انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)

انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟
انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	انتظار منجی
تعداد پاسخ	۱ پاسخ
	v; t; e;

انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند..

پاسخ نخست

آیت‌ الله شهید سید محمد صدر در کتاب «تاریخ غیبت کبری» در این‌باره گفته‌ است:

«از آن هنگام که پیامبران الهی، بشریت را از وجود چنین آینده درخشانی آگاه ساختند و نوید آن روز را دادند، انسان‌ها چشم به راه چنین روزی بودند؛ ولی به شکل‌های گوناگون و نسبت به زمان‌های مختلف، هر یک برای خود ترسیمی از آن داشتند که می‏‌توان آنها را به چهار دوره و یا چهار مرحله تقسیم کرد:

دوره اول: دوره پیش از اسلام‏: در این دوره، مردم از سخنان پیامبران پیرامون روز موعود، دو چیز وابسته به یکدیگر می‌‏فهمیدند. اول اینکه زمان تحقق این روز مشخص نیست و فقط موکول به اراده خدای متعال است. و دوم اینکه این پیامبری که خود سخن از آن روز می‌‏گوید، پیشوای آن روز نیست و خداوند او را برای چنان روزی ذخیره نکرده است؛ بلکه شخص دیگری را در آینده‏ای بسیار دور، برای آن کار برگزیده، و این مأموریت را به او واگذار خواهد کرد.

در این صورت، انتظار بدان معنی که در دوران غیبت کبری ممکن است تفسیر شود نخواهد بود، و همان‏گونه که در این دوره به معنای پدیدار شدن هر لحظه و فرا رسیدن در هر آن می‌‏باشد، در آن زمان‌ها بدان معنی بوده که هنوز وقت آن نرسیده و قرار نیست به این زودی‌ها فرا رسد، و فقط همین اندازه کافی است که به آن آینده روشن معتقد باشند و آن را باور داشته باشند. در این دوره، اگر چه مردم سر آن را نمی‌‏دانستند و توجهی به آن نداشتند، ولی با در نظر گرفتن برنامه‏ریزی کلی الهی، و اینکه دانستیم در آن زمان‌ها هیچ یک از دو شرط ظهور موجود نبوده است، می‌‏توانیم بگوییم که اصولا انسانیت، نه در آن درجه بوده که طرح کلی عدالت را بفهمد، و نه در آن سطح از اخلاص و اراده محکم و استوار بوده، که بتواند رهبری روز موعود را به دست گیرد.

دوره دوم: دوران بعد از اسلام تا آغاز غیبت صغری‏: در این دوره، انسان‌ها نقشه و برنامه کلی عدالت الهی را از سوی خدای تعالی دریافت داشتند، و می‏‌توان گفت که یکی از دو شرط ایجاد شده است.

ولی در عین حال، مفهوم انتظار با معنایی که در دوره قبل داشت تفاوتی نکرده، و آن چنان نبود که مردم آرزوی فرا رسیدن ناگهانی آن روز را داشته باشند، بلکه افراد مؤمن، این مسأله را باور داشتند که در آینده دوری این مطلب تحقق می‌‏یابد و آن روز شکوهمند فرا می‏‌رسد. تنها تفاوتی که این دوره با دوره قبل داشت، آن بود که مسلمان‌ها می‏‌دانستند که این طرح و نقشه الهی مطابق دین و آیین آنها خواهد بود، و حکومت عادلانه جهانی زیر سایه اسلام تشکیل خواهد شد، و در آینده، اسلام بر سراسر جهان حکمفرمایی خواهد کرد. اگر به کیفیت و راه‌های تبلیغ و نحوه‏‌های ابلاغ این روز از سوی رسول خدا و پیشوایان گرامی اسلام بنگریم، این مطلب را به وضوح و روشنی می‏‌بینیم.

