هویت‌بخشی

هویت، مرز انسان با دیگران است و آنچه او را‌ از‌ دیگران متمایز می‌سازد هویت است. عوامل مختلفی در تشکیل هویت نقش دارند که از مهمترین آن، دین و مذهب است. به تغییرات و نتایجی که فرد مؤمن در اثر پذیرش و تعهد نسبت به دین، در زندگی خود احساس می‌‌کند، هویت دینی گفته می‌‌شود. آثار مختلف روانشناختی و غیر روانشناختی، برای فرد یا جامعۀ برخوردار از هویت دینی بیان شده است.

معناشناسی

هویّت در لغت فارسی یعنی آنچه موجب شناسایی شخص باشد^[۱]، هویت حقیقت شیء یا شخص است که مشتمل بر صفات اصلی اوست و هویت در لغت عربی به معنای شخصیت، ذات، هستی و وجود است^[۲].

هویت، مرز انسان با دیگران است و آنچه او را‌ از‌ دیگران متمایز می‌سازد هویت است^[۳]. این واژه، بیانگر چه کسی بودن است که از نیاز بشر به شناسانده شدن به چیزی یا جایی ناشی می‌‌شود. به عبارت دیگر، وقتی از "هویّت شخصی"سخن به میان می‌‌آید، مراد همان ویژگی‌های است که شخص را از دیگری متمایز می‌کند و به دیگران امکان اشاره با ضمیر "او"، (برای تشخّص این فرد از دیگر افراد) را می‌دهد؛ زیرا این شخص به گونه‌ای است که به علل و عواملی از جمله رفتار یا صفات خاص از دیگران متمایز شده و تشخص یافته است. البته، در تبیین هویت باید در نظر داشته باشیم همیشه معنایی ارزشی به همراه ندارد؛ چه‌بسا فرد یا ملتی ویژگی‌های ناپسندی نیز داشته باشند که‌ بخشی‌ از هویت آنان را می‌سازد^[۴].

عناصر تشکیل دهندۀ هویت

علل و عواملی وجود دارد که به عنوان صفات تمیز دهنده، فرد را از دیگران متمایز ساخته و شخصیت مستقلی به او می‌‌بخشند. سرزمین، تاریخ، زبان، ادبیات، دین، ساختار سیاسی، فرهنگ و هنر مشترک، از جمله عناصر تشکیل‌دهندۀ هویت هستند. البته، در فرآیند دست‌یابی به هویت کامل انسانی، فرد از عوامل دیگری مانند مذهب، خانواده، نهادهای آموزش و پرورش، نظام سیاسی، فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه، رسانه‌ها، مطبوعات و تبلیغات بیگانگان و... متأثر می‌‌شود که در این میان، دو عامل نخست (مذهب و خانواده)، بیشترین تأثیر را دارند^[۵]. نکتۀ مهم آن است که برخی افراد در دستیابی به هویت کامل دچار مشکل می‌‌شوند که نسبت به این مسئله (ناتوانی فرد در کسب هویت انسانی)، تعبیرهای متفاوتی صورت گرفته است. روان‌شناسان از این حالت، بیشتر با عنوان‌هایی چون: آشفتگی هویت، اختلال هویت و بحران هویت یاد می‌‌کنند و بعضی صاحب‌نظران آن را "گم کردن خویش" یا "از خود بیگانگی" می‌‌نامند^[۶].

نقش دین در هویت بخشی به افراد

همانطور که گفته شد دین یکی از عوامل تأثیر گذار در تشکیل هویت است و با تأمّل در رابطۀ میان این دو، درمی‌‏یابیم میان دین و هویت، نسبت وثیقی برقرار است؛ چراکه مذهب اساساً منابع شناختی، ایدئولوژیکی، جامعه شناختی و معنوی را برای هویّت به ‏دست می‏‌دهد^[۷]. دین از گذشته تاکنون عامل به وجود آورندۀ هویّت مشخص برای معتقدان خود بوده، به نحوی که هویّت انسان‏‌ها با مذهب و دین آنها شناخته می‏‌شد. یهودی، مسیحی و مسلمان بودن، هویّت فرهنگی انسان‏‌های مختلف را به نمایش می‏‌گذاشت^[۸]. "هویّت دینی"، یکی از مهم‏ترین ابعاد هویّت است که نقش تعیین کننده‌‏ای در هویّت‌یابی افراد ایفا می‌‏کند و تقویت این بُعد از هویّت، می‌‏تواند موجب پایداریِ سایر ابعاد هویّت شود و چالش در این حوزه، می‏‌تواند زمینه‌‏ساز بحران در سایر ابعاد هویّت گردد.

معنای هویت دینی و نحوۀ هویت بخشی دین اسلام

فرد مؤمن، با پذیرش دین به عنوان اصل اعتقادی و احساس تعهّد و تعلّق به آن در زندگیِ خود تغییرات و نتایج مهمّی را تجربه می‌‌کند که هویّت دینی^[۹] نام دارد^[۱۰]. بنابراین هویّت دینی، همان داشتن اهتمام دینی است به نحوی که نگرش، گرایش و کنش‏های (عمل) فرد را متأثر سازد^[۱۱]. دین اسلام از طریق پاسخ به پرسش‌های بنیادین انسان، فرد مؤمن را از شک و حیرت و گم گشتگیِ ناشی از فقدان هویت حفاظت می‌کند^[۱۲] و از سوی دیگر بر اساس حاکمیت الهی، با امر به گسترش خوبی‌ها و فضیلت‌ها و نهی از شکل‌گیری بدی‌ها و رذیلت‌ها، هویّت ممتاز و ارزش‌مندی به فرد و جامعه اسلامی در جهان می‌بخشد. بنابراین به زندگی افراد جهت می‌‌دهد و از این رو، یک مسلمان، در تمام جنبه‌های زندگی به خصوص در دو عرصۀ اعتقادی و رفتاری از هویت یکسان برخوردار می‌‌گردد.

انتظار و هویت‌بخشی به منتظر

اعتقاد به مهدویت، نقش بسزایی در هویت دهی به منتظران خود دارد؛ زیرا در فرهنگ و مکتب اهل بیت، امام هویت‌بخش است. از این رو اهمیت آموزه‌های مهدوی در یک جامعه ایمانی، هویت‌بخشی آن در زندگی مؤمنان است^[۱۳]. مکتب انتظار، مجموعه معارف و محتوای اصیل توحیدی را در متن خود دارد که انسان و جامعه منتظِر، با فهم آن به آیندۀ جهان و انسان، بینش مثبت پیدا می‌کند و به تحوّلات سازنده که نوید داده شده است امیدوار می‌شود. مسائلی نظیر فلسفۀ تاریخ و نقش بزرگ انسان در رقم زدن سرنوشت نهایی بشریت و همچنین مبارزه با ظلم فراگیر جهانی و کوشش برای برپایی امنیت و عدالت جهان شمول و ایجاد جامعه بدون تضاد و تبعیض طبقاتی، ذیل مفهوم انتظار، به خوبی قابل درک است.

به طور کلی اعتقاد به مهدویت، از دو منظر می‌‌تواند در هویت بخشی أثر گذار باشد^[۱۴]:

هویت‌بخشی به فرد منتظر: این نوع هویت‌بخشی از این جهت است که فرد و جامعه‌ای که در انتظار به سر می‌برد، به آینده‌ای درخشان که متفاوت از وضع موجود است باور دارد. فرد منتظر، الگویی از وضع مطلوب^[۱۵] دارد و همواره موقعیت و منزلت خود را با آن می‌‌سنجد که نتیجۀ آن، تلاش برای ایجاد جامعه‌ای الهی و انسانی است تا آمادگی لازم انسان‌ها برای قرب الهی نیز فراهم آید و در نهایت، حیاتی با معنویت و به دور از پوچی و بی‌هویتی برای فرد حاصل شود. بدین ترتیب، هویتِ یک شیعه با امام زمان خویش تعریف می‌شود و بدون مهدی(ع) گم‌شده‌ای بیش نیست^[۱۶].
هویت‌بخشی به جامعه: این نوع هویت‌بخشی بدان جهت است که فرهنگ مهدوی مرزهای میان انسان‌ها را مبتنی بر مرزهای عقیدتی دانسته و مرزهای جغرافیایی را تنها به دلیل واقعیت‌های موجود به رسمیت می‌‌شناسد^[۱۷]. در پرتو معارف توحیدی مکتب انتظار، انسان‌‌ها از هر جنس و نژادی که باشند دارای "هویت واحد" هستند و در پیشگاه خداوند مانند دندانه‌‌های شانه با هم برابرند^[۱۸]؛ زیرا، همه را خداوند واحد^[۱۹] از یک پدر و مادر آفریده است^[۲۰]. در نتیجه، همان طور که آفریدگار واحد و ریشه در حقیقت واحد دارند،^[۲۱] "هویت مشترک" نیز دارند^[۲۲].

