منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟ (پرسش)

منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	منزلت منتظران
تعداد پاسخ	۲ پاسخ

منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

عبارت‌های دیگری از این پرسش

• درباره فضیلت منتظران راستین چه چیزهایی بیان شده است؟
• چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟

پاسخ جامع اجمالی

علت فضائل زیاد برای منتظران

• انتظار فرج در اسلام عبادت است؛ زیرا با همۀ راه‌های انحرافی و دام‌های شیطانی که استکبارپیشگان در طول تاریخ حیات اسلام در برابر منتظران با ایمان گشوده‌اند، اعتراف به حق و حفظ همۀ عقایدی که منتظران ظهور حضرت مهدی (ع) از مبدأ تا معاد، از روی اخبار آموخته‌اند، کار ساده و آسانی نیست. در روایتی پیامبر اکرم (ص) می‌‌فرماید: «ای علی! شگفت‌انگیز‌ترین مردمان از نظر ایمان و والاترین آنان از نظر یقین، قومی هستند در آخرالزمان که پیامبر را درک نکرده‌اند و حجت خدا از آنها پنهان گردیده و آنان به مرکب سیاه روی کاغذ سفید ایمان آورده‌اند»
• در سخنان معصومین (ع) آنچنان مقام و منزلتی برای منتظران راستین حضرت مهدی (ع) شمرده شده که به راستی جای شگفتی و تعجب دارد. چراکه انتظار در زمان غیبت به نوعی اعلام پذیرش ولایت و امامت واپسین امام از سلسله امامان شیعه است که موجب حفظ ارتباط قلبی و معنوی و برخورداری از فیض وجود ایشان در همۀ زمان‌هاست. انسان منتظر برترین و ارزشمندترین آمال و آرزوهای ممکن را داراست، به طور طبیعی از بهترین و والاترین ارزشها نیز برخوردار است. همچنین انتظار نقش مهمی در سازندگی، پویایی و اصلاح فرد و جامعه در زمان غیبت دارد. منتظران ظهورش‌ برترین‌ انسان‌های‌ عالم از ابتدا تا انتها هستند؛ چراکه به کمال عقلی و معرفتی دست‌ یافته‌اند‌. در روایات متواتری که از پیامبر (ص) و اهل بیت عصمت (ع) رسیده، جایگاه و مقام و منزلت ویژه‌ای برای منتظران حکومت جهانی حضرت ولی عصر (ع) تبیین گردیده است.

فضائل منتظران

• در ذیل به برخی از آن موارد اشاره می‌شود:

اجر شهید

• اجر شهید: مرگ منتظران موعود شهادت به حساب آمده هرچند مرگ طبیعی باشد. امام صادق (ع) می‌فرماید: «منتظر امر ما ـ حکومت ما ـ مانند کسی است که در راه خدا به خون خود غلطیده است».

پاداش درک حضور امام

• اجر درک حضور حضرت مهدی (ع): امام صادق (ع) فرموده‌اند: «هرکس از شما با اعتقاد به این امر ـ امامت و حکومت قائم آل محمّد (ع)‏ ـ در حالی که منتظر آن نیز هست بمیرد، مانند کسی است که در خیمه قائم باشد».

جهاد در راه خدا و همراه پیامبر

• بسان مجاهدان در راه خدا و در رکاب پیامبر: از فضیلت‌هایی که برای منتظران شمرده شده، این است که ایشان را مانند کسانی دانسته‌اند که به همراه پیامبر اکرم (ص) در راه خدا به جهاد برخاسته‌اند.

برترین مردم همه روزگاران

• منتظران، برترین مردم همه روزگاران: امام سجاد (ع) به ابو خالد کابلی فرمودند: «ای ابو خالد، مردمانی که در روزگار غیبت به سر می‌برند و معتقدند و منتظر، از مردمان همه زمان‌ها افضل‌اند، زیرا که خدای متعال به آنان خرد و فهم و معرفتی داده است که غیبت امام برای آنان مانند حضور است، این مردم را خداوند مانند سربازان پیکارگر صدر اسلام قرار داده است همانان که در رکاب پیامبر (ص) شمشیر می‌زدند و پیکار می‌کردند».

پاداش نمازگزاران و روزه‌داران

• ثواب ایشان مانند پاداش نمازگزار و روزه‌دار است: امام باقر (ع) در این باره می‌فرماید: «و آگاه باشید همانا پاداش منتظر این امر، مانند پاداش روزه‌دار شب زنده‌دار است».

همراهی با ائمه در قیامت

• همراهی با امامان معصوم (ع) در روز قیامت: ‏امام صادق (ع) می‌فرمایند: «آیا نمی‌دانی کسی که منتظر امر ما ـ حکومت ما ـ باشد و بر بیم‌ها و آزارهایی که می‌بیند شکیبایی ورزد، در روز بازپسین در کنار ما خواهد بود».

گرامی‌ترین امت و رفیق پیامبر

• گرامی‌ترین امت و رفیق پیامبر (ص): از توفیق‌های بی‌مانند آن است که کسی در جایگاهی نزدیک برترین انسان‌ها قرار گیرد. کسی که در عصر انتظار، آنگونه که بایسته و شایسته است زندگی کند، گرامی‌ترین از امت پیامبر و در جوار آن بزرگوار خواهد بود. خود آن حضرت فرمودند: «ایشان رفقای من و گرامی‌ترین امت من هستند». مفتخر شدن به عنوان برادری پیامبر و عنایت و تفقد آن حضرت از منتظران، تاج افتخار بی‌بدیلی است که نصیب هیچ کسی جز آنان نشده است.