و اما نسبت به رسول خدا؛ همین اندازه ما را بس است که می‏‌بینیم آن حضرت از وجود حضرت مهدی خبر داده و فرموده است که او از فرزندان و خاندان وی، و از ذراری و فرزندان حضرت فاطمه (س) است. و تذکر داده است که او به وجود خواهد آمد و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، و او از فرزندان حسین (ع) است، و دارای این چنین ویژگی‌هایی است. بنابراین پیشوا و زمامدار روز موعود، شخص حضرت رسول نخواهد بود، و در دوران زندگیش، آن کار مهم و عمده را در سطح جهانی انجام نخواهد داد، چنانکه حکمت آن را در گذشته دانستیم. بنابراین، کلمه انتظار در دوران رسول خدا، با یقین به اینکه در آن زمان‏ ایجاد نخواهد شد، همراه بوده است. و اما انتظار در دوران ائمه (ع) در آن زمان‌ها هم می‏‌توانیم بگوییم که به همان معنی و مفهوم زمان رسول خدا بوده است، که می‏‌توان این برداشت را از مجموعه فرمایشات ائمه اظهار که در آن روایات، ائمه می‌‏خواسته‌‏اند درباره اندیشه مهدویت صحبت کنند، به دست آورد. مانند این جمله: «مهدی هفتمین نفر از فرزندان پنجمین نفر آنها است.»^[۱] و یا فرمایش حضرت باقر (ع): به خدا سوگند من صاحب شما (آن صاحب الامری که شما در انتظار اویید) نیستم. راوی می‌‏پرسد: پس صاحب ما کیست؟ حضرت می‏‌فرمایند: «بنگر به کسی که تولدش از مردم پنهان است، اوست صاحب شما.»^[۲] وقتی حضرت باقر، مهدی بودن خود را انکار می‏‌کند، می‌‏فهمیم که لااقل تا وقتی حضرت زنده است، آن روز موعود نخواهد رسید. و یا همچون این جمله که فرموده‌‏اند: «چگونه خواهد بود وضع شما، وقتی که بدون پیشوای رهنما و رهبر قرار گیرید، برخی از شما از برخی دیگر تبری جوید ...»^[۳] بنابراین تا زمانی که ائمه (ع) در بین مردم شناخته شده و در ارتباط با آنها بودند، هیچ یک مهدی (ع) نبوده؛ و لذا برای تحقق بخشیدن به آن روز، دست به شمشیر و قیام مسلحانه نبرده‌‏اند. و نیز اگر اخبار و روایات مربوط به آزمایش و امتحان را در نظر گیریم، که ظهور حضرت را پیش از آزمایش عمومی مردم نفی می‏‌کند، می‌‏توانیم بگوییم که تا وقتی آزمایش مردم به انجام نرسیده، روز موعود فرا نخواهد رسید.

آن روایات از این قرار است: «این امر واقع نخواهد شد مگر بعد از نومیدی؛ نه به خدا سوگند تا اینکه از یکدیگر جدا و شناخته شوید؛ نه به خدا سوگند تا وقتی که آزمایش گردید، نه به خدا سوگند شما را فرا نخواهد رسید تا وقتی که شقی و بدبخت شود آن کس که شقی و بدبخت می‌‏شود و سعادتمند و خوشبخت شود آن کس که سعید خواهد شد.»^[۴] و همچنین وقتی اخبار مربوط به پدید آمدن نشانه‌‏های ظهور را مطالعه کنیم، نشانه‏‌هایی می‏‌بینیم، که در دوران ائمه اطهار، هیچ یک از آنها وجود نداشته است، همچون صیحه آسمانی و خسف که در آینده خواهد آمد، و تا وقتی این نشانه‏‌ها آشکار نشود حضرت ظهور نخواهد کرد.

دوره سوم: دوران غیبت صغری (برای شیعیان امامیه): در این دوره - چنانکه در تاریخ غیبت صغری دانستیم - حضرت به صورت پنهانی می‌‏زیست، و شیعیان خود را رهبری می‌‏فرمود، و بدیهی است که در این دوره، شیعیان هر لحظه انتظار ظهور حضرت را داشتند؛ زیرا مرتب از سوی حکومت‌های وقت بر آنها ستم و بیداد وارد شده، و از طرف دیگر، آنها یقین به وجود حضرت داشتند، و می‌‏دانستند که آن حضرت از تمام اوضاع و احوال آشفته و پریشان جامعه آگاه است. و این را نیز می‏‌دانستند که خداوند او را برای برافکندن ریشه ظلم و فساد از روی زمین و از پهنه گیتی ذخیره کرده است؛ ولی از اینکه خداوند برای این کار در آن برنامه‏ریزی خود، زمان ویژه‏‌ای معین کرده غافل بودند، و نمی‌‏دانستند که هنوز شرایط ظهور آماده نشده است. و اگر در این مسأله عمیق‌تر بیندیشیم، می‏‌بینیم که خود این جو فکری، دارای مصلحتی بوده و آن حضرت صلاح نمی‏دانسته‏‌اند که این حالت انتظار مردم را تبدیل به یأس و نومیدی کنند، بلکه مصلحت در همین بوده که هر لحظه در اندیشه انتظار آن حضرت به سر برند، و این خود در ایجاد پیوند و علاقه بیشتر و عاطفه و محبت افزونتری نسبت به آن حضرت از سوی پیروان و شیعیانش مؤثر بوده است. و لذا حضرت، این انتظار سریع آنها را تصحیح نکرده، و آن حالت را تکذیب نفرمودند؛ زیرا هر چه امید در اشخاص، قویتر و نیرومندتر باشد، ارتباط و پیوند با آن حضرت بیشتر و محکمتر خواهد بود.

