تکالیف و وظایف اجتماعی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)

از امامت‌پدیا، دانشنامهٔ امامت و ولایت
تکالیف و وظایف اجتماعی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست؟
موضوع اصلیبانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاترمهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلیوظایف اجتماعی منتظران راستین

تکالیف و وظایف اجتماعی شیعیان در زمان غیبت امام مهدی چیست یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. برای بررسی جامع این سؤال و دیگر سؤال‌های مرتبط، یا هر مطلب وابسته دیگری، به مدخل اصلی مهدویت مراجعه شود.

پاسخ جامع اجمالی

وظایف اجتماعی منتظران

  • در عصر غیبت، منتظران راستین، علاوه بر خویشتن، در برابر یکدیگر نیز مسئولیت دارند؛ زیرا برنامۀ عظیم و سنگینی که در انتظار آنند، حرکتی اجتماعی و بلکه جهانی است که باید با تمام عناصرِ تحول در آن شرکت جویند و کار را به صورت دسته‌جمعی و همگانی به انجام برسانند[۱]. برخی از وظایف اجتماعی منتظران به این شرح است:
  1. آمادگی عمومی: منتظر توانمند باید با بهر‌ه‌گیری از تمامی امکانات برای معرفی و آشنایی جامعه با منجی بشریت، دوران ظهور، ایجاد آمادگی عمومی برای پذیرش آن حضرت تمام تلاش خود را به کار بندد[۲]. از آنجا که هدف، ایجاد حکومت جهانی است، همۀ عالَم باید از خواب غفلت بیدار شوند و خواهان حکومت جهانی باشند[۳] و تلاش و کوشش هماهنگ با درک وسیع و عمیق انقلاب جهانی انجام گیرد[۴].
  2. اصلاح‌گری جامعه: اصلاح جامعه از آلودگی‌ها و زشتی‌ها در قالب احیای امر به معروف و نهی از منکر جلوۀ بیشتری دارد[۵].
  3. احیای امر ولایت: عصر غیبت که دوران پنهان زیستن امام است برای اخذ احکام و تعالیم دینی باید به نایبان عام آن حضرت مراجعه کرد و به ولایت و رهبری آنان گردن نهاد[۶].
  4. برقراری نظام اسلامی هماهنگ با اهداف و آرمان‌های امام زمان (ع): کامل‌ترین نوع انتظار اجتماعی ظهور تشکیل حکومت اسلامی است[۷].
  5. افزایش روحیۀ جهادی و مبارزه با مستکبران: انتظار ظهور، یکی از بزرگ‌ترین عوامل پایداری، استقامت و مقاومت در برابر سختی‌ها و مشکلات عصر غیبت است[۸].
  6. اجتماع قلبی (همدلی برای طلب ظهور): از مهم‌ترین و ضروری‌ترین امور دوران غیبت، یکپارچگی و اتحاد شیعیان و پای‌بندی به عهدشان با امام زمان (ع) است. این مسأله آن قدر در امر ظهور مؤثر است که خود امام مهدی (ع) در نامه‌ای به شیخ مفید می‌فرمایند: «اگر شیعیان ما ـ که خداوند آنها را به طاعت و بندگی خویش موفق بدارد ـ در وفای به عهد و پیمان الهی، اتحاد و اتفاق می‌‌داشتند و عهد و پیمان را محترم می‌‌شمردند، سعادت دیدار ما به تأخیر نمی‌افتاد و زودتر به سعادت دیدار ما نائل می‌‌شدند که این نشانۀ صداقت ایشان نسبت به ماست»[۹][۱۰]
  7. تهیۀ امکانات و قدرتمندی: از جمله تکالیف اجتماعی انتظار که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، تهیۀ امکانات و قدرت لازم در همۀ زمینه‌ها، در حدی که آسیب‌ناپذیری مجموعه را در برابر توطئه‌ها و اقدامات گوناگون دشمنان تضمین کند[۱۱].