قرار گرفتن در زمرۀ اولیاء الهی

• قرار گرفتن در زمرۀ اولیاء الهی: از امام صادق (ع) در فضیلت منتظران چنین نقل شده است: «خوشا به حال شیعیان قائم ما که در زمان غیبتش چشم به راه ظهور او هستند و در هنگام ظهورش فرمانبردار او، آنان اولیاء خدا هستند، همان‌ها که نه ترسی برایشان هست و نه اندوهگین شوند».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

پاسخ۱. حجت الاسلام و المسلمین موسوی‌نسب؛

سید جعفر موسوی‌نسب حجت الاسلام و المسلمین سید جعفر موسوی‌نسب، در کتاب «دویست پرسش و پاسخ پیرامون امام زمان» در این‌باره گفته است: «در روایات متواتری که از پیامبر اسلام (ص) و اهل بیت عصمت (ع) به ما رسیده است، جایگاه و مقام و منزلت ویژه‌ای برای منتظران حکومت جهانی حضرت ولی عصر (ع) و کسی که در دوران غیبت با عمل به دین تعهد عملی خود را نسبت به صاحب الامر (ع) نشان دهند تبیین گردیده است. در اینجا مواردی از بشاراتی که به منتظران داده شده را می‌آوریم. ۱. اجر شهید:امام صادق (ع): "الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ"؛ منتظر امر ما [[[حکومت]] ما] مانند کسی است که در راه خدا به خون خود غلطیده. ۲. اجر درک حضور حضرت مهدی (ع): امام صادق (ع): "مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ عَلَى هَذَا الْأَمْرِ مُنْتَظِراً لَهُ كَانَ كَمَنْ كَانَ فِي فُسْطَاطِ الْقَائِمِ"؛ هرکس از شما با اعتقاد به این امر [[[امامت]] و حکومت قائم آل محمّد (ص)‏] در حالی که منتظر آن نیز هست مانند کسی است که در خیمه قائم باشد. ۳. حشر با امامان معصوم (ع) در روز قیامت:‏امام صادق (ع): "…أَ لَا تَعْلَمُ أَنَّ مَنِ انْتَظَرَ أَمْرَنَا وَ صَبَرَ عَلَى مَا يَرَى مِنَ الْأَذَى وَ الْخَوْفِ هُوَ غَداً فِي زُمْرَتِنَا …"؛ آیا نمی‌دانی کسی که منتظر امر ما [[[حکومت]] ما] باشد و بر بیم‌ها و آن را رهایی که می‌بیند شکیبایی ورزد، در روز بازپسین در کنار ما خواهد بود. ۴. منتظران افضل از مردمان همه زمان‌ها هستند: امام علی بن الحسین زین العابدین (ع) خطاب به ابو خالد کابلی فرمودند: "ای ابو خالد، مردمانی که در روزگار غیبت به سر می‌برند و معتقدند و منتظر، از مردمان همه زمان‌ها افضل‌اند، زیرا که خدای متعال به آنان خرد و فهم و معرفتی داده است که غیبت امام برای آنان مانند حضور است (یعنی با اینکه در عصر غیبت به سر می‌برند و امام را نمی‌بینند از نظر ایمان و تقوی و پایداری گویی در زمان ظهور به سر می‌برند و امام خود را می‌بینند) این مردم را خداوند مانند سربازان پیکارگر صدر اسلام قرار داده است همانان که در رکاب پیامبر (ص) شمشیر می‌زدند و پیکار می‌کردند...». «در روایات اسلامی فضیلت و ثواب بسیاری برای منتظران آن امام منتظر بیان شده است، در این جا ما به برخی از آن روایات اشاره می‌کنیم. ۱. صقر بن ابی دلف می‌گوید شنیدم که حضرت رضا (ع) فرمود: "امام بعد از من پسرم علی است، امر او امر من است، گفته‌اش گفته من است و امّا بعد از او پسرش حسن است، امر او امر پدرش و گفته او گفته پدرش و اطاعت او اطاعت پدرش می‌باشد". امام رضا سپس ساکت شد، عرض کردم ای فرزند رسول خدا امام بعد از حسن کیست؟ سپس آن حضرت به شدت گریست. بعد فرمود: البته بعد از حسن پسرش -آنکه قائم بر حق و مورد انتظار است- می‌باشد. راوی می‌گوید پرسیدم چرا قائم نامیده شده است؟ حضرت فرمود: چون که او بپاخیزد پس از آنکه یادش مرده باشد و بیشتر معتقدان به امامتش، برگشته باشند. سؤال کردم چرا منتظر نامیده می‌شود؟ حضرت رضا (ع) فرمود: "زیرا او را غیبتی است که روزهای بسیار و مدتی طولانی دارد. پس مخلصان منتظر فرجش باشند و اهل تردید او را انکار کنند و جاهلان یاد او را استهزاء کنند و وقت‌گذاران برای ظهور او دروغگو شوند، و عجله‌کنندگان در آن هلاک شوند و تسلیم شوندگان در آن نجات یابند". ۲. در روایتی دیگر: شخصی از امام صادق (ع) پرسید اگر کسی بر ولایت شما باشد و انتظار ظهور حضرت حجت را داشته باشد و در این حال بمیرد چگونه است؟ امام صادق (ع) در پاسخ فرمودند: "او همانند کسی است که با رهبر این انقلاب (یعنی حضرت مهدی) در خیمه فرماندهی او بوده باشد". پس اندکی سکوت کرد بعد فرمود: "او مانند کسی است که همراه پیامبر (ص) در جنگ شرکت داشته است". ۳. در روایتی دیگر است که امام صادق (ع) فرمود: "او همانند کسی است که در رکاب پیامبر (ص) به شهادت رسیده باشد". ۴. حضرت علی (ع) فرمودند: "منتظر فرج باشید و از رحمت خداوند مأیوس نشوید، بدرستی که بهترین عمل نزد خداوند عزّ و جلّ انتظار فرج است". آری پس به این نتیجه می‌رسیم کسی که منتظر فرج مولا و صاحب خود باشد مانند کسی است که در رکاب رسول خدا شربت شهادت بنوشد و انتظار فرج بهترین عمل است».

