انتظار منجی

مقدمه

از آن هنگام که پیامبران الهی، بشریت را از وجود چنین آینده درخشانی آگاه ساختند و نوید آن روز را دادند، انسان‌ها چشم به راه چنین روزی بودند؛ ولی به شکل‌های گوناگون و نسبت به زمان‌های مختلف، هر یک برای خود ترسیمی از آن داشتند که می‏‌توان آنها را به چهار دوره و یا چهار مرحله تقسیم کرد:

دوره اول: دوره پیش از اسلام‏: در این دوره، مردم از سخنان پیامبران پیرامون روز موعود، دو چیز وابسته به یکدیگر می‌‏فهمیدند. اول اینکه زمان تحقق این روز مشخص نیست و فقط موکول به اراده خدای متعال است. و دوم اینکه این پیامبری که خود سخن از آن روز می‌‏گوید، پیشوای آن روز نیست و خداوند او را برای چنان روزی ذخیره نکرده است؛ بلکه شخص دیگری را در آینده‏ای بسیار دور، برای آن کار برگزیده، و این مأموریت را به او واگذار خواهد کرد.

در این صورت، انتظار بدان معنی که در دوران غیبت کبری ممکن است تفسیر شود نخواهد بود، و همان‏گونه که در این دوره به معنای پدیدار شدن هر لحظه و فرا رسیدن در هر آن می‌‏باشد، در آن زمان‌ها بدان معنی بوده که هنوز وقت آن نرسیده و قرار نیست به این زودی‌ها فرا رسد، و فقط همین اندازه کافی است که به آن آینده روشن معتقد باشند و آن را باور داشته باشند. در این دوره، اگر چه مردم سر آن را نمی‌‏دانستند و توجهی به آن نداشتند، ولی با در نظر گرفتن برنامه‏ریزی کلی الهی، و اینکه دانستیم در آن زمان‌ها هیچ یک از دو شرط ظهور موجود نبوده است، می‌‏توانیم بگوییم که اصولا انسانیت، نه در آن درجه بوده که طرح کلی عدالت را بفهمد، و نه در آن سطح از اخلاص و اراده محکم و استوار بوده، که بتواند رهبری روز موعود را به دست گیرد.

دوره دوم: دوران بعد از اسلام تا آغاز غیبت صغری‏: در این دوره، انسان‌ها نقشه و برنامه کلی عدالت الهی را از سوی خدای تعالی دریافت داشتند، و می‏‌توان گفت که یکی از دو شرط ایجاد شده است.

ولی در عین حال، مفهوم انتظار با معنایی که در دوره قبل داشت تفاوتی نکرده، و آن چنان نبود که مردم آرزوی فرا رسیدن ناگهانی آن روز را داشته باشند، بلکه افراد مؤمن، این مسأله را باور داشتند که در آینده دوری این مطلب تحقق می‌‏یابد و آن روز شکوهمند فرا می‏‌رسد. تنها تفاوتی که این دوره با دوره قبل داشت، آن بود که مسلمان‌ها می‏‌دانستند که این طرح و نقشه الهی مطابق دین و آیین آنها خواهد بود، و حکومت عادلانه جهانی زیر سایه اسلام تشکیل خواهد شد، و در آینده، اسلام بر سراسر جهان حکمفرمایی خواهد کرد. اگر به کیفیت و راه‌های تبلیغ و نحوه‏‌های ابلاغ این روز از سوی رسول خدا و پیشوایان گرامی اسلام بنگریم، این مطلب را به وضوح و روشنی می‏‌بینیم. و اما نسبت به رسول خدا؛ همین اندازه ما را بس است که می‏‌بینیم آن حضرت از وجود حضرت مهدی خبر داده و فرموده است که او از فرزندان و خاندان وی، و از ذراری و فرزندان حضرت فاطمه (س) است. و تذکر داده است که او به وجود خواهد آمد و زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، و او از فرزندان حسین (ع) است، و دارای این چنین ویژگی‌هایی است. بنابراین پیشوا و زمامدار روز موعود، شخص حضرت رسول نخواهد بود، و در دوران زندگیش، آن کار مهم و عمده را در سطح جهانی انجام نخواهد داد، چنانکه حکمت آن را در گذشته دانستیم. بنابراین، کلمه انتظار در دوران رسول خدا، با یقین به اینکه در آن زمان‏ ایجاد نخواهد شد، همراه بوده است. و اما انتظار در دوران ائمه (ع) در آن زمان‌ها هم می‏‌توانیم بگوییم که به همان معنی و مفهوم زمان رسول خدا بوده است، که می‏‌توان این برداشت را از مجموعه فرمایشات ائمه اظهار که در آن روایات، ائمه می‌‏خواسته‌‏اند درباره اندیشه مهدویت صحبت کنند، به دست آورد. مانند این جمله: «مهدی هفتمین نفر از فرزندان پنجمین نفر آنها است.»^[۱] و یا فرمایش حضرت باقر (ع): به خدا سوگند من صاحب شما (آن صاحب الامری که شما در انتظار اویید) نیستم. راوی می‌‏پرسد: پس صاحب ما کیست؟ حضرت می‏‌فرمایند: «بنگر به کسی که تولدش از مردم پنهان است، اوست صاحب شما.»^[۲] وقتی حضرت باقر، مهدی بودن خود را انکار می‏‌کند، می‌‏فهمیم که لااقل تا وقتی حضرت زنده است، آن روز موعود نخواهد رسید. و یا همچون این جمله که فرموده‌‏اند: «چگونه خواهد بود وضع شما، وقتی که بدون پیشوای رهنما و رهبر قرار گیرید، برخی از شما از برخی دیگر تبری جوید ...»^[۳] بنابراین تا زمانی که ائمه (ع) در بین مردم شناخته شده و در ارتباط با آنها بودند، هیچ یک مهدی (ع) نبوده؛ و لذا برای تحقق بخشیدن به آن روز، دست به شمشیر و قیام مسلحانه نبرده‌‏اند. و نیز اگر اخبار و روایات مربوط به آزمایش و امتحان را در نظر گیریم، که ظهور حضرت را پیش از آزمایش عمومی مردم نفی می‏‌کند، می‌‏توانیم بگوییم که تا وقتی آزمایش مردم به انجام نرسیده، روز موعود فرا نخواهد رسید.

آن روایات از این قرار است: «این امر واقع نخواهد شد مگر بعد از نومیدی؛ نه به خدا سوگند تا اینکه از یکدیگر جدا و شناخته شوید؛ نه به خدا سوگند تا وقتی که آزمایش گردید، نه به خدا سوگند شما را فرا نخواهد رسید تا وقتی که شقی و بدبخت شود آن کس که شقی و بدبخت می‌‏شود و سعادتمند و خوشبخت شود آن کس که سعید خواهد شد.»^[۴] و همچنین وقتی اخبار مربوط به پدید آمدن نشانه‌‏های ظهور را مطالعه کنیم، نشانه‏‌هایی می‏‌بینیم، که در دوران ائمه اطهار، هیچ یک از آنها وجود نداشته است، همچون صیحه آسمانی و خسف که در آینده خواهد آمد، و تا وقتی این نشانه‏‌ها آشکار نشود حضرت ظهور نخواهد کرد.

دوره سوم: دوران غیبت صغری (برای شیعیان امامیه): در این دوره - چنانکه در تاریخ غیبت صغری دانستیم - حضرت به صورت پنهانی می‌‏زیست، و شیعیان خود را رهبری می‌‏فرمود، و بدیهی است که در این دوره، شیعیان هر لحظه انتظار ظهور حضرت را داشتند؛ زیرا مرتب از سوی حکومت‌های وقت بر آنها ستم و بیداد وارد شده، و از طرف دیگر، آنها یقین به وجود حضرت داشتند، و می‌‏دانستند که آن حضرت از تمام اوضاع و احوال آشفته و پریشان جامعه آگاه است. و این را نیز می‏‌دانستند که خداوند او را برای برافکندن ریشه ظلم و فساد از روی زمین و از پهنه گیتی ذخیره کرده است؛ ولی از اینکه خداوند برای این کار در آن برنامه‏ریزی خود، زمان ویژه‏‌ای معین کرده غافل بودند، و نمی‌‏دانستند که هنوز شرایط ظهور آماده نشده است. و اگر در این مسأله عمیق‌تر بیندیشیم، می‏‌بینیم که خود این جو فکری، دارای مصلحتی بوده و آن حضرت صلاح نمی‏دانسته‏‌اند که این حالت انتظار مردم را تبدیل به یأس و نومیدی کنند، بلکه مصلحت در همین بوده که هر لحظه در اندیشه انتظار آن حضرت به سر برند، و این خود در ایجاد پیوند و علاقه بیشتر و عاطفه و محبت افزونتری نسبت به آن حضرت از سوی پیروان و شیعیانش مؤثر بوده است. و لذا حضرت، این انتظار سریع آنها را تصحیح نکرده، و آن حالت را تکذیب نفرمودند؛ زیرا هر چه امید در اشخاص، قویتر و نیرومندتر باشد، ارتباط و پیوند با آن حضرت بیشتر و محکمتر خواهد بود.