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت الله اراکی؛
آیت الله محسن اراکی، در کتاب «نگاهی به رسالت و امامت» در این‌باره گفته است:

«به طور خلاصه آنچه حقیقت انتظار اجتماعی را تشکیل می‌دهد، عبارت است از :

  1. انسجام امت حول محور رهبری نایب امام زمان (ع)؛
  2. برقراری نظام اسلامی هماهنگ با اهداف و آرمان‌های امام زمان (ع)؛
  3. به دست آوردن امکانات و قدرت لازم در همه زمینه‌ها، در حدی که آسیب‌ناپذیری مجموعه را در برابر توطئه‌ها و اقدامات گوناگون دشمنان تضمین کند.
با توجه به آنچه ارائه شد تشکیل حکومت اسلامی ایران به رهبری ولی فقیه، کامل‌ترین نوع انتظار اجتماعی ظهور حضرت مهدی (ع) است و می‌تواند هسته مناسبی برای شکل‌گیری کامل امت منتظر باشد و بلکه در حال حاضر، عملاً بیشترین مشخصات امت منتظر کامل را داراست. بنابراین، وظیفه منتظران امام (ع) پیوستن به این مجموعه منتظر و تقویت هرچه بیشتر این هسته مرکزی است تا شاهد آمادگی کامل این امت منتظر، برای ادای مسئولیت بزرگ یاری امام زمان (ع) در برقراری حکومت جهانی اسلام باشیم»[۱۲].
۲. حجت الاسلام و المسلمین روح‌بخش؛
حجت الاسلام و المسلمین سید مهدی روح‌بخش، در مقاله «انتظار و تأثیرات آن بر امنیت و صلح» در این‌باره گفته است: «در این‌گونه وظایف مسائلی مانند اصلاح جامعه از فساد در قالب دستور "امر به معروف و نهی از منکر" جلوه بیشتری دارد. فرمایشات امام سجاد (ع) به شخصی به نام ابا خالد می‌تواند گواه بر این مطلب باشد. ایشان می‌فرمایند: "ای ابا خالد به درستی که مردم زمان غیبت مهدی (ع) آنان که معتقد به امامت او هستند و در انتظار ظهور او به سر می‌برند با فضیلت‌ترین مردم همه زمان‌ها می‌باشند، زیرا خداوند متعال عقل و فهمی به آنان عنایت کرده که غیبت در نزد آنان به منزله ظهور و مشاهده گشته است، خداوند مردم آن زمان را به منزله کسانی قرار داده است که در راه خدا و در پیشگاه پیامبر (ص) با شمشیر جهاد و مبارزه می‌کنند. آنان حقیقتا افراد با اخلاص و شیعیان صادق ما هستند و آنان دعوت‌کنندگان به سوی دین خدا به صورت سرّی و علنی هستند و بعد حضرت فرمود: انتظار فرج از بزرگ‌ترین اعمال است"[۱۳]»[۱۴].
۳. حجت الاسلام و المسلمین سلیمیان؛
حجت الاسلام و المسلمین خدامراد سلیمیان، در مقاله «مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین» در این‌باره گفته است: «یکی از مهم‌ترین رازهای غیبت امام مهدی (ع) نبود آمادگی در جامعه انسانی است. از این رو لازم است مردم احساس نیاز کرده، با علم و معرفت سراغ امام زمان (ع) بروند. آنچه در پیشوایان دینی و به ویژه درباره حضرت مهدی (ع) مطرح است، پذیرش قلبی و همگانی رهبری آن حضرت و حمایت از ایشان است. اگرچه، این امر در زمان ظهور آن حضرت، به شکل کامل تحقق خواهد یافت و مردم با ملاحظه روش و رفتار والای آن حضرت با رضایت و خشنودی تمام، ولایت و حاکمیت او را خواهند پذیرفت و از او اطاعت خواهند کرد؛ اما، زمینه آن به طور قطع می‌بایست پیش از ظهور رقم بخورد. از این رو یک منتظر توانمند می‌‌بایست تمام تلاش خود را برای ایجاد آمادگی عمومی و پذیرش آن منجی بزرگ، به کار بندد. او می‌‌بایست از تمامی ابزار ممکن برای آشنا شدن بیشتر جامعه بشری با آن موعود امت‌ها استفاده کند[۱۵].
