّمَا عَلَى رَسُولِنَا الْبَلَاغُ الْمُبِينُ﴾ و همچنین است آیه خمس: ﴿وَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَوْلَاكُمْ نِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ﴾ و ازدواج‌های پیامبر (ص).

آیه مودت در حدیث

• روایات فراوانی از طریق شیعه و سنی نقل شده‌اند که بر درستی نظریه شیعه گواهی می‌دهند، از جمله:

1. پس از نزول آیۀ مودت از پیامبر (ص) پرسیدند: "یا رسول الله! خویشاوندان تو کیانند که مودت آنان بر ما واجب است؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزند آنان" و این پاسخ را سه بار بر زبان آورد
2. چون علی بن الحسین (ع) را به اسارت بر دروازه دمشق آوردند، مردی شامی گفت: "خدای را سپاس که شما را کشت و از ریشه برکند!. حضرت بدو فرمود: آیا قرآن خوانده‌ای؟ گفت: آری! فرمود: سوره‌های حامیم را خوانده‌ای؟ گفت: نه. فرمود: آیا این را خوانده‌ای که: ﴿قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾؟ گفت: آیا شما همانانید که این آیه فرموده است؟ فرمود: آری"
3. امام باقر (ع)، دربارۀ این آیه و "﴿الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى﴾" می‌فرماید: «هِیَ وَ اللَّهِ فَرِیضَةٌ مِنَ اللَّهِ عَلَی الْعِبَادِ لِمُحَمَّدٍ (ص) فِی أَهْلِ بَیْتِهِ»

ثمرات مودت نسبت به خاندان پیامبر (ص)

• مهرورزی نسبت به خاندان پیامبر (ص) و مودّت اهل بیت (ع) برای امّتی که چنین برخورد حق شنا‌‌سا‌‌‌نه‌ای نسبت به صاحب دعوت محمّدی دارند، ثمراتی دارد مانند:

1. تشکّر از زحمات پیامبر (ص) در ادای رسالت الهی و هدایت مردم به دین خدا؛
2. عامل گرایش به خوبی‌ها و فضیلت‌ها از طریق الگوهای کمال است؛ اهل بیت، پیوسته به این آیه استناد می‌کردند تا امّت را نسبت به ادای حق آنان یادآوری ‌کنند.
3. پیامبر (ص) فرموده است: "فرزندان خود را با محبت خاندان من تربیت کنید". این مودّت، مایۀ نجات انسان در آخرت و نشانۀ پاکی مولد و رحمت و لطف الهی به دوستداران این خاندان است.

نتیجه گیری

• در نتیجه بزرگترین ابراز مودّت نسبت به این خاندان، پذیرش رهبری و امامت آنان و مقدم داشتن ایشان بر دیگران و حجّت شمردن قول و فعل آنان است و وقتی مودّت، واجب الهی باشد، اطاعت نیز تکلیف الهی است و شایستگی و برتری همه جانبۀ آنان معیار لزوم این اطاعت است.
• پس آیۀ مودت، از پشتوانه‌ها و دلایل امامت ائمه (ع) محسوب می‌شود، چون مودّت، تنها محبت قلبی نیست، بلکه فرمانبرداری محبّانه و اطاعت مطلق از مقام ولایت آنان است و تنها امر تشریفاتی و اخلاقی نیست، بلکه فریضۀ الهی است.

جستارهای وابسته

• مودت
• محبت
• عشق

پرسش‌های وابسته

1. شأن نزول آیه مودت چیست؟ (پرسش)
2. مودت به چه معناست و چه تفاوتی با محبت دارد؟ (پرسش)
3. مودّت ذوی‌القربی چه الزاماتی برای مردم دارد؟ (پرسش)
4. ذوی‌القربی چه کسانی هستند؟ (پرسش)
5. تفسیر آیه مودت چیست؟ (پرسش)
6. فواید مودت به اهل بیت چیست؟ (پرسش)
7. مراد از واژه مودت در آیه مودت چیست؟ (پرسش)
8. آیه مودت چگونه نصب الهی امام را اثبات می‌کند؟ (پرسش)
9. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت درخواست یاری و ترک دشمنی از قریش است؟ (پرسش)
10. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت درخواست یاری از انصار است؟ (پرسش)
11. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت تبلیغ و هدایت بخاطر رابطه خویشاوندی است؟ (پرسش)
12. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت صله ارحام است؟ (پرسش)
13. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت تقرب بر خداوند است؟ (پرسش)
14. آیا معنای المودة فی القربی در آیه مودت دوستی خاندان پیامبر است؟ (پرسش)
15. آیا در منابع اهل سنت روایاتی وجود دارد که آیه مودت را مربوط به اهل بیت خاص پیامبر بداند؟ (پرسش)
16. آیا در منابع شیعه روایاتی وجود دارد که آیه مودت را مربوط به اهل بیت خاص پیامبر بداند؟ (پرسش)
17. چگونه اهل بیت مصداق آیه مودت هستند در حالی که سوره شوری مکی است و در زمان نزول امام علی و فاطمه زهرا ازدواج نکرده بودند؟ (پرسش)
18. اگر آیه مودت شامل اهل بیت پیامبر است چرا به جای المودة فی القربی جمله المودة لذوی القربی به کار نرفته است؟ (پرسش)
19. با توجه به آیه مودت آیا وجوب محبت بر افضلیت امام علی بر دیگر صحابه پیامبر دلالت می‌کند؟ (پرسش)
20. بر اساس آیه مودت وجوب محبت چگونه بر امامت امام علی دلالت می‌کند؟ (پرسش)
21. اگر مودت ذوی القربی در آیه مودت بر امامت اهل بیت دلالت می‌کند چرا حضرت فاطمه امام نیست؟ (پرسش)
22. بر اساس آیه مودت چگونه وجوب محبت بر امامت اهل بیت دلالت می‌کند؟ (پرسش)

منابع

1. محدثی، جواد، فرهنگ غدیر
2. پژوهشکده علوم اسلامی امام صادق (ع)، فرهنگ شیعه
3. مقامی، مهدی، ولایت و امامت در قرآن