قبله در قرآن

این مدخل زیرشاخهٔ بحث قبله است. قبله از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود: قبله در قرآن - قبله در حدیث - قبله در کلام اسلامی - پرسش‌های مرتبط

قِبله، جهتی است که مسلمانان هنگام نماز و عبادت رو به کعبه در مسجد الحرام می‌ایستند.

اهمیت قبله برای پیامبر

جایگاه پیامبر در اهمیت قبله مسجدالحرام و تعیین مکان آن در دسته‌ای از آیات به خوبی روشن می‌شود. اینکه آیات قبله در خطاب به پیامبر گفته می‌شود و نه حکمی خطاب به مسلمانان و بیان نوع خواسته‌ها و آرزوهای او را آشکار می‌سازد، جای توجه دارد. البته این خواسته شخصی نیست و تعیین قبله نوعی هویت‌بخشی به دین و متمایز کردن در حرکات عبادی در دوره مرزبندی ادیان است:

1. ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ * وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ وَمَا بَعْضُهُمْ بِتَابِعٍ قِبْلَةَ بَعْضٍ وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾.
2. ﴿الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَرِينَ * وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ * وَمِنْ حَيْثُ خَرَجْتَ فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ إِلَّا الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْهُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِي وَلِأُتِمَّ نِعْمَتِي عَلَيْكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ﴾.
3. ﴿وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَى عَقِبَيْهِ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾.
4. ﴿سَيَقُولُ السُّفَهَاءُ مِنَ النَّاسِ مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾.
5. ﴿كَمَا أَرْسَلْنَا فِيكُمْ رَسُولًا مِنْكُمْ يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِنَا وَيُزَكِّيكُمْ وَيُعَلِّمُكُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُعَلِّمُكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ﴾.
6. ﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا يَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِيعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾.

نکات

1. شیوه توصیف مسئله برخلاف آیات دیگر متفاوت است: ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ﴾ یا گویی خدا به دنبال رضایت پیامبر خودش می‌باشد: ﴿فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا﴾ و از سوی دیگر تکلیف او را با مخالفان خودش روشن می‌کند: ﴿وَلَئِنْ أَتَيْتَ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ بِكُلِّ آيَةٍ مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ﴾؛
2. هرچند برای خدا مکان عبادت خاص جایی ندارد: ﴿فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَّهِ﴾ و به هر سو عبادت و دعا شود، به همان سوی خدا خواهد بود: ﴿قُلْ لِلَّهِ الْمَشْرِقُ وَالْمَغْرِبُ﴾ و مهم جهت معنوی داشتن است: ﴿وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّيهَا﴾ اما داشتن هویت و تشخص برای مسلمانان از نظر پیامبر و مرز میان دین کمالی و غیر آن مهم بوده است: ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا﴾ به این جهت پیامبر با این که سال‌ها به بیت المقدس نماز می‌خواند. اما می‌خواست که حجّتی برای مردم در تعیین مرزها باشد: ﴿إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ﴾ و از این جهت فلسفه داشتن قبله معین از نظر پیامبر روشن بود: ﴿لِئَلَّا يَكُونَ لِلنَّاسِ عَلَيْكُمْ حُجَّةٌ﴾؛
3. تغییر قبله دستور الهی و نه خواسته پیامبر است: ﴿وَإِنَّهُ لَلْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ﴾ از سوی دیگر این کافی نیست که پیامبر بداند که از سوی خدا است، بلکه جهت مقابل آن بیان می‌شود که مخالفت با آن چه توابعی دارد: ﴿وَلَئِنِ اتَّبَعْتَ أَهْوَاءَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ إِنَّكَ إِذًا لَمِنَ الظَّالِمِينَ﴾؛
4. بُعد اخلاقی توجه به قبله و مسابقه در نیکی‌ها، یکی از نکات این آیات است: ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ أَيْنَ مَا تَكُونُوا﴾.

تغییر قبله

از آغاز بعثت رسول خدا (ص) در مکه و از پس وجوب نماز، حضرت از سوی خداوند فرمان یافت تا بیت‌المقدس را قبله خویش قرار دهد و به سوی آن نماز بگذارد. ایشان در مدت حضور سیزده ساله‌شان در مکه و نیز اوایل ورودشان به مدینه به سوی این مکان مقدس نماز می‌گزارد.

قرار گرفتن بیت‌المقدس به عنوان قبله پس از هجرت، دستاویزی برای یهودیان مدینه شده بود که پیوسته اسباب شماتت و آزار رسول خدا (ص) را فراهم می‌آوردند. آنان قبله بودن بیت‌المقدس را نشان وابستگی مسلمانان به یهود و تبعیت مسلمانان از آنها می‌دانستند. پیامبر خدا (ص) در حالی که از عیب‌جویی‌های یهود غمگین بود، در دل شب از منزل خارج شد. ایشان به آسمان نگاه می‌کرد و منتظر امر خداوند تبارک و تعالی در این باره بود.

فردای آن روز که حضرت برای اقامه نماز ظهر به مسجد "بنی‌سالم" رفته بود، پس از به جا آوردن دو رکعت از نماز، جبرئیل نازل شد و با گرفتن بازوی حضرت، ایشان را به سوی کعبه برگرداند. مسلمانان نیز به تبعیت از حضرت به سوی کعبه ایستادند و ادامه نماز ظهر را خواندند.

سپس آیه نازل شد: ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَحَيْثُ مَا كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ وَإِنَّ الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ لَيَعْلَمُونَ أَنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّهِمْ وَمَا اللَّهُ بِغَافِلٍ عَمَّا يَعْمَلُونَ﴾.

جغرافیای قبله، در سور مبارکه بقره و یونس

1. ﴿... مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا...﴾.
2. ﴿...وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا...﴾.
3. ﴿قَدْ نَرَى تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا...﴾.
4. ﴿...مَا تَبِعُوا قِبْلَتَكَ وَمَا أَنْتَ بِتَابِعٍ قِبْلَتَهُمْ...﴾.
5. ﴿...وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ...﴾.

واژه قبله شش بار در سوره بقره و یک‌بار در سوره یونس(ع) به صورت مستقل، یا ترکیب با ضمیر مفرد و یا جمع به کار رفته است. این واژه در عرف مسلمانان، نام مکان و جهتی است که مسلمین به سوی آن اقامه نماز می‌کنند.

معنی واژه قبله

برخی نویسندگان زیر واژه قبله می‌نویسد: «قبله در اصل اسمی است برای حالتی که به آن حالت روی می‌آورند، مثل جِلسه و قِعده حالت نشستن و در سخن معمولی متعارف، قبله به صورت اسم برای مکانی است که در موقع نماز، به آن توجه می‌شود و به طرف آن روی می‌آورند».. در المنجد در این مورد چنین آمده: القبله، اسم النوع، الجهه و منه قبله المصلی للجهة التی، یصلی نحوها، الکعبه، کل ما یستقبل من الشی و یقال ما له فی هذا الامر قبله و لادبره یعنی: قبله نوعی پذیرفتن، جهت، سو، طرف، کعبه، هر چیزی که با آن مواجه می‌شوند. قبله، آنچه با انسان روبه‌رو شود».

سابقه قبله در ادیان ابراهیمی

پیروان همه ادیان به‌ویژه ادیان ابراهیمی، نمازهایی دارند؛ که می‌بایست آن عبادت را چه به صورت فردی، یا جمع، در زمانی معین و در جهتی مشخص، انجام دهند و به مدلول آیه ۱۷۷ بقره می‌فرماید: ﴿لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ...﴾. اما از آنجا که اکثر عبادات جمعی است و جمعیت هم عقیده باید هم جهت باشد؛ لذا خداوند دستور داده است؛ به منظور حفظ وحدت و هم جهتی و هماهنگی و جلوگیری از بی‌نظمی که مخل حفظ یک تشکیلات است؛ جهت واحدی را برای عبادت برگزینند، که این عمل خود موجب ابهت و اقتدار و اتحاد آنها خواهد شد.

به همین دلیل و دلائل دیگر و حکمت‌های نهفته‌ای، که راز آنها بر ما آشکار نیست در همه ادیان الهی وحدت جهت عبادت مورد تأکید پیام‌آوران ادیان قرار گرفته است. از این رو قبله یهود بیت المقدس است و رو به آن نماز می‌گزارند و قبله نصاری، جهت مشرق است و همه جا رو به طرف مشرق نماز می‌خوانند. رسول اکرم(ص) مدت سیزده سال در مکه و مدتی در مدینه به طرف بیت المقدس نماز می‌خواند، سپس به طرف کعبه برگشت. تحویل قبله یکی از کارهای بس مهم بوده؛ مخصوصاً که آن حضرت، اکثر زمان رسالت را به قبله اول - بیت المقدس - نماز خوانده بود. یهود نیز که آن را شکستی برای خود می‌دانستند؛ سر و صدا به راه انداختند؛ تا آیاتی چند از قرآن مجید نازل شد کعبه را تثبیت کرد و به غوغا پایان داد. در المیزان راجع به ماست و ماه تحویل قبله فرمود: «اکثر روایات دلالت دارند، که تحویل قبله در مدینه سال دوم هجرت، در ماه رجب که هفدهمین ماه هجرت بود؛ واقع شده است علی هذا، آن حضرت جمعاً چهارده سال و پنج ماه، به طرف بیت المقدس نماز خوانده است».