۴. آقای کریمی (پژوهشگر معارف مهدویت)؛
آقای محمد علی کریمی، در کتاب «آیا ظهور نزدیک است» در این‌باره گفته است:
  1. «کسب آمادگی اجتماعی: منتظران راستین در عین حال، وظیفه دارند تنها به خویش نپردازند بلکه مراقب حال یکدیگر باشند و علاوه بر اصلاح خویش در اصلاح دیگران نیز بکوشند؛ چون حرکت امام زمان (ع) یک حرکت اجتماعی و جهانی است. امام میخواهد یک حکومت جهانی تشکیل دهد پس باید برای تحقق جامعه‌ای شبیه جامعه‌ای که قرار است امام تشکیل دهد، زمینه‌سازی کنیم. مفهوم زمینه‌سازی، یعنی به وجود آوردن مقدمات انجام امری که تأثیرگذار است. همان‌طور که رهبر عزیز میفرمایند: "امام زمان (ع) میآید، انجام می‌دهد یعنی چه. امروز تکلیف شما چیست؟ شما امروز باید چه بکنید؟ شما باید زمینه را آماده کنید تا آن بزرگوار بتواند بیاید و در آن زمینه آماده اقدام فرماید. از صفر که نمی‌شود شروع کرد. جامعه‌ای میتواند پذیرای مهدی موعود (ع) باشد که در آن، آمادگی و قابلیت باشد و الّا مثل انبیا و اولیای طول تاریخ می‌شود. چه علتی داشت که بسیاری از انبیای بزرگ اولوالعزم آمدند و نتوانستند دنیا را از بدی‌ها پاک و پیراسته کنند. چرا؟ چون زمینه‌ها آماده نبوده"[۱۶].
  2. اجتماع قلبی شیعیان (هم‌دلی برای طلب ظهور): مهم‌ترین چیزی که در عصر غیبت ضروری است، یک‌پارچگی و اتحاد شیعیان و پای‌بندی به عهدشان با امام زمان (ع) است. این مسأله آن قدر در امر ظهور مؤثر است که خود امام مهدی (ع) در نامه‌ای به شیخ مفید میفرمایند: "اگر شیعیان ما- که خداوند آنها را به طاعت و بندگی خویش موفق بدارد - در وفای به عهد و پیمان الهی، اتحاد و اتفاق میداشتند و عهد و پیمان را محترم میشمردند، سعادت دیدار ما به تأخیر نمی‌افتاد و زودتر به سعادت دیدار مانائل میشدند که این نشانه صداقت ایشان نسبت به ماست"[۱۷].
  3. بیداری از غفلت: بیداری از غفلت جهانی باید اتفاق بیافتند چون کار امام ایجاد حکومت جهانی است. همه عالم باید به این بیداری و عدم غفلت برسند و خواهان حکومت جهانی شوند.
  4. معرفی بیشتر امام زمان (ع): حال که بیداری از غفلت در حال رخ‌دادن است، ما باید هرچه بیشتر به معرفی امام زمان (ع) و دوران ظهور بپردازیم. برای اینکه بتوانیم به شایستگی زمینه‌ساز ظهور باشیم ابتدا باید خداوند متعال و سپس حضرت مهدی (ع) را به خوبی بشناسیم و بشناسانیم. باید بدانیم که خدمتی ارزشمندتر از معرفی صحیح امام به مردم نیست. هر کس به درستی امام را بشناسد و برکات دوران ظهور را متوجه شود، لحظه‌ای در طلب ظهور و نزدیک ساختن آن دوران کوتاهی نمی‌کند.