پرسش مستقیم

هویت‌بخشی به عنوان یکی از آثار روان‌شناختی انتظار در بعد ارتقای بهداشت روانی به چه معناست؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

منابع

پانویس

↑ محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۵ش، چاپ دهم، ج ۴، ص۵۲۲۸.
↑ حسن عمید، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۴، چاپ بیست و هفتم، ص۱۲۶۵.
↑ ر.ک: عرفان، امیر محسن و واسعی، سید علی رضا، باورداشت آموزه‌های مهدویت و نقش آن در احیای فرهنگ و تمدن اسلامی.
↑ ر.ک: عرفان، امیر محسن و واسعی، سید علی رضا، باورداشت آموزه‌های مهدویت و نقش آن در احیای فرهنگ و تمدن اسلامی.
↑ ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.
↑ ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.
↑ [Furrow، J.L.، King، P.E. & White، K. (۲۰۰۴) "Religion and Positive Youth Development: Identity، Meaning، and Prosocial Concerns". Applied Developmental Science، No. ۸، P ۱۷–۲۶]
↑ ر.ک: ابوالفضل اشرفی، بی‏‌هویتی اجتماعی و گرایش به غرب. بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش نوجوانان به الگوهای فرهنگ غربی (رپ و هوی متال) در تهران، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۷، ص۹.
↑ Religious Identity.
↑ ر.ک: محمد جواد چیت‏ساز قمی، گسست نسلی در ایران: افسانه یا واقعیت، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۳، ص۲۱-۴۳.
↑ ر.ک: علی رضا شجاعی‏‌زند، مدلی برای سنجش دینداری در ایران، جامعه‏‌شناسی ایران، ۱۳۸۴، دوره ۶، ش ۱، ص۳۶.
↑ ر.ک: شهریار شهیدی و مصطفی حمدیه، اصول و مبانی بهداشت روانی، تهران، سمت، ۱۳۸۱، چاپ اول، ص۲۲۶-۲۲۷.
↑ ر.ک: موحدی، محسن، آثار روان‌شناختی آموزه‌های مهدویت، ص۶.
↑ ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.
↑ حضور آن حقیقت متعالی در زندگی و توجه به او و رهایی از نیست‌انگاری، وضعیت مطلوب منتظر حقیقی است.
↑ ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.
↑ ر.ک: محمد سبحانی‌نیا|سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان (کتاب)|مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.
↑ امام صادق(ع): «النَّاسُ کَأَسْنَانِ الْمُشْطِ سَوَاءٌ، وَ قَالَ: النَّاسُ سَوَاءٌ کَأَسْنَانِ الْمَشْطِ وَ الْمَرْءُ کَثِیرٌ بِأَخِیهِ وَ لَا خَیْرَ فِی صُحْبَةِ مَنْ لَمْ یَرَ لَکَ مِثْلَ الَّذِی یَرَی لِنَفْسِه»؛ بحار الأنوار، ج۷۵ ص۲۵۱.
↑ ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا﴾«اوست که شما را از تنی یگانه آفرید و از (خود) او همسرش را پدید آورد» سوره اعراف، آیه ۱۸۹.
↑ پیامبر اکرم(ص): «إنَّ النّاسَ مِن آدَم و آدَم مِن تُرابٍ»؛ بحار الانوار، ج ۷۷، حدیث۳، باب ۳، ص۵۴.
↑ «الامام صادق(ع): "فی جواب مَنْ سَأَلَهُ عن مُساواةٍ النّاس: نَعَم خَلَقَهُم اِلهُ واحد وَ هُم عَبیدُه"، و نیز الامام الرضا(ع): "عن عبدالله بن الصَّلت،...اِنّ الرّبَ ـ تبارک و تعالی ـ واحدٌ، ‌و الأُمَّ واحِدَةٌ، وَ الْأَب واحِدٌ، و الجزاءَ بالأعمال»؛ محمد رضا حکیمی و دیگران، الحیاة، ج۱، ص۲۴۹).
↑ «الامام صادق(ع): "فی جواب مَنْ سَأَلَهُ عن مُساواةٍ النّاس: نَعَم خَلَقَهُم اِلهُ واحد وَ هُم عَبیدُه»؛ و نیز «الامام الرضا(ع): "عن عبدالله بن الصَّلت،...اِنّ الرّبَ ـ تبارک و تعالی ـ واحدٌ، ‌و الأُمَّ واحِدَةٌ، وَ الْأَب واحِدٌ، و الجزاءَ بالأعمال»؛ محمد رضا حکیمی و دیگران، الحیاة، ج۱، ص۲۴۹.

[1] محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۷۵ش، چاپ دهم، ج ۴، ص۵۲۲۸.