کیفیت تغییر قبله

در مجمع، ضمن روایتی از علی بن ابراهیم از حضرت صادق(ع) نقل کرده: «رسول خدا(ص) وقت ظهر در مسجد بنی سالم نماز می‌خواند و؛ دو رکعت از نماز ظهر را خوانده بود که،جبرئیل نازل شد دو بازوی آن حضرت را گرفت و به سوی کعبه برگردانید. چون بیت المقدس در شمال مدینه و کعبه در جنوب آن واقع شده؛ لذا می‌بایست آن حضرت پشت به بیت المقدس کند..».. به هر تقدیر، غرض ما در این مقاله روشن نمودن این مطلب است که اولاً منظور از قبله در آیاتی که در صدر این نوشتار ذکر شده؛ کدام یک از قبله‌هایی است که رسول گرامی اسلام(ص) در طول عمر مبارک خود همراه با مسلمین، اقامه نماز می‌کرده و سپس به توضیح جغرافیایی آن قبله بپردازیم.

1. در آیه نخست صدر مقاله می‌فرماید: به زودی، سبک‌مغزان، از مردم می‌گویند: چه چیز آنان - مسلمانان - را از قبله‌ای که بر آن بودند؛ بازگردانید؟ با دقت در متن ترجمه آیه در می‌یابیم؛ که غرض از واژه قبله، که مورد اعتراض سبک مغزان قرار گرفته بود؛ همان قبله‌ای است که به تصریح علامه طباطبایی پیامبر به مدت چهارده سال و پنج ماه، به طرف آن در مکه و مدینه نماز گزارده بودند و آن قبله همان بیت المقدس بود.
2. در ترجمه بخش میانی آیه ۱۴۳ بقره می‌خوانیم: و ما آن قبله‌ای را که قبلاً بر آن بودی تنها برای این قرار دادیم: که افرادی که از پیامبرپیروی می‌کنند؛ از آنهایی که به جاهلیت باز می‌گردند؛ مشخص شود.... در این بخش از آیه مبارکه؛ علت تغییر قبله و فلسفه آن را بیان می‌دارد؛ پس قبله مندرج در این آیه، نیز بیت المقدس می‌باشد.
3. در ترجمه آیه ۱۴۴ همان سوره چنین می‌فرماید: نگاه‌های انتظارآمیز، به سوی آسمان می‌بینیم، اکنون تو را به سوی قبله‌ای که از آن خشنود باشی باز می‌گردانیم.... به خوبی روشن است که آن قبله‌ای که پیامبر در انتظارش به سر می‌برد، قبله جدیدی است که می‌بایست در آینده نزدیک آن جناب و مسلمین، به سویش نماز گزارند و آن قبله کعبه خواهد بود.
4. در آیه ۱۴۵ بقره سه بار واژه قبله بیان گردیده و می‌فرماید: سوگند که اگر هر گونه آیه و نشانه و دلیلی برای این سبک مغزان از اهل کتاب بیاوری از قبله تو پیروی نخواهند کرد و تو نیز هیچ گاه از قبله آنان پیروی نخواهی نمود. منظور از قبله اول در آیه اول در آیه فوق بیت المقدس و غرض از قبله دوم کعبه است و قبله سوم به طور عام بیان شده.
5. در آیه ۸۷ سوره مبارکه یو نس باز هم یک بار واژه قبله بیان گردیده؛ اما با توجه به مدلول آیه غرض از قبله رعایت جهت خاص اقامه نماز نیست؛ بلکه می‌فرماید: «و به موسی و برادرش(ع) وحی کردیم که برای قوم خود خانه‌هایی در سرزمین مصر، انتخاب کنید و خانه‌هایتان را مقابل یکدیگر و متمرکز قرار دهید..».. و این تمرکز بیشتر جنبه امنیتی دارد، تا بتوانند با آرامش به اقامه نماز و ادای فرائض دینی بپردازند.

حاصل و نتیجه پژوهش

نتیجه و حاصل تحقیق، این است که واژه قبله شش بار در چهار آیه، از سوره مبارکه بقره - ۱۴۲، ۱۴۵ بیان گردیده است؛ که سه مورد آن اشاره به بیت المقدس و دو بار آن دلالت بر خانه کعبه دارد و مورد ششم آن به طور عام بیان گردیده؛ که شامل عبادت در جهت مشرق برای نصاری و یا هر جهت دیگری می‌باشد و قبله در آیه ۸۷ یونس(ع) بیانگر جهت و محل خاصی برای ادای فرایض دینی به‌ویژه نماز نیست.