  5. اهتمام بیشتر به دعای فرج: اینکه به ما گفته می‌شود برای تعجیل ظهور دعا کنیم حکایت از متغیر بودن وقت ظهور دارد. اگر وقت ظهور ثابت بود و تغییری در آن امکان نداشت، دعا برای تعجیل آن معنا نداشت. علاوه بر اینکه رفتار و احساس و ایمان ما در نزدیک شدن ظهور تأثیرگذار است، دعای ما هم در امر فرج مؤثر است. ظهور و خروج حضرت موسی (ع) برای نجات بنی‌اسرائیل ۱۷۰ سال جلو افتاد، به‌خاطر اینکه بنی‌اسرائیل برای این امر مهم، ۴۰ روز دعا و تضرع کرده و ضجه زدند و ملتمسانه آن را از خداوند خواستند و خدواند به واسطه این تضرع و ناله آنها ۱۷۰ سال باقی‌مانده را بر آنها بخشید و به موسی فرمان داد که آنها را نجات دهد. همان‌طور که امام صادق (ع) میفرمایند: "وقتی عذاب و سختی بر بنی‌اسرائیل طولانی گردید، چهل روز به درگاه خداوند تضرع و ناله کردند. این در حالی بود که از ۴۰۰ سال، ۱۷۰ سال باقی مانده بود. خداوند به دعای بنی‌اسرائیل از آن ۱۷۰ سال صرف‌نظر نمود. اگر شما شیعیان نیز چنین تضرع و زاری نمایید، خداوند فرج ما را میرساند ولی اگر دست روی دست بگذارید، امر ظهور به انتهای زمان خود میرسد"[۱۸].
  6. اصلاح‌گری در جامعه: این امر به معنای احیای امر به معروف و نهی از منکر است. ما باید جامعه‌ای تشکل دهیم که خالص و پیراسته از همه آلودگی‌ها و زشتی‌ها باشد. "ما آن وقتی میتوانیم حقیقتاً منتظر به حساب بیاییم که زمینه را آماده کنیم. برای ظهور مهدی موعود (ع) زمینه باید آماده شود. زمینه‌ها وقتی آماده شد، آن وقت که معلوم شد در مقابل قدرت مادی مستکبران عالم زمینه این وجود دارد که آحاد بشر بتوانند بر روی حرف حق خود بایستند، آن روز، روز ظهور امام زمان (ع) است. شما مردم عزیز به خصوص شما جوانان هرچه که در صلاح خود، در معرفت و اخلاق و رفتار و کسب صلاحیت‌ها در وجود خودتان بیشتر تلاش کنید، این آینده را نزدیک‌تر خواهید کرد. اینها دست خود ماست. اگر ما خودمان را به صلاح نزدیک کنیم آن روز نزدیک خواهد شد؛ هم‌چنان که شهدای ما با فدا کردن جان خودشان آن روز را نزدیک کردند. نسلی که برای انقلاب آن فداکاری‌ها را کردند، با فداکاری خودشان آن آینده را نزدیک‌تر کردند. هرچه ما کار خیر و اصلاح درونی و تلاش برای اصلاح جامعه انجام دهیم آن عاقبت را دائماً نزدیک‌تر میکنیم"[۱۹].
  7. احیای امر ولایت: عصر غیبت، دوران پنهان‌زیستی امام و عدم دسترسی به او است؛ در این صورت برای اخذ احکام و تعالیم دینی و عمل وظایف و تکالیف سیاسی، اجتماعی و عقیدتی، باید به نایبان عام آن حضرت مراجعه کرد و به ولایت و رهبری آنان گردن نهاد. فقها و علما، به عنوان جانشینان امام معصوم (ع)، راهبران جامعه و هادیان امت و محل رجوع مردم هستند و احکام دینی را با اجتهاد و تفقّه خود، به آنان ابلاغ میکنند. همان‌طور که در مقدمه اشاره کردیم، یکی از امتحانات عصر غیبت تمرین ولایت‌پذیری است برای پذیرش انسان کامل. ما با پیروی از ولی‌فقیه نوعی تمرین ولایت‌پذیری انجام میدهیم، پس وظیفه ماست که این موضوع را برای مردم تبیین کنیم تا امر ولایت احیا شود. میتوان گفت که مهم‌ترین عامل موفقیت حکومت مهدوی، نه شعار عدالت‌طلبی است و نه وعده عمران و آبادانی بلکه ولایت‌پذیری مردمی است که راه نجات را تنها در استقرار ولی خدا بر زمین می‌دانند. عدالت و دیگر برکات حکومت مهدوی همه در سایه استقرار ولایت به دست میآید.
