تفسیر انتظار امام مهدی به اعتراض صرف چه پیامی دارد؟ آیا این برداشت صحیح است؟ (پرسش)

تفسیر انتظار امام مهدی به اعتراض صرف چه پیامی دارد؟ آیا این برداشت صحیح است؟
موضوع اصلی	بانک جامع پرسش و پاسخ مهدویت
مدخل بالاتر	مهدویت / غیبت امام مهدی / وظایف و تکالیف مسلمانان در عصر غیبت / انتظار فرج
مدخل اصلی	مذهب اعتراض
تعداد پاسخ	۷ پاسخ

تفسیر انتظار امام مهدی به اعتراض صرف چه پیامی دارد؟ آیا این برداشت صحیح است؟ (پرسش) یکی از پرسش‌های مرتبط به بحث مهدویت است که می‌توان با عبارت‌های متفاوتی مطرح کرد. در ذیل، پاسخ به این پرسش را بیابید. تلاش بر این است که پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه این پرسش، در یک پاسخ جامع اجمالی تدوین گردد. پرسش‌های وابسته به این سؤال در انتهای صفحه قرار دارند.

پاسخ جامع اجمالی

تبیین مسلک اعتراض

از جمله برداشت‌های ناقص و نادرست از انتظار این است که تنها بخشی از حقیقت انتظار مطرح شود و به دیگر ارکان آن توجهی نباشد؛ مثلاً اعتراض به وضع موجود ـ که یکی از پایه‌های انتظار است ـ مساوی با مفهوم انتظار راستین قلمداد شود؛ به این معنا که ماهیت انتظار چیزی جز اعتراض تلقی نشود؛ حال این اعتراض به معنای اعتراض به وضعیت موجود حکومت‌ها یا اعتراض به عموم ظلم و ستم و غیره باشد.

نقد این مسلک

در پاسخ به چنین برداشتی از معنای انتظار باید گفت "اعتراض صرف" را نمی‌توان به‌عنوان تنها رکن انتظار پنداشت؛ زیرا ارکان دیگری چون آگاهی از وضع مطلوب، اعتقاد به وضع مطلوب و اقدام عملی برای رسیدن وضعیت مطلوب نیز وجود دارند که اعتراض صرف، شامل این موارد نمی‌شود و نیز باید افزود چنین فرضیه‌ای با پرسش‌هایی مواجه است مانند اینکه اولاً: گستره و دامنه این اعتراض تا کجاست؟ ثانیاً: این اعتراض چه باری بر دوش منتظران می‌گذارد و این نفی با چه اثباتی می‌تواند همراه باشد؟ افزون‌بر این پرسش‌ها، این فرضیه، گویای حقیقت انتظار چه با معنای لغوی آن و چه با معنای اصطلاحی‌اش ـ یعنی انتظاری که معصومان (ع) تشریح کرده‌اند ـ نیست؛ زیرا انتظار مورد نظر، یعنی امید داشتن به آینده‌ای است که ظلم، فساد، تباهی و بی‌عدالتی در آن نباشد؛ انتظاری که باعث جنب و جوش منتظران برای تغییر وضع نابسامان موجود، به وضعی نزدیک‌تر به وضع مطلوب قرآن و معصومان (ع)؛ تا زمینه‌ساز ظهور امام مهدی شود و سرانجام، با آمدن رهبری الهی موعود، جهان پر از عدل و داد می‌گردد. این هدف، با «اعتراض صرف» حاصل نمی‌شود؛ بلکه باید در نهایت به اقدام و زمینه‌سازی عملی منجر شود؛ بنابراین، فرضیه مسلک اعتراض نمی‌تواند جامع و کامل باشد.

درباره پرسش اول باید گفت، آرمان‌های دینی از تکامل و شکوفایی استعداد‌های آدمی فراتر و بالاترند؛ زیرا هنگامی که انسان به تکامل می‌رسد باز این پرسش مطرح است که در کدام جهت باید مصرف شود؛ در جهت رشد یا زیان؟ این دو مسئله اساسی بعد از تکامل و شکوفایی‌است. پیامبر اسلام (ص) فرموده‏ است: «مردم معدن هستند مثل معدن طلا و نقره» جهت استفاده از معدن، سه مرحله کار لازم است: نخست کشف است؛ دوم، استخراج است؛ سوم، شکل دادن است. تا این‏جا مرحله‏ کمال و شکوفایی است، اما این آهن شکل گرفته که مثلاً به شکل اتومبیل درمی‏‌آید، جهت می‌‏خواهد. پس مرحله‏ چهارم، جهت یابی این معدن، این انسان است. جهت به سوی کیست؟ به سوی پایین‏تر از خود و رضایت به زندگی حیوانی و همین حیات دنیوی؟ خداوند در قرآن کریم فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، شما را چه شده است که چون به شما گفته می‌شود: «در راه خدا بسیج شوید» کندی به خرج می‌دهید؟ آیا به جای آخرت به زندگی دنیا دل خوش کرده‌اید؟ متاع زندگی دنیا در برابر آخرت، جز اندکی نیست.» اگر این باشد این تنزل است. انسان با کم‏ترین مقایسه درمی‌‏یابد که از حیوانات بالاتر است. در نتیجه، هدفی برتر می‌‏یابد؛ حرکت به سوی بالاتر. این تحرک است، رشد است. بالاتر از من کیست؟ لابد آفریننده‏ انسان که حاکم و خالق هستی است و امامت، هدایت‏گر این حرکت و سیر صعودی است که بعد از مقام رسالت، به این مهم می‌‏پردازد و اکنون عَلَم این حرکت را باید در دستان پرمهر حضرت مهدی (ع) باید جست‏وجو کرد.