پاسخ۲. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛

خدامراد سلیمیان حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در دو کتاب «پرسمان مهدویت» و «درسنامه مهدویت» و مقاله «انتظار و منتظران» در این‌باره گفته است: «در سخنان معصومین (ع) آنچنان مقام و منزلتی برای منتظران راستین حضرت مهدی (ع) برشمرده شده که به راستی جای شگفتی و تعجب دارد. و این پرسش را ایجاد می‌کند که چگونه ممکن است چنین حالتی از چنین ارزشی والا برخوردار باشد. البته توجه به جایگاه ارجمند انتظار و نیز وظایف منتظران تا حدودی می‌تواند پاسخی به این پرسش باشد. در اینجا به برخی فضایل و برتری‌های منتظران با استفاده از روایات نورانی معصومین (ع) اشاره می‌شود. منتظران راستین، برترین مردم همه روزگاران ، بسان حاضران در خیمه آن حضرت هنگام ظهور خواهند بود ثواب ایشان مانند پاداش نمازگزار و روزه‌دار است و ایشان گرامی‌ترین امت و رفیق پیامبر (ص) هستند آنها بسان مجاهدان در راه خدا و در رکاب حضرت رسول (ص) هستند و پاداش هریک از آنها برابر با هزار شهید از شهیدان صدر اسلام است. اما در پاسخ به این پرسش که چرا این همه فضیلت و پاداش؟ چند نکته اساسی را باید مورد توجه قرار داد. انتظار حلقه اتصال شیعه با امام: چنانکه می‌دانید "ولایت" و "امامت" رکن اساسی مکتب تشیع است و اعتقاد به ضرورت وجود حجّت خدا و امام معصوم در هرعصر و زمان از مهمترین نقاط تمایز این مکتب از دیگر مکتب‌ها است. از دیدگاه شیعه پذیرش ولایت معصومین (ع) و به طور کلی تسلیم در برابر امام و حجت عصر، سرآمد همه فضیلت‌ها و شرط اساسی قبولی همه اعمال عبادی است. با توجّه به این نکات درمی‌یابیم که "انتظار" در زمان غیبت و عدم حضور ظاهری امام در جامعه به نوعی اعلام پذیرش ولایت و امامت واپسین امام از سلسله امامان شیعه است و همین انتظار موجب می‌شود که ارتباط قلبی و معنوی، حفظ شود و آنها در همه اعصار از فیض وجود امامشان برخوردار باشند. انتظار، معیار ارزش انسان‌ها: آرزوها و آمال انسان‌ها معیار خوبی برای سنجش میزان رشد، کمال و تعالی آنها است؛ تا آنجا که برخی می‌گویند: "بگو چه آرزویی داری تا بگویم کیستی" آرزوهای بلند، متعالی و ارزشمند حکایت از کمال روح و رشد شخصیت انسان‌ها و بلندای همّت آنها می‌کند. به عکس آرزوهای خرد، حقیر و بی‌ارزش نشان از بی‌همّتی و رشد نیافتگی افراد دارد. بنابراین چون انسان منتظر برترین و ارزشمندترین آمال و آرزوهای ممکن را داراست، به طور طبیعی از بهترین و والاترین ارزشها نیز برخوردار است. انتظار عامل پویایی و سازندگی فرد و جامعه: چنانکه از مطالب بعدی "وظایف منتظران" روشن خواهد شد، انتظار نقش مهمی در سازندگی، پویایی و اصلاح فرد و جامعه در زمان غیبت دارد، و اگر انسان منتظر به وظایفی که برای او شمرده شده عمل کند به الگوی مطلوب انسان دیندار دست می‌یابد و از جایگاه و مرتبة والایی برخوردار میشود. به عبارت دیگر انسان منتظر با رعایت همه شرایط انتظار به همان شأن و منزلتی که مورد انتظار دین اسلام است، رسیده و به بالاترین نقطه کمال می‌رسد با توجه به نکات یاد شده در می‌یابیم آن همه فضیلت برای چیست». فضایل منتظران راستین عبارتند از: برترین مردم همه روزگاران: شخصیت انسان‌ها از رفتاری متأثر است که در زندگی انجام می‌دهند. این رفتارها بر پایه آموزه‌های دینی، دارای اعتبار و ارزش گوناگونی خواهند بود. از نگاه آیات و روایات معصومان (ع) و برترین انسانها کسانی هستند که با رفتار خود اسباب خشنودی پروردگار را فراهم می‌کنند.از پارهای روایات به دست می‌آید به سبب شرایط ویژه‌ای که بر مردمان عصر داشت. انتظار حاکم است، اگر آنها منتظر راستین باشند، جایگاه بسیار ارزشمندی خواهند داشت. امام سجاد (ع) در این باره فرمود: "إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَيْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِه‏ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ (ع) أَفْضَلُ من أَهْلِ کُلِّ زَمَانٍ لِأَنَّ اللَّهَ تَعَالَى ذِکْرُهُ أَعْطَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ وَ الْأَفْهَامِ وَ الْمَعْرِفَةِ مَا صَارَتْ بِهِ الْغَیْبَةُ عِنْدَهُمْ بِمَنْزِلَةِ الْمُشَاهَدَةِ... ". بسان حاضران در خیمه آن حضرت هنگام ظهور: از مهم‌ترین آرزوهای همه نیکان جهان، حضور در دورانی است که در آن اثری از فساد، بیداد و تباهی نباشد. این برتری، آنگاه به کمال خود می‌رسد که در زمان ظهور در نزدیک ترین جایگاه به رهبر قیام، یعنی در جایگاه فرماندهی که همانا خيمه آن حضرت است، حاضر باشد. امام صادق (ع) در وصف منتظران راستینی که زمان ظهور را درک نمی‌کنند، فرمود: " مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ عَلَى هَذَا اَلْأَمْرِ مُنْتَظِراً كَانَ كَمَنْ هو فِي الفُسْطَاطا الذی للقائم " ثواب ایشان مانند پاداش نمازگزار و روزه‌دار: از برترین عبادت‌ها، نماز و روزه است. از روایات استفاده می‌شود آنگاه که شخصی به انتظار روزگار سپری می‌کنند، بسان کسی است که در حال نماز و روزه است. امام باقر (ع) در این باره می‌فرماید: " وَاِعْلَمُوا أَنَّ اَلْمُنْتَظِرَ لِهَذَا اَلْأَمْرِ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ اَلصَّائِمِ اَلْقَائِمِ". گرامی‌ترین امت و رفیق پیامبر (ص): از توفیق‌های بی‌مانند آن است که کسی در جایگاهی نزدیک برترین انسان‌ها قرار گیرد. در میان انسان‌ها چه کسی شریف‌تر از رسول گرامی اسلام (ص) که اشرف پیامبران الهی و محبوب‌ترین موجودات نزد خداوند است. حال، کسی که در عصر انتظار، آن گونه که بایسته و شایسته است زندگی کند، گرامی‌ترین از امت پیامبر و در جوار آن بزرگوار خواهد بود. که خود آن حضرت (ع) فرمود: " أُولَئِكَ رُفَقَائِي وَ أَكْرَمُ أُمَّتِي عَلَيَّ "؛. بسان مجاهدان در راه خدا در رکاب حضرت رسول (ص): از شریف‌ترین انسان‌ها می‌توان به مجاهدان در راه خداوند اشاره کرد این فضیلت، آن‌گاه به کمال می‌رسد که این مجاهدت در جوار انسان کامل و رسول گرامی اسلام (ص) باشد. از فضیلت‌هایی که برای منتظران شمرده شده، این است که ایشان را مانند کسانی دانسته که به همراه پیامبر اکرم (ص) در راه خدا به جهاد برخاسته‌اند. پاداش هر یک از آنها برابر هزار شهید از شهیدان صدر اسلام: و سرانجام آنچه شگفتی را به اوج می‌رساند، آن است که در برتری منتظران راستین و ثابت قدمان بر ولایت اهل بیت (ع) سخن از پاداشی افزون بر هزار شهید از شهیدان صدر اسلام به میان آمده است. امام سجاد (ع) در این باره فرمود: " مَنْ ثَبَتَ عَلَى وَلاَيَتِنَا فِي غَيْبَةِ قَائِمِنَا أَعْطَاهُ اَللَّهُ أَجْرَ أَلْفِ شَهِيدٍ مِثْلِ شُهَدَاءِ بَدْرٍ وَ أُحُدٍ "».