  8. احیای واقعی روح انتظار: منتظر باید درک درست از مسأله انتظار داشته باشد و روح واقعی انتظار را در خود احیا نماید. انتظار ظهور، یکی از بزرگ‌ترین عوامل پایداری، استقامت و مقاومت در برابر سختی‌ها و مشکلات عصر غیبت است. انتظار، مسلمانان به‌ویژه شیعیان را در برابر ظلم‌ها، فسادها، زورگویی‌ها و انواع بلاها و سختی‌ها، ثابت و پابرجا نگه میدارد و به آنان دل و جرأت می‌دهد تا در برابر تهدیدها، تطمیع‌ها و سخت‌گیری‌های دشمنان اسلام، خود را نبازند و از هیچ‌چیز و هیچ‌کس نهراسند. انتظار فرج یعنی حرکت، قیام، انقلاب، زمینه فراهم کردن برای ظهور آن منجی. ببینیم آن منجی چه می‌خواهد انجام دهد، ما در همان راستا حرکت کنیم، اگر او بناست جهان را پر از عدل و داد کند، باید جای پا و گروهی همراه داشته باشد. اگر همه فاسد و ظالم باشند، امام زمان (ع) با چه کسی بیاید و با چه کسی قیام خود را شروع کند؟ اگر مؤمن صالح العمل نداشته باشیم، چگونه امام زمان (ع) میتواند جهان را پر از عدل و داد بکند؟ انتظار فرج یعنی اینکه هر کس امام زمان (ع) را در همان حدی که باور دارد و در همان مقامی که هست در جهتی حرکت کند که فرج اقتضا دارد، ببینیم اهداف امام زمان (ع) چیست؟ و برای چه چیز میخواهد ظهور کند؟ همان‌ها را در حد و توان خودمان اجرا و پیاده بکنیم و دنبالش باشیم، اگر این‌گونه باشد آن وقت معنایش این است که ما منتظر هستیم[۲۰].
  9. افزایش روحیه جهادی و شهادت‌طلبی: این روحیه باید در اجتماع نهادینه شود چون امام هنگام ظهور، میبایست با مستکبران مقابله کرده و حکومت عدل جهانی را تشکیل دهد. "کسانی که در انتظار آن مصلح بزرگ هستند، باید در خود زمینه‌های صلاح را آماده سازد کاری کند که بتواند برای تحقق صلاح بایستد. کسی که در دوران دفاع مقدس در صفوف دفاع شرکت میکردند، منتظران واقعی هستند. کسی که وقتی کشور اسلامی در خطر است، آماده دفاع از ارزش‌هاست میتواند ادعا کند که اگر امام زمان (ع) بیاید، پشت سر آن حضرت (ع) در میدان‌های خطر قدم خواهد گذاشت"[۲۱]. پس یاران امام (ع) باید با افزایش این روحیه آماده دفاع و مبارزه باشند.