بلکه اخبار و روایاتی وارد شده است که حضرت، خود به این حالت انتظار، شدت بخشیده و نزدیکی زمان ظهور خود را تأکید فرموده‌‏اند، که این روایات را در کتاب تاریخ غیبت صغری نقل کرده و اشکالات و مناقشات آنها را متذکر شدیم^[۵]. گاهی چنین به ذهن می‌‏رسد که در این دوره مردم می‌‏توانستند از اخباری که ظهور حضرت را متوقف بر امتحان و آزمایش می‌‏دانست، و یا روایاتی که گویای‏ پیدایش علائم ظهور بود آگاه شوند، تا بدانند که در زمان آنها ظهوری واقع نخواهد شد، چون هنوز امتحان برگزار نشده و دیگر نشانه‏‌های ظهور پدیدار نگشته است. این مطلب را می‌‏توان از چندین جهت ضعیف و بی‏‌دلیل دانست، که روشن‌ترین جواب این است که ممکن است یک انسان معمولی فکر کند که احتمال دارد در همان دوره عمر او آن امتحان انجام گیرد و آن نشانه‌‏های ظهور ظاهر گردد، و احتمال بدهد که تا زمان ظهور چندان وقتی هم نمانده است، و ممکن است که حضرت در همان دوره عمر او قیام کند. و همین احتمال کافی است که او را در حال انتظار و چشم به راهی نگاه دارد، و او خود را آماده ظهور حضرت کند، و فکر و اندیشه خود را برای ظهور حضرت آماده و روبه‏راه گرداند، و به خودسازی بپردازد.

دوره چهارم: دوران غیبت کبری (دوره‌‏ای که ما در آن به سر می‌‏بریم): قبلا گفتیم که در این دوره، انتظار به معنای چشم به راه بودن و در انتظار ظهور و برپایی روز موعود در هر زمان و هر روز بودن است؛ زیرا ظهور، فقط وابسته به اراده خداوند است و هیچ شرط دیگری ندارد، چنانکه در آخرین پیام حضرت به آخرین نایب خاص - که در آن پیام، پایان دوره غیبت صغری و آغاز غیبت کبری را اعلام می‌‏فرمایند - آمده است که حضرت فرموده‏‌اند: «ظهوری نخواهد بود، مگر بعد از اجازه خداوند متعال»^[۶]. و یا روایاتی که فرا رسیدن روز ظهور حضرت را به صورت ناگهانی و بدون مقدمه مطرح می‌‏کند، چنانکه در نامه حضرت به شیخ مفید، این مضمون آمده بود، و دیگر روایاتی که به زودی متذکر آنها خواهیم شد. آری، ممکن است که بگوییم در آغاز غیبت کبری، دلایل و نشانه‌‏هایی بر عدم فوریت ظهور وجود داشت، چنانکه در همان آخرین پیام حضرت می‏‌خوانیم که حضرت می‌‏فرماید: «غیبت کلی واقع شد و ظهوری نخواهد بود مگر بعد از اجازه خداوند متعال، و این ظهور بعد از زمانی طولانی و تیرگی دل‌ها خواهد بود ...»، زمان طولانی، معنایش گذشتن چندین سال است، بلکه ده‏‌ها سال باید طول بکشد تا آن دوره به سر آید، نه آنکه انتظار ظهوری فوری را داشته باشیم.

البته مفهوم طول زمان، نسبت به تصور اشخاص و افراد، و سطح بینش فرهنگی و عقلانی آنها فرق می‌‏کند. وقتی یک شخص معمولی این کلمه را می‏‌شنود، در ذهن او طول زمان فقط شامل چندین سال می‏‌شود، مخصوصا وقتی می‌‏شنود که ظهور وابسته به اجازه خداوند است، و خود شاهد گرفتگی دل‌ها و گسترش ظلم و فساد در روی زمین می‌‏باشد، بنابراین خیلی ساده و معمولی است که در آن زمان و با آن جو حاکم بر افکار، اشخاص عادی مقصود از طول زمان را همان چند سال بگیرند و نیازی نیست که آن مردم بدانند مقصود از طول زمان، زمانی بیش از هزار است، چنانکه ما از این کلمه امروزه درک می‌‏کنیم و می‌‏فهمیم^[۷].

پرسش مستقیم

انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)

پرسش‌های وابسته

منابع

صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری

پانویس

↑ منتخب الاثر، ۲۱۲.
↑ کمال الدین، ۳۲۵.
↑ کمال الدین، ۳۴۸.
↑ کمال الدین، ۳۴۶؛ کافی ۱، ۳۷۰.
↑ تاریخ الغیبة الصغری، ۵۸۴ و صفحات بعد.
↑ تاریخ الغیبة الصغری، ۶۳۴؛ غیبت شیخ طوسی، ۲۴۳.
↑ صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۶۹-۳۷۸.

[1] منتخب الاثر، ۲۱۲.

[2] کمال الدین، ۳۲۵.

[3] کمال الدین، ۳۴۸.

[4] کمال الدین، ۳۴۶؛ کافی ۱، ۳۷۰.

[5] تاریخ الغیبة الصغری، ۵۸۴ و صفحات بعد.

[6] تاریخ الغیبة الصغری، ۶۳۴؛ غیبت شیخ طوسی، ۲۴۳.

[7] صدر، سید محمد، تاریخ غیبت کبری، ص۳۶۹-۳۷۸.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]