جغرافیای قبله

با توجه به آنچه گذشت، از بررسی آیات مربوط به قبله؛ با سه قبله آشنا شدیم. الف. مشرق مربوط به مسیحیان ب. بیت المقدس مربوط به کلیمیان ج. کعبه متعلق به مسلمین که از قبله‌های سه‌گانه، فقط می‌توان به توضیح جغرافیای دو قبله؛ یعنی بیت المقدس و کعبه اشاره نمود.

قبله

1. ﴿...مَا وَلَّاهُمْ عَنْ قِبْلَتِهِمُ الَّتِي كَانُوا عَلَيْهَا...﴾.
2. ﴿...وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا...﴾.
3. ﴿...فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضَاهَا...﴾.
4. ﴿...وَاجْعَلُوا بُيُوتَكُمْ قِبْلَةً وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ﴾.

المنجد نویسد: القبله: اسم نوع است؛ نوع روی آوردن و رفتن به یک طرف. مفردات گوید: در اصل اسمی است برای حالتی که به آن حالت روی می‌آوردند مثل: جِلسه و قِعده حالت نشستن و در سخن معمولی و متعارف قبله به صورت اسم برای مکانی است که در موقع نماز به آن توجه می‌شود و روی می‌آورند. در لغت‌شناسی می‌خوانیم، قبله؛ در غرب اسم مکانی است که نماز گزار به آن رو می‌کند. «منظور از «قبله» تنها جهت جغرافیایی مخصوص نیست و رو کردن به آن تنها جانب صورت و جسم را به آن گرداندن نمی‌باشد، قبله جهت و هدفی است که روی روح و جان و درون را به آن متوجه می‌سازند و سمت و سوئی است که راه زندگی را توجیه می‌نماید. از این نظر آنچه مردم کعبه آمال قرار داد و به آن «اقبال» می‌نمایند می‌توان «قبله» آنان نامید، هر چند سلاطین جور را «قبله عالم» نامیده و دربار و دستگاه آنها را «مشابه» خود نمایند، یا آنکه ارباب زر و زور و تزویر را خانه امید و آرزوهای خود قرار دهند». «نخستین بار نماز گزاردن به سوی قبله بایسته گشت و بیت المقدس قبله شد، هنگامی بود که پیامبر در مکه بود. او دوست می‌داشت که رو به سوی کعبه آورد و نماز بگزارد. او در مکه چنان به نماز می‌ایستاد که خانه کعبه میان وی و بیت المقدس باشد. چون به مدینه کوچید، نتوانست چنین کند زیرا مکه را در پشت سر خویش داشت. او دوست می‌داشت که وی را به سوی کعبه برگردانند پس خدا در روز سه شنبه در هجده ماهگی از آمدن وی به مدینه (۲۶ فوریه ۶۲۴ م) به او فرمان داد که در نماز رو به سوی کعبه آورد». «قبله مسلمین» در ابتدا، بیت المقدس بود. تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه، به قول اکثر سیره نویسان، در نیمه شعبان ۱۸ ماه از هجرت گذشته اتفاق افتاد و بعضی هم آن را ماه ۱۶ از هجری گفته‌اند. با توجه به آیات ۱۴۲، ۱۴۳، ۱۴۴، ۱۴۶، ۱۴۹، ۱۵۰ سوره بقره دریافت می‌شود که پیامبر(ص) از سخنان و سرزنش یهود در رنج بوده است؛ زیرا آنان می‌گفته‌اند او به سوی قبله ما می‌ایستد، دین جهت خداوند قبله را از بیت المقدس به کعبه تحویل داده است». «پس از مسأله تغییر قبله از بیت المقدس به کعبه برخی یهودیان کوشش کردند از این طریق در اذهان مسلمانان ایجاد شبهه کنند و تغییر قبله را دلیلی بر عدم ثبات پیامبر(ص) بر آیینش بشمارند».

منابع

1. سعیدیان‌فر و ایازی، فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم
2. داداش نژاد، منصور،، مقاله «محمد رسول الله»، دانشنامه سیره نبوی ج۱
3. حسینی ایمنی، سید علی اکبر،، تاریخ تغییر قبله، فرهنگ‌نامه تاریخ زندگانی پیامبر اعظم ج۱
4. عرب، محمد حسن، دانشنامه اماکن جغرافیایی قرآن مجید
5. فرزانه، محرم، اماکن جغرافیایی در قرآن