  10. تقویت حرکت‌هایی مثل اربعین و استفاده از فرصت‌هایی مثل حج: همان‌طور که پیش‌تر یادآوری شد، فلسفه حرکت‌هایی مثل اربعین این است که این حرکت‌ها سبب شناخت بیش‌تر امام زمان (ع) در پرتو شناخت امام حسین (ع) است تا وقتی امام (ع) ظهور کردند، مردم بتوانند ایشان را به‌عنوان فرزند حسین (ع) بشناسند و بپذیرند. با توجه به اینکه این حرکت‌ها از جمله حج و اربعین فرصتی برای اجتماع همه مسلمین و نشانه اتحاد آنهاست، وظیفه ما بالاخص شیعیان ایران است که اهتمام ویژه و جدی برای تقویت هرچه بهتر این حرکت‌ها و نیز استفاده از این فرصت‌های استثنایی برای معرفی و افزایش معرفت عمومی نسبت به وجود مقدس حضرت ولی عصر (ع) و ایجاد آمادگی و زمینه‌سازی ظهور داشته باشیم. چرا که این اجتماعات سبب بازدارندگی دشمن از حرکت‌های احتمالی است. وقتی دشمن این رزمایش را ببیند، این اتحاد را ببیند که چگونه امت اسلامی با ملیت‌های گوناگون دور هم جمع شده و این همه سختی راه را متحمل می‌شوند تا به امام خود ادای احترام کنند. و با او تجدید بیعت نمایند.
  11. تلاش مضاعف برای تحقق اهداف حکومتی امام زمان (ع): برای رسیدن به چیزی باید مقدمات آن چیز متناسب با نتیجه و غایت باشد لذا برای رسیدن به ظهور و نزدیک‌تر شدن امر فرج باید حرکت متناسب با غایت فرج باشد."آن انقلاب بزرگ تاریخ برای آن هدف انجام خواهد گرفت و آن عبارت است از ایجاد عدل و داد، زندگی انسانی، زندگی الهی، عبودیت خدا"[۲۲]. "ما که منتظر امام زمان (ع) هستیم، باید در جهتی که حکومت امام زمان (ع) تشکیل خواهد شد، زندگی امروز را در همان جهت بسازیم و بنا کنیم. البته، ما کوچک‌تر از آن هستیم که بتوانیم آن‌گونه بنایی را که اولیای الهی ساختند یا خواهند ساخت، بنا کنیم؛ اما باید در آن جهت تلاش و کار کنیم"[۲۳]»[۲۴].
۵. خانم شریفی؛
سرکارخانم مرضیه شریفی، در مقاله «انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت» در این‌باره گفته است: «در عصر غیبت، منتظران راستین، علاوه بر خویشتن، در برابر یک‌دیگر نیز مسئولیت دارند، زیرا برنامه عظیم و سنگینی که در انتظار آنند، باید با تمام عناصر تحول در آن شرکت جویند و کار را به صورت دسته‌جمعی و همگانی به انجام رسانند. باید کوشش‌ها و تلاش‌ها با درک عمق و وسعت برنامه انقلاب جهانی حضرت امام مهدی (ع) به گونه‌ای هماهنگ انجام گیرد»[۲۵].

پرسش‌های وابسته

  1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
  2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
  3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
  4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
  5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
  6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
    1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
    2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
  8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
  9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
  10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
  11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
  12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
  13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
  14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
  17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
  18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
  19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
  20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
  21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
  22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
  23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
  24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
  25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
  26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
  27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
  28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
  29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
  30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
  32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
  33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
  34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
  35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
  36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
  37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
  38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
  39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
  40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
  41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
  42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
  43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
  46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
  47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
  48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
  49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
  50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
  51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
  52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
  57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش)
  59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
  60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
  61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
  62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
  64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
  65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
  66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
  70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
  71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
  72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
  73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
  74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
  75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
  77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
  78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
  80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
  81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
  82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
  83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
  84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
  85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
  86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
  87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
  88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
  89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
  90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
  91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
  92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
  93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
  94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
  95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
  96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
  97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
  98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
  99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
  100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
  101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
  102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
  103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
  104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
  105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
  106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
  107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
  109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
  110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
  111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
  112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
  113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
  114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
  115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
  116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
  117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
  118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
  119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
  121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
  122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
  123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
  125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
  126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
  127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
  128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
  129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
  130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
  131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
  132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)

پانویس

  1. ر.ک: شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت، ص۲۱۶؛ کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است، ص۲۲۴.