[2] حسن عمید، فرهنگ عمید، تهران، انتشارات امیر کبیر، ۱۳۸۴، چاپ بیست و هفتم، ص۱۲۶۵.

[3] ر.ک: عرفان، امیر محسن و واسعی، سید علی رضا، باورداشت آموزه‌های مهدویت و نقش آن در احیای فرهنگ و تمدن اسلامی.

[4] ر.ک: عرفان، امیر محسن و واسعی، سید علی رضا، باورداشت آموزه‌های مهدویت و نقش آن در احیای فرهنگ و تمدن اسلامی.

[5] ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.

[6] ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.

[7] [Furrow، J.L.، King، P.E. & White، K. (۲۰۰۴) "Religion and Positive Youth Development: Identity، Meaning، and Prosocial Concerns". Applied Developmental Science، No. ۸، P ۱۷–۲۶]

[8] ر.ک: ابوالفضل اشرفی، بی‏‌هویتی اجتماعی و گرایش به غرب. بررسی عوامل اجتماعی فرهنگی مؤثر بر گرایش نوجوانان به الگوهای فرهنگ غربی (رپ و هوی متال) در تهران، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۷، ص۹.

[9] Religious Identity.

[10] ر.ک: محمد جواد چیت‏ساز قمی، گسست نسلی در ایران: افسانه یا واقعیت، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۳، ص۲۱-۴۳.

[11] ر.ک: علی رضا شجاعی‏‌زند، مدلی برای سنجش دینداری در ایران، جامعه‏‌شناسی ایران، ۱۳۸۴، دوره ۶، ش ۱، ص۳۶.

[12] ر.ک: شهریار شهیدی و مصطفی حمدیه، اصول و مبانی بهداشت روانی، تهران، سمت، ۱۳۸۱، چاپ اول، ص۲۲۶-۲۲۷.

[13] ر.ک: موحدی، محسن، آثار روان‌شناختی آموزه‌های مهدویت، ص۶.

[14] ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.

[15] حضور آن حقیقت متعالی در زندگی و توجه به او و رهایی از نیست‌انگاری، وضعیت مطلوب منتظر حقیقی است.

[16] ر.ک: سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.

[17] ر.ک: محمد سبحانی‌نیا|سبحانی‌نیا، محمد، مهدویت و آرامش روان (کتاب)|مهدویت و آرامش روان، ص۱۱۳-۱۱۴.

[18] امام صادق(ع): «النَّاسُ کَأَسْنَانِ الْمُشْطِ سَوَاءٌ، وَ قَالَ: النَّاسُ سَوَاءٌ کَأَسْنَانِ الْمَشْطِ وَ الْمَرْءُ کَثِیرٌ بِأَخِیهِ وَ لَا خَیْرَ فِی صُحْبَةِ مَنْ لَمْ یَرَ لَکَ مِثْلَ الَّذِی یَرَی لِنَفْسِه»؛ بحار الأنوار، ج۷۵ ص۲۵۱.

[19] ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا﴾«اوست که شما را از تنی یگانه آفرید و از (خود) او همسرش را پدید آورد» سوره اعراف، آیه ۱۸۹.

[20] پیامبر اکرم(ص): «إنَّ النّاسَ مِن آدَم و آدَم مِن تُرابٍ»؛ بحار الانوار، ج ۷۷، حدیث۳، باب ۳، ص۵۴.

[21] «الامام صادق(ع): "فی جواب مَنْ سَأَلَهُ عن مُساواةٍ النّاس: نَعَم خَلَقَهُم اِلهُ واحد وَ هُم عَبیدُه"، و نیز الامام الرضا(ع): "عن عبدالله بن الصَّلت،...اِنّ الرّبَ ـ تبارک و تعالی ـ واحدٌ، ‌و الأُمَّ واحِدَةٌ، وَ الْأَب واحِدٌ، و الجزاءَ بالأعمال»؛ محمد رضا حکیمی و دیگران، الحیاة، ج۱، ص۲۴۹).

[22] «الامام صادق(ع): "فی جواب مَنْ سَأَلَهُ عن مُساواةٍ النّاس: نَعَم خَلَقَهُم اِلهُ واحد وَ هُم عَبیدُه»؛ و نیز «الامام الرضا(ع): "عن عبدالله بن الصَّلت،...اِنّ الرّبَ ـ تبارک و تعالی ـ واحدٌ، ‌و الأُمَّ واحِدَةٌ، وَ الْأَب واحِدٌ، و الجزاءَ بالأعمال»؛ محمد رضا حکیمی و دیگران، الحیاة، ج۱، ص۲۴۹.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]