پاسخ۳. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «در روایات متواتری که از پیامبر (ص) و اهل بیت عصمت به ما رسیده است جایگاه و مقام ویژه‌ای برای منتظران حکومت جهانی حضرت ولی عصر (ع) تبیین گردیده است که در ذیل به مواردی اشاره می‌کنیم: اجر شهید: امام صادق (ع) فرمود: "منتظر امر ما (حکومت ما) مانند کسی است که در راه خدا به خون خود درغلطد". اجر درک حضور حضرت مهدی (ع): امام صادق (ع) می‌فرماید: "هر کس از شما معتقد به این امر (امامت و حکومت قائم آل محمد) باشد در حالی که منتظر آن نیز هست مانند کسی است که در خیمه قائم باشد". حشر با امامان معصوم در روز قیامت: امام صادق (ع) فرموده‌اند: "آیا نمی‌دانی کسی که منتظر امر ما حکومت ما باشد و بر بدی‌ها و آزارهایی که می‌بیند شکیبائی ورزد، در روز بازپسین در کنار ما خواهد بود". منتظران، افضل از مردمان همه زمان‌ها هستند: امام علی بن الحسین زین العابدین (ع) خطاب به ابوخالد کابلی فرمودند: "ای ابوخالد مردمانی که در روزگار غیبت به سر می‌برند و معتقدند و منتظر، از مردمان همه زمان‌ها افضلند. زیرا که خدای متعال به آنان خرد و فهم و معرفتی داده است که غیبت امام برای آنان مانند حضور است (یعنی با اینکه در عصر غیبت به سر می‌برند و امام خود را می‌بینند ایمان و تقوی و پایداری گویی در زمان ظهور به سر می‌برند و امام خود را می‌بینند) این مردم را خداوند مانند سربازان پیکارگر صدر اسلام قرار داده است همانان که در رکاب پیامبر شمشیر می‌زدند و پیکار می‌کردند..."».

پاسخ۴. حجت الاسلام و المسلمین شفائی؛

محبوب شفائی حجت الاسلام و المسلمین محبوب شفائی، در کتاب «موعود حق» در این‌باره گفته است: «"در روایات اسلامی آن‌چنان مقام و منزلت برای منتظران موعود برشمرده شده که گاه انسان را به تعجب وا می‌دارد که چگونه ممکن است عملی که شاید در ظاهر ساده جلوه کند از چنین فضیلتی برخودار باشد. البته توجه به فسلفه انتظار و وظایفی که برای منتظران واقعی آن حضرت برشمرده شده، سر این فضیلت را روشن می‌سازد". در اینجا به پاره‌ای از فضائلی که برای منتظران قدوم، حضرت بقیة الله الاعظم برشمرده شده، اشاره می‌کنیم: امام سجاد (ع) منتظران را بر‌ترین مردم همه روزگاران بر می‌شمارند: «"... إِنَّ أَهْلَ زَمَانِ غَيْبَتِهِ الْقَائِلُونَ بِإِمَامَتِهِ الْمُنْتَظِرُونَ لِظُهُورِهِ أَفْضَلُ أَهْلِ كُلِّ زَمَانٍ"». شیخ صدوق در کتاب کمال الدین از امام صادق (ع) روایت کرده که آن حضرت به نقل از پدران بزرگوارشان - که بر آنها دورد باد - فرمود: «"الْمُنْتَظِرُ لِأَمْرِنَا كَالْمُتَشَحِّطِ بِدَمِهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ"». در همان کتاب به نقل از امام صادق (ع) روایت دیگری به این شرح در فضیلت منتظران وارد شده است: «"طُوبَى لِشِيعَةِ قَائِمِنَا الْمُنْتَظِرِينَ لِظُهُورِهِ فِي غَيْبَتِهِ وَ الْمُطِيعِينَ لَهُ فِي ظُهُورِهِ أُولَئِكَ أَوْلِيَاءُ اللَّهِ الَّذِينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ"». در روایت دیگری مرحوم المجلسی از امام صادق (ع) نقل می‌کند که: «"مَنْ مَاتَ مِنْكُمْ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ لِهَذَا الْأَمْرِ كَمَنْ هُوَ مَعَ الْقَائِمِ فِي فُسْطَاطِهِ قَالَ ثُمَّ مَكَثَ هُنَيْئَةً ثُمَّ قَالَ لَا بَلْ كَمَنْ قَارَعَ مَعَهُ بِسَيْفِهِ ثُمَّ قَالَ لَا وَ اللَّهِ إِلَّا كَمَنِ اسْتُشْهِدَ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ (ص)"»».

