بدعت در معارف دعا و زیارات

مقدمه

بدعت در لغت به معنای نوآوری، ایجاد چیزی بدون سابقه و الگوی قبلی و بیان گفتار بی‌پیشینه می‌باشد. در اصطلاح دینی، هر دو صورتِ وارد کردن چیزی به دین که جزء دین نیست به نام دین، و خارج کردن چیزی که جزء دین است از دین، بدعت است^[۱]. البته نباید هر نوع نوآوری را بدعت در دین دانست، زیرا این برداشت برخلاف سیره اهل‌بیت و دانشمندان اسلامی است. برخی افراد هرگونه تعمق و تفکر در معارف الهی را بدعت و ضلالت شمرده‌اند ولی این عقیده، انحراف از سیره پیشوایان مذهب شیعه است^[۲].

از نظر قرآن کریم، خداوند بدیع یا آفریننده آسمان‌ها و زمین است^[۳]، نبوت محمد (ص)، امری بی‌سابقه و پیشینه نیست^[۴]. و رهبانیت [[[دنیا]] گریزی] بدعت است^[۵]. بر اساس روایات: بدعت، موجب گمراهی است^[۶]. بسیاری از فقها، اموری چون قمه‌زنی و اعمال ناروا در عزای حسینی را بدعت خوانده‌اند^[۷].

با نظر در موارد کاربرد این واژه در قرآن و روایات درمی‌یابیم که نداشتن سابقه و پیشینه قبلی مفهومی است که در آنها به صورت مشترک وجود دارد. در صحیفه سجادیه نیز همین‌طور است. یعنی این کلمه در مورد فعل خدا (ابتداع) بار مثبت دارد و به قدرت و خلاقیت پروردگار اشاره می‌کند؛ ولی در مورد اعمال کسانی که چیزهایی را به دین اضافه و یا کم می‌کنند، امری ضدارزش و ناپسند قلمداد شده است. از منظر امام سجاد (ع)، خداوند آفریدگاری نوآفرین است که بدون نمونه قبلی دست به آفرینش زده است. از این‌رو می‌توان گفت بدعت و نوآوری در بهره‌گیری از نظام طبیعت، در پرتو تفکر و خردورزی امری در خور ستایش است. اما بدعت و نوآوری در دین، به صورت پیرایه‌های ناصواب به آن، و انتساب امور ناروا و نامعقول به تعالیم الهی امری مذموم و مستحق عذاب است.

امام زین‌العابدین (ع) در مورد آفرینش خداوند می‌فرماید: «الْحَمْدُ لِلَّهِ... ابْتَدَعَ‏ بِقُدْرَتِهِ‏ الْخَلْقَ ابْتِدَاعاً، وَ اخْتَرَعَهُمْ عَلَى مَشِيَّتِهِ اخْتِرَاعاً»: «سپاس خداوندی را سزاست که... آفریدگان را به قدرت خود ابداع کرد و به مقتضای مشیت خویش جامه هستی پوشاند»^[۸]. «بار الها! تویی که آفرینش آغاز کردی و موجودات را بیافریدی، احداث و ابداع کردی و هرچه ساختی نیکو ساختی. بار خدایا، منزّهی تو»^[۹]. «خداوندا!... تو آن خداوند یگانه‌ای هستی که خدایی جز تو نیست. تو هر چه آفریده‌ای، اصل و مایه‌ای نداشته و هرچه را نقش بسته‌ای بی‌هیچ نمونه‌ای بوده، و هرچه پدید آورده‌ای از جایی تقلید نکرده‌ای»^[۱۰].

از منظر امام زین‌العابدین (ع)، نسبت دادن امور ناروا به دین و آمیختن پیرایه‌های بی‌اساس به تعالیم الهی، موجب گمراهی مردم و برانگیزنده خشم و کیفر اوست. از این‌رو درخواست می‌کند: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ، وَ وَفِّقْنَا... وَ اتِّبَاعِ السُّنَنِ، وَ مُجَانَبَةِ الْبِدَعِ، وَ الْأَمْرِ بِالْمَعْرُوفِ، وَ النَّهْيِ عَنِ الْمُنْكَرِ، وَ حِيَاطَةِ الْإِسْلَامِ، وَ انْتِقَاصِ‏ الْبَاطِلِ‏ وَ إِذْلَالِهِ‏»: «خداوندا! بر محمد (ص) و خاندانش درود بفرست و ما را به پیروی از سنت‌ها، دوری از بدعت‌ها، امر به معروف و نهی از منکر، پاسداشت اسلام و نکوهش باطل و خوار داشت آن... توفیق ده»^[۱۱]. «بار خدایا! همسویی با جماعت مقبول و دوری از بدعت‌جویان و پیروان باورهای مجعول را در من به کمال رسان»^[۱۲].