  2. ر.ک: سلیمیان، خدامراد، مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین؛ محمد علی کریمی|کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است ۳ (کتاب)|آیا ظهور نزدیک است، ص۲۲۴.
  3. ر.ک: محمد علی کریمی|کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است ۳ (کتاب)|آیا ظهور نزدیک است، ص۲۲۴.
  4. ر.ک: مرضیه شریفی|شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت (مقاله)|انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت، ص۲۱۶.
  5. ر.ک: روح‌بخش، سید مهدی، انتظار و تأثیرات آن بر امنیت و صلح، ص۲۹۳؛ محمد علی کریمی|کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است ۳ (کتاب)|آیا ظهور نزدیک است، ص۲۲۴.
  6. ر.ک: اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت، ص۷۳؛ کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است، ص۲۲۴.
  7. ر.ک: محسن اراکی|اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت (کتاب)|نگاهی به رسالت و امامت، ص۷۳.
  8. ر.ک: محمد علی کریمی|کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است ۳ (کتاب)|آیا ظهور نزدیک است، ص۲۲۴.
  9. «وَ لَوْ أَنَّ أَشْیَاعَنَا وَفَّقَهُمْ اللَّهُ لِطَاعَتِهِ عَلَی اجْتِمَاعٍ مِنَ الْقُلُوبِ فِی الْوَفَاءِ بِالْعَهْدِ عَلَیْهِمْ لَمَا تَأَخَّرَ عَنْهُمُ الْیُمْنُ بِلِقَائِنَا وَ لَتَعَجَّلَتْ لَهُمُ السَّعَادَةُ بِمُشَاهَدَتِنَا عَلَی حَقِّ الْمَعْرِفَةِ وَ صِدْقِهَا مِنْهُمْ بِنَا»؛ طبرسی،احمد بن علی، الإحتجاج، ج۲، ص۴۹۹.
  10. ر.ک: محمد علی کریمی|کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است ۳ (کتاب)|آیا ظهور نزدیک است، ص۲۲۴.
  11. ر.ک: اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت، ص۷۳.
  12. اراکی، محسن، نگاهی به رسالت و امامت، ص۷۳.
  13. لطف اللّه صافی، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر (ع)، ص ۲۴۴.
  14. روح‌بخش، سید مهدی، انتظار و تأثیرات آن بر امنیت و صلح، ص۲۹۳.
  15. سلیمیان، خدامراد، مؤلفه‌­های انتظار توان­مند از نگاه روایات معصومین.
  16. امام خامنه‌ای، بیانات در دیدار اقشار مختلف مردم، ۲۵/۰۹/۱۳۷۶.
  17. طبرسی، الإحتجاج، ج۲، ص۴۹۹.
  18. تفسیر العیاشی، ج۲، ذیل سوره هود، ص۱۵۴.
  19. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار به مناسبت میلاد حضرت مهدی (ع)، ۲۵/۰۹/۱۳۷۶.
  20. گزارش خبرگزاری شبستان قم: حجت‌الاسلام والمسلمین رضا محمدی در برنامه زنده سلام زائر در جمع نمازگزارن و مجاوران این مکان مقدس.
  21. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مختلف مردم به مناسبت نیمه‌شعبان در مصلای تهران ۳۰/۰۷/۱۳۸۹.
  22. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمه‌شعبان، ۲۷/۰۵/۱۳۸۷.
  23. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار اقشار مختلف مردم در روز نیمه‌شعبان، ۲۷/۰۵/۱۳۸۷.
  24. کریمی، محمد علی، آیا ظهور نزدیک است، ص ۲۲۴.
  25. شریفی، مرضیه، انتظار و آثار تربیتی‌ مکلفین در عصر غیبت، ص۲۱۶.