پاسخ۵. حجت الاسلام و المسلمین کاشانی‌ادیب؛

وحید کاشانی‌ادیب حجت الاسلام و المسلمین وحید کاشانی‌ادیب، در مقاله «فضیلت انتظار و جایگاه منتظران در قرآن کریم و روایات» در این‌باره گفته است: «خدای متعال می‌‌فرماید: ﴿ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ﴾. مفسران درباره معنی ﴿ الْغَيْبِ ﴾ سخنان مختلفی گفته‌اند که البته بازگشت آن به یک چیز است، که غیب، چیزی مخفی است، محسوس نیست و در قوه و قدرت محسوسات هم نیست. مانند ذات خدا و اسماء حسنی و صفات عالیه او و احوال آخرت و هر آنچه ایمان داشتن به آن برای مؤمن واجب است، ولی از نظر او غائب است و عملش نزد مردم مخفی است. درباره هر کدام روایت یا روایاتی وارد شده است. از آن جمله روایاتی است که غیب را به قیام حضرت حجت (ع) تفسیر کرده است. این روایات با روایاتی که مصادیق دیگری را بیان می‌‌کنند، تنافی ندارند، زیرا همه به مصداق‌هایی می‌‌پردازند که تحت عنوانی واحد، قابل جمع هستند. برخی از این روایات چنین است: امام صادق (ع) در مورد فرمایش الهی که فرمود: ﴿هُدًى لِلْمُتَّقِينَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ...﴾ می‌‌گوید: متقین که قرآن، هدایت‌گر آن‌هاست، کسانی هستند که اقرار به حقانیت قیام حضرت مهدی (ع) دارند. امام صادق (ع) می‌‌فرمایند: متقین، شیعیان حضرت علی (ع) هستند و غیب همان حجت غائب است و شاهد اینکه غیب حجت غائب خداست، فرمایش خدای تعالی است که می‌‌فرماید: ﴿وَيَقُولُونَ لَوْلَا أُنْزِلَ عَلَيْهِ آيَةٌ مِنْ رَبِّهِ فَقُلْ إِنَّمَا الْغَيْبُ لِلَّهِ فَانْتَظِرُوا إِنِّي مَعَكُمْ مِنَ الْمُنْتَظِرِينَ﴾ خدای عزوجل خبر می‌‌دهد که "آیه" همان ﴿ الْغَيْبِ ﴾ است و ﴿ الْغَيْبِ ﴾ همان حجت است. (در این آیه یعنی حضرت عیسی). تصدیق این سخن، فرمایش خدای عزوجل است که فرمود: ﴿وَجَعَلْنَا ابْنَ مَرْيَمَ وَأُمَّهُ آيَةً﴾. این دو روایت به راحتی نشان می‌‌دهند که: کسانی که ایمان به حضرت مهدی (ع) و قیامش دارند، یعنی منتظران وی، همان متقین‌اند. ﴿وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ﴾. در کتاب شریف مجمع البیان از عیاشی نقل می‌‌کند که شخصی می‌‌گوید من در نزد امام باقر (ع) بودم. ایشان فرمودند: هر که از شما فرج را بشناسد و منتظر آن باشد و از آن خیر توقع داشته باشد، به خدا سوگند مانند کسی است که به همراه قائم آل محمد (ع) شمشیر زده باشد پس از آن فرمودند: سوگند به خدا، بلکه مانند کسی است که همراه رسول الله (ص) شمشیر زده باشد. بار سوم فرمودند: به خدا سوگند بلکه مانند کسی که در خیمه‌گاه رسول الله (ص) با آن حضرت شهید شده باشد. در مورد شما (معتقدان و منتظران فرج) آیه‌ای در کتاب خداست. سؤال کردم: فدایت شوم، کدام آیه؟ آن حضرت همین آیه را تلاوت فرمودند. به جز این روایت، روایات دیگری نیز با همین مضامین از ائمه اطهار (ع) وارد شده است که ایمان به خدا و رسولش را انتظار فرج معنی کرده و مقام منتظران را مانند مجاهدین رسول الله (ص) دانسته و مرگ آن‌ها را هرچند مرگ طبیعی باشد، شهادت به شمار آورده است. و استشهاد آن حضرات به این آیه شریفه بوده است. درباره مقام و شأن منتظران و ذکر اوصاف آنان، روایات فراوانی وارد شده است که پرداختن به تمام آن‌ها در حوصله این مقال نمی‌گنجد. لذا ما با انتخاب برخی از آن‌ها، جایگاه منتظران در روایات را مورد بررسی قرار می‌‌دهیم. منتظران، در عقیده و ایمان پایدار و در آزمایش سربلندند: صاحب ینابیع الموده از مناقب خوارزمی روایتی از امام صادق (ع) نقل می‌‌کند که ایشان از علی (ع) و آن حضرت از رسول خدا (ص) روایت کرده است که فرمودند: "ای علی، عجیب‌ترین مردم از جهت ایمان و بزرگ‌ترین آنان از جهت یقین، مردمانی هستند که در آخرالزمان زندگی می‌‌کنند. آنان پیامبر را ندیده‌اند و حجت خدا هم از دیدگانشان مخفی است. ایمانی که دارند آن چیزی است که در کتاب‌ها نوشته شده است". یعنی شرایط ایمان کامل اعم از حضور حجت خدا و رؤیت مکاشفات و معجزات در اختیارشان نیست، اما با وجود این ایمانی که فقط از کتب حدیثی کسب کرده‌اند و یقین آنها حیرت‌آور است. در همین کتاب روایت دیگری وجود دارد که در آن، پیامبر اکرم (ص) منتظران آن حضرت را که به عقیده خود ثابت مانده‌اند، کسانی معرفی می‌‌کند که خداوند قلب‌های آنان را امتحان کرده است. یعنی از امتحان‌های مختلف سربلند بیرون آمده و بندگی خود را ثابت کرده‌اند. مولای متقیان علی (ع) در روایتی به فرزند گرامی خود حضرت امام حسین (ع) می‌فرمایند: "ای حسین نهمین فرزند تو برای اقامه حق قیام می‌‌کند او دین را ظاهر می‌کند و عدل را گسترش می‌‌دهد". حسین بن علی (ع) سؤال می‌‌کند که آیا واقع می‌‌شود؟ حضرت امیر (ع) می‌‌فرمایند: "به خدائی که محمد (ص) را به پیامبری مبعوث کرد و او را بر همه برگزید، (مهدی قیام می‌‌کند) اما بعد از غایب شدن و حیران ماندن مردم. در آن زمان هیچ کس جز مخلصان و کسانی که با روح یقین همراهند بر دین باقی نمی‌مانند. آنان کسانی هستند که خداوند پیمان وفاداری به ولایت ما را از آنان گرفته است و در قلب‌های آنان ایمان رانگاشته و با روح قدسی تأییدشان می‌‌کند". ثبات و ماندگاری بر دین آن چنان سخت است که هر کسی را یارای دینداری نیست و هر آنکه چنین کند دشوارترین کار را انجام داده است. آن‌قدر دشوار که از امام صادق (ع) در ترسیم کسانی که در زمان غیبت پابرجا می‌مانند فرموده است: "آنان مانند کسی هستند که با کف دست بخواهند ساقه‌ای پرخار را از خار تهی کنند. آن حضرت به کف دست خود اشاره می‌‌کنند و می‌‌فرمایند: کدامتان می‌‌توانید این چنین ساقه‌ای را به دست گیرید". (چه رسد که بخواهید آن را با کف دست صاف کنید.) پس کار بسیار مشکل است، اما منتظران آن‌قدر قدرتمندند که از عهده آن برمی‌آیند. بدیهی است، هر که این توان را داشته باشد، منتظر است. منتظران، دارای مجموعه‌ای از فضائل‌اند:امام صادق (ع) در روایتی مقام منتظران و عمل آنان را در درگاه خداوند برتر از کسانی که در زمان حضرت مهدی (ع) هستند، می‌دانند. عمده دلیل آن حضرت بر این برتری، سختی شرائط منتظران و سبقت آنان بر دینداری است. سپس امام (ع) ویژگی‌هایی برای منتظران برمی‌‌شمرند که شاخصه آن بذل جان و مال، انجام هر کاری برای نگهداری از دین و جان‌فشانی برای امام است. در روایتی دیگر از امام صادق (ع) می‌‌شنویم که از قول رسول الله (ص) می‌گویند: "رسول خدا (ص) فرمودند: بعد از شما (صحابه) قومی خواهند آمد که اجر پنجاه نفر از شما را دارند. اصحاب گفتند: چگونه می‌شود؟ درحالی که ما به همراه شما در جنگ‌های بدر و احد و حنین بودیم و قرآن در جمع ما نازل شده است. آن حضرت فرمودند: اگر آنچه به آنان تحمیل می‌‌شود بر شما وارد می‌‌گشت، نمی‌توانستید مانند آنان صبر کنید". این روایت ضمن بیان برتری منتظران از بقیه اهل ایمان، دلیل فضیلت آنان را صبر طاقت‌فرسا در دینداری می‌‌داند. رسول خدا (ص) منتظران را برادران ‌‌خود می‌‌خوانند: پس چرا ما برادر شما نیستیم؟ و دوباره از پیامبر همان را می‌‌شنوند. سماجت آنان باعث می‌‌شود تا پیامبر علت را بگویند: "شما اصحاب من هستید و اما برداران من کسانی هستند که بعد از شما می‌‌آیند. به من ایمان دارند و دوستم می‌‌دارند. آنان مرا یاری و تصدیق می‌‌کنند. حال آنکه مرا ندیده‌اند. ای کاش آنان را ملاقات می‌‌کردم". ایمان و علاقه به رسول گرامی (ص) و یاری وی با عمل به دستوراتش و تصدیق قولی و فعلی رسول خدا (ص) هرکدام فضیلتی بزرگ است. اما مفتخر شدن به عنوان برادری پیامبر و عنایت و تفقد آن حضرت از منتظران، تاج افتخار بی‌بدیلی است که نصیب هیچ کسی جز آنان نشده است. علت اهمیت این ایمان و تصدیق را در روایتی از قول امام باقر (ع)می‌شنویم. امام باقر (ع) می‌‌فرمایند: "روزگاری بر مردم می‌‌آید که امامشان کمترین ثوابی که نصیب آنان می‌گردد آن است که خدای عزوجل می‌فرماید: "بندگانم ایمان آورید به آنچه سر من بود (از آیات آشکار من نبود) و امر غیبی مرا تصدیق کردید. پس بشارت باد شما را به نیکوترین ثواب‌ها از جانب من. همانا شما بندگان حقیقی من هستید. اعمالتان را از شما قبول کردم و از گناهانتان درگذشتم و آن‌ها را پوشاندم. به خاطر شما به بندگانم باران میدهم و از آنان دفع بلا می‌‌کنم و اگر شما نبودید بر آنان عذاب نازل می‌‌کردم". منتظران، مانند شهیدانند: ثبات عقیده و استحکام ایمان در منتظران و سربلندی و سرافرازی آنان در پشت سر گذاشتن هر آزمایش و دارابودن مجموعه‌ای از فضایل ستودنی، منتظر را لایق دریافت هدیه‌ای ارزشمند می‌‌کند. هدیه‌ای که بندگان صالح خدا در تمامی دوران، آرزوی آن را می‌‌کشند. آن هدیه، اعطاء رتبه شهادت است. امیرالمؤمنین می‌‌فرمایند: "کسی که منتظر فرج ما باشد، مانند کسی است که در راه خدا به خون خویش تپیده باشد". چه مزد ارزشمندی! منتظر فرج سرخوش از این هدیه است که حدیثی از حضرت سیدالساجدین (ع) هوش از سرش می‌‌برد: "هر آنکه در غیبت قائم (ع) بر ولایت ما پابرجا بماند، خداوند به او اجر هزار شهید مانند شهداء بدر و احد عطا می‌‌کند". او عاشقانه انتظار کشیده است. تمامی سختی‌ها و ناملایمات را بر خود هموار ساخته است. سختی‌هایی که هر کدام از آن‌ها کوهی را خراب می‌‌کند. اما کوه‌ها خراب شده‌اند و او محکم ایستاده است. در راه عشق مولایش به هر بلایی تن می‌‌دهد. فتنه‌های ویرانگر از هر طرف به او هجوم می‌‌آورند، ولی از کوه استوار او یک سنگ هم کنده نمی‌شود. پس این چنین اجری شایسته اوست. گوارایش باد. منتظر امام عصر (ع) اینها را که بشنود شاد می‌‌شود. شاد از اینکه به وظیفه خود عمل کرده، این عمل مورد قبول واقع شده و چیزی ارزشمند به درگاه دوست عرضه داشته است. ارزش کار او از قیمت پاداشش معلوم می‌‌گردد. شاد است ولی دلش آرام نیست. زیر انجام وظیفه‌اش به قصد تجارت نبود، او عاشقانه به وظیفه خود عمل می‌‌کرد. کارهای او بوی وفا می‌داد. پس با او صحبت مزد نکنید. به او هرچه بدهی یا ندهی فقط یک جمله می‌‌شنوی: «إِلَى مَتَى أَحَارُ فِيكَ يَا مَوْلَايَ». فکر و عمل و ذکر او دائما مشغول به این جمله است که ناگاه با شنیدن صدای دل‌نواز حضرت صادق (ع) گرمی امید سراسر وجودش را فرامی‌گیرد و او به خواسته همیشگی‌اش می‌رسد: "هر آن که از شما، در حالی که منتظر فرج مهدی (ع) است بمیرد، گویی در خیمه امام زمان بوده است"».