بلکه اخبار و روایاتی وارد شده است که حضرت، خود به این حالت انتظار، شدت بخشیده و نزدیکی زمان ظهور خود را تأکید فرموده‌‏اند، که این روایات را در کتاب تاریخ غیبت صغری نقل کرده و اشکالات و مناقشات آنها را متذکر شدیم^[۵]. گاهی چنین به ذهن می‌‏رسد که در این دوره مردم می‌‏توانستند از اخباری که ظهور حضرت را متوقف بر امتحان و آزمایش می‌‏دانست، و یا روایاتی که گویای‏ پیدایش علائم ظهور بود آگاه شوند، تا بدانند که در زمان آنها ظهوری واقع نخواهد شد، چون هنوز امتحان برگزار نشده و دیگر نشانه‏‌های ظهور پدیدار نگشته است.

این مطلب را می‌‏توان از چندین جهت ضعیف و بی‏‌دلیل دانست، که روشن‌ترین جواب این است که ممکن است یک انسان معمولی فکر کند که احتمال دارد در همان دوره عمر او آن امتحان انجام گیرد و آن نشانه‌‏های ظهور ظاهر گردد، و احتمال بدهد که تا زمان ظهور چندان وقتی هم نمانده است، و ممکن است که حضرت در همان دوره عمر او قیام کند. و همین احتمال کافی است که او را در حال انتظار و چشم به راهی نگاه دارد، و او خود را آماده ظهور حضرت کند، و فکر و اندیشه خود را برای ظهور حضرت آماده و روبه‏راه گرداند، و به خودسازی بپردازد.

دوره چهارم: دوران غیبت کبری (دوره‌‏ای که ما در آن به سر می‌‏بریم): قبلا گفتیم که در این دوره، انتظار به معنای چشم به راه بودن و در انتظار ظهور و برپایی روز موعود در هر زمان و هر روز بودن است؛ زیرا ظهور، فقط وابسته به اراده خداوند است و هیچ شرط دیگری ندارد، چنانکه در آخرین پیام حضرت به آخرین نایب خاص - که در آن پیام، پایان دوره غیبت صغری و آغاز غیبت کبری را اعلام می‌‏فرمایند - آمده است که حضرت فرموده‏‌اند: «ظهوری نخواهد بود، مگر بعد از اجازه خداوند متعال»^[۶]. و یا روایاتی که فرا رسیدن روز ظهور حضرت را به صورت ناگهانی و بدون مقدمه مطرح می‌‏کند، چنانکه در نامه حضرت به شیخ مفید، این مضمون آمده بود، و دیگر روایاتی که به زودی متذکر آنها خواهیم شد. آری، ممکن است که بگوییم در آغاز غیبت کبری، دلایل و نشانه‌‏هایی بر عدم فوریت ظهور وجود داشت، چنانکه در همان آخرین پیام حضرت می‏‌خوانیم که حضرت می‌‏فرماید: «غیبت کلی واقع شد و ظهوری نخواهد بود مگر بعد از اجازه خداوند متعال، و این ظهور بعد از زمانی طولانی و تیرگی دل‌ها خواهد بود ...»، زمان طولانی، معنایش گذشتن چندین سال است، بلکه ده‏‌ها سال باید طول بکشد تا آن دوره به سر آید، نه آنکه انتظار ظهوری فوری را داشته باشیم.

البته مفهوم طول زمان، نسبت به تصور اشخاص و افراد، و سطح بینش فرهنگی و عقلانی آنها فرق می‌‏کند. وقتی یک شخص معمولی این کلمه را می‏‌شنود، در ذهن او طول زمان فقط شامل چندین سال می‏‌شود، مخصوصا وقتی می‌‏شنود که ظهور وابسته به اجازه خداوند است، و خود شاهد گرفتگی دل‌ها و گسترش ظلم و فساد در روی زمین می‌‏باشد، بنابراین خیلی ساده و معمولی است که در آن زمان و با آن جو حاکم بر افکار، اشخاص عادی مقصود از طول زمان را همان چند سال بگیرند و نیازی نیست که آن مردم بدانند مقصود از طول زمان، زمانی بیش از هزار است، چنانکه ما از این کلمه امروزه درک می‌‏کنیم و می‌‏فهمیم»^[۷].

پرسش‌های وابسته

پانویس

↑ منتخب الاثر، ۲۱۲.
↑ کمال الدین، ۳۲۵.
↑ کمال الدین، ۳۴۸.
↑ کمال الدین، ۳۴۶؛ کافی ۱، ۳۷۰.
↑ تاریخ الغیبة الصغری، ۵۸۴ و صفحات بعد.
↑ تاریخ الغیبة الصغری، ۶۳۴؛ غیبت شیخ طوسی، ۲۴۳.
↑ صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۶۹-۳۷۸.

[1] منتخب الاثر، ۲۱۲.

[2] کمال الدین، ۳۲۵.

[3] کمال الدین، ۳۴۸.

[4] کمال الدین، ۳۴۶؛ کافی ۱، ۳۷۰.

[5] تاریخ الغیبة الصغری، ۵۸۴ و صفحات بعد.

[6] تاریخ الغیبة الصغری، ۶۳۴؛ غیبت شیخ طوسی، ۲۴۳.

[7] صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۶۹-۳۷۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]