با استفاده از بیانات امام سجاد (ع) فهمیده می‌شود که سنّت نبوی و سیره اهل‌بیت (ع) مبنای حرکت صحیح جمعی و تضمین‌کننده سعادت دنیا و آخرت مؤمنان است. اما در نقطه مقابل بدعت‌گذاری در دین و فرقه‌سازی و پایه‌گذاری افکار جدیدی که بیرون از محدوده سنت پیامبر (ص) است باعث دوری از متن دین و حقایق تابناک وحیانی می‌گردد^[۱۳]^[۱۴]^[۱۵]

منابع

شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «بدعت»، دانشنامه صحیفه سجادیه

پانویس

↑ مجموعه آثار، ج۱۶، ص۱۰۱.
↑ مجموعه آثار، ج۶، ص۸۸۷.
↑ ﴿بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ «پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.
↑ ﴿قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾ «بگو من در میان پیامبران، نوپدید نیستم و نمی‌دانم با من و شما چه خواهند کرد، جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم و من جز بیم‌دهنده‌ای آشکار نیستم» سوره احقاف، آیه ۹.
↑ ﴿...وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ...﴾ «و ما رها کردن این جهان را که از خود درآوردند بر آنان مقرّر نداشتیم» سوره حدید، آیه ۲۷.
↑ بحارالانوار، ج۲، ص۲۶۳.
↑ مجموعه آثار، ج۱۷، ص۶۱۱.
↑ نیایش یکم.
↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
↑ نیایش چهل‌وهفتم.
↑ نیایش ششم.
↑ نیایش بیستم.
↑ همچنین نک: مدخل سنت.
↑ بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۴، بیروت، اعلمی؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ مجموعه آثار، ج۶، ۱۶ و ۱۷، مرتضی مطهری، ۱۳۶۷، تهران، صدرا؛ معانی الاخبار، محمد بن علی، صدوق، ۱۴۰۳، قم، جامعه مدرسین.
↑ شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «بدعت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۱۱.

[1] مجموعه آثار، ج۱۶، ص۱۰۱.

[2] مجموعه آثار، ج۶، ص۸۸۷.

[3] ﴿بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ﴾ «پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.

[4] ﴿قُلْ مَا كُنْتُ بِدْعًا مِنَ الرُّسُلِ وَمَا أَدْرِي مَا يُفْعَلُ بِي وَلَا بِكُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا مَا يُوحَى إِلَيَّ وَمَا أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ﴾ «بگو من در میان پیامبران، نوپدید نیستم و نمی‌دانم با من و شما چه خواهند کرد، جز از آنچه به من وحی می‌شود پیروی نمی‌کنم و من جز بیم‌دهنده‌ای آشکار نیستم» سوره احقاف، آیه ۹.

[5] ﴿...وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ...﴾ «و ما رها کردن این جهان را که از خود درآوردند بر آنان مقرّر نداشتیم» سوره حدید، آیه ۲۷.

[6] بحارالانوار، ج۲، ص۲۶۳.

[7] مجموعه آثار، ج۱۷، ص۶۱۱.

[8] نیایش یکم.

[9] نیایش چهل‌و‌هفتم.

[10] نیایش چهل‌وهفتم.

[11] نیایش ششم.

[12] نیایش بیستم.

[13] همچنین نک: مدخل سنت.

[14] بحارالانوار، محمدباقر مجلسی، ۱۴۰۴، بیروت، اعلمی؛ الصحیفة السجادیة، امام زین‌العابدین (ع)، ۱۴۱۸، قم، نشر الهادی صحیفه سجادیه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، ۱۳۷۵، تهران، نشر سروش؛ مجموعه آثار، ج۶، ۱۶ و ۱۷، مرتضی مطهری، ۱۳۶۷، تهران، صدرا؛ معانی الاخبار، محمد بن علی، صدوق، ۱۴۰۳، قم، جامعه مدرسین.

[15] شایسته‌نژاد، علی اکبر، مقاله «بدعت»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۱۱.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]