پاسخ۶. حجت الاسلام و المسلمین عرفان؛

امیر محسن عرفان آقایان امیر محسن عرفان و محمد علی فلاح علی‌آباد، در مقاله «تبیین نقش گفتمان انتظار در مهندسی فرهنگ مقاومت» در این‌باره گفته‌اند: «بر اساس برخی روایات، منتظران ظهورش‌ برترین‌ انسان‌های‌ عالم از ابتدا تا انتها هستند؛ چراکه به کمال عقلی و معرفتی دست‌ یافته‌اند‌ و جایگاه‌ مجاهدینی را دارند که در پیشگاه رسول الله جهاد کرده‌اند. منتظران‌ همانند کسانی‌اند که در راه خدا به خون خود غلتیده‌اند و هرچند در‌ بستر‌ جان داده باشند؛ مانند کسی هستند که در خیمه‌گاه حضرت حضور داشته و به‌ همراه‌ حضرت‌ شمشیر زده است».

پاسخ۷. آقای محمدی؛

ابراهیم محمدی آقای ابراهیم محمدی، در مقاله «ضرورت توان­مندی منتظران در قرآن کریم و حدیث» در این‌باره گفته است: «فضیلت و ثوابی ارجمند برای منتظر گفته شده و منتظر فرج را با شهید در راه خدا مقایسه کرده‌اند، کما اینکه امیرالمؤمنین (ع) فرمودند: "منتظر امر ما مانند کسی است که در راه خدا به خون خود غلطد". . از روایت زمان غیبت استفاده می‌شود، که مسئولیت‌های شیعیان در دوران غیبت سنگین‌تر از وظایف مسلمان در زمان پیامبر اکرم (ص) است، و انجام وظایف الهی و ثابت‌قدم بودن بر عقیده صحیح در دوران غیبت، بسی با ارزش‌تر و با اهمیت‌تر از دوران ظهور است: "حضرت امام محمد باقر (ع) از پیامبر اکرم (ص) نقل می‌کند: آن حضرت روزی در حضور جمعی از اصحاب خود دو مرتبه فرمود: پروردگارا دیدار و ملاقات برادرانم را نصیبت من فرما. اصحاب عرض کردند مگر ما برادران شما نیستیم؟ پیامبر اسلام (ص) در پاسخ فرمود: خیر! شما اصحاب و یاران من هستید، و برادران من کسانی هستند که در آخالزمان به من ایمان می‌‌آورند، درحالی که مرا ندیده‌اند. خداوند اسامی آنان و پدرانشان را بر من بیان کرده‌اند، پیش از آنکه متولد شده باشند. یکی از آنان در پایداری نسبت به دین، بسیار قوی‌تر و پایدار از کسی است که در شب تاریک شاخه تیغ‌دار را بر خلاف جهت تیغ آن با دست برهنه از بالا به پایین بکشد، یا تکه آتشی فروزانی را در دست گیرد، خداوند ایشان را از هر فتنه‌ای نجات خواهد داد". و در روایت دیگر حضرت به اصحاب خود فرمود: "بعد از شما گروهی بیایند که برای یک نفر از آنان به اندازه پنجاه نفر از شما اجر و مزد منظور گردد. اصحاب گفتند یا رسول الله ما با شما در جنگ بدر و احد و حنین شرکت داشتیم و درباره ما قرآن نازل شد (چگونه آنان از ما بالاترند) حضرت فرمودند: شما اگر آنچه را آنان تحمل می‌‌کنند تحمل می‌‌کردید، صبر آنان را نداشتید" . اما ثبوت بر ولایت مهدی (ع) عقیده‌ای که حفظ آن از پذیرفتن آن مشکل‌تر است، خصوصا در این گیر و دار شک و تردید و القاء شبهات، کاری بس طاقت‌فرساست که تحمل آن برای هر کسی میسر نیست. در روایاتی از پیامبر اکرم (ص) آمده است: "قسم به خدائی که مرا به حق به عنوان بشارت‌دهنده برانگیخت کسانی که ثابت قدمان بر عقیده به مهدی هستند در زمان غیبتش کمیاب‌تر و ارزشمندتر از کبریت احمر هستند" . امام سجاد (ع) در این باره فرمود: "کسی که بر ولایت ما اهل بیت در زمان غیبت قائم ما ثابت‌قدم بماند خداوند اجر هزار شهید مثل شهدای بدر و احد را به او عطا خواهد کرد"».

پاسخ۸. سرکار خانم رجایی؛

محبوبه رجایی سرکار خانم محبوبه رجایی، در مقاله «مؤلفه­‌های انتظار توان­مند در قرآن کریم و سنت» در این‌باره گفته است: «انتظار فرج در اسلام عبادت است؛ زیرا با آن همه راه‌های انحرافی و دام‌های شیطانی، که استکبارپیشگان در طول تاریخ حیات اسلام در برابر منتظران با ایمان گشوده‌اند، اعتراف به حق و حفظ همه عقایدی که منتظران ظهور حضرت مهدی (ع) از مبدأ تا معاد، از روی اخبار وارده از پیامبر و ائمه معصوم‌(ع) آموخته‌اند، و به مرکب سیاهی روی کاغذ سفید ایمان آورده‌اند، در قلمرو حکومت‌های باطل، کار ساده و آسانی نیست. این مطلب از رسول اکرم (ص) که درباره ایمان و اعتقاد شیعیان آخر الزمان، خطاب به امیر مؤمنان (ع) است. پیامبر می‌‌فرماید: "ای علی! شگفت‌انگیز‌ترین مردمان از نظر ایمان و والاترین آنان از نظر یقین، قومی هستند در آخرالزمان که پیامبر را درک نکرده‌اند و حجت خدا از آن‌ها پنهان گردیده و آنان به مرکب سیاه روی کاغذ سفید ایمان آورده‌اند". در حدیث دیگری آمده است که پیامبر (ص) فرمودند: "بعد از شما قومی خواهند آمد که پاداش هر یک از آنان برابر پاداش پنجاه تن از شماست. گفتند: یا رسول الله! مگر نه این است که ما در جنگ‌های بدر و احد و حنین شرکت جستیم و قرآن در میان ما نازل شده است؟! فرمود: اگر آن‌چه بر آنان روی خواهد داد، بر شما روی می‌داد، شما هرگز نمی‌توانستید چون آنان صبر و شکیبایی را پیشه خود سازید". در این روایت رسول گرامی اسلام (ص) از صبر و شکیبایی و مقاومت مؤمنان منتظر در برابر مشکلات ستایش می‌‌کند و رمز آن را هم سختی ودشواری دوران غیبت و ثابت ماندن بر حق و حقیقت می‌داند. امام صادق (ع) در حدیثی می‌‌فرمایند: "از آیین امامان (ع) تقوا، عفت، صالح بودن در گفتار خود... و انتظار فرج با صبر و شکیبایی است"».

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)