درباره پرسش دوم نیز می‌توان چنین گفت: منتظر ظهور حضرت مهدی (ع) آماده است برای ظهور و حاکمیت او زمینه‌سازی کند. چنان که در روایت نیز آمده است: «مردمی از جانب مشرق قیام نمایند و سلطنت را برای مهدی آماده سازند». اهمیت این آمادگی و زمینه سازی را در پیام صادقانه امام صادق‏(ع می‌‏توان جست‌‏وجو کرد که در آن، به حداقل آمادگی، اشاره شده است: «باید هرکدام از شما برای خروج قائم، آمادگی پیدا کند، اگر چه با تهیه کردن یک تیر باشد؛ چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیّت یاری مهدی (ع)‏ اسلحه تهیه کرده است، امید است که عمر او را دراز کند، تا ظهور او را درک کند و از یاوران آن حضرت باشد»».

پاسخ‌ها و دیدگاه‌های متفرقه

۱. آیت‌الله جعفری؛

محمد تقی جعفری آیت‌الله محمد تقی جعفری، در کتاب «فلسفه دین» در این‌باره گفته است: ««انتظار اعتراض به وضع موجود و حرکت به سوی مطلوب؛ با توجه به مبانی مکتبی آقای شریعتی منظور از انتظار آرزوی ظهور بهترین جامعه و کوشش در راه تحقق آن که کاملترین صورت آن با ظهور حضرت ولی عصر (ع) امکان‌پذیر خواهد بود. البته باید در نظر گرفت که انتظار عین اعتراض به وضع موجود نیست، بلکه ناشی از احساس نفرت و زجر از وضع ناهنجاریست که سد راه تکاملی حیات انسانها می‌‌گردد. اما اعتراض به وضع موجود قابل دو نوع تفسیر است: اعتراض به وضع موجود ناشی از عدم رضایت مقدس به هر وضعی که بر ضد سعادت مطلوب انسان‌ها بوده باشد یک پدیده عام است که با توجه به استعداد تعالی و اصلاح‌طلبی انسانها، در همه اقوام و مللی که از فرهنگی معقول برخوردار باشند وجود دارد، حتی گفته شده است که عدم رضایت مقدس به وضع موجود از قویترین عوامل محرک تاریخ به پیش است. اعتراض، یعنی عدم رضایت مقدس به آنچه که موجب رکود و توقف انسانها در جهل و فقر و پایمال شدن حقوق می‌‌گردد، با تلاش برای تغییر سمت حرکت حیات به هدفها و وسایل عالیه آن».

۲. حجت الاسلام و المسلمین مهدوی‌فرد؛

میرزا عباس مهدوی‌فرد حجت الاسلام و المسلمین میرزا عباس مهدوی‌فرد، در کتاب «فلسفه انتظار» در این‌باره گفته است: «از جمله برداشت‌های قابل نقد، تفسیری است که انتظار را به صورت مطلق؛ مذهبی اعتراضی معرفی می‌نماید. دکتر علی شریعتی می‌نویسد: "انتظار مذهب اعتراض است، منتظر معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است. مذهب انتظار مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این منتظر به آنچه هست دل نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به ظلم است و این اعتراض ریشه در یک مبارزه و "نه تاریخی دارد" "نه"ای که از سقیفه و از زبان علی (ع) شنیده شد". هرچند این تفسیر؛ انتظار را موجب تخدیر و تسلیم نمی‌داند و از این جهت تفسیری مطلوب است اما در برابر این نظریه هم دو پرسش مطرح است. اول اینکه دامنه این اعتراض تا کجاست؟ تا رفاه، تا عدالت، تا عرفان، تا آزادی تا شکوفایی و تکامل و یا... و دوم این که پی‌آمد این اعتراض چیست؟ چه باری بر دوش منتظر می‌گذارد و این نفی با چه اثباتی همراه می‌شود؟ در مورد پرسش اول باید بگوییم که آرمان‌های دینی از تکامل و شکوفایی استعداد آدمی، بالاتر است، چون زمانی که انسان به تکامل هم برسد، باز مسأله این است که می‌خواهد در چه جهتی مصرف شود؟ رشد یا خُسر؟ در مورد پرسش دوم هم باید گفت منتظر مهدی آماده است و برای سلطان و تسلط مهدی (ع) زمینه‌سازی می‌کند چنانچه در حدیث آمده است:«"فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ سُلْطَانَهُ"».

۳. حجت الاسلام و المسلمین دانش؛

اسماعیل دانش حجت الاسلام و المسلمین دکتر اسماعیل دانش، نویسنده مقاله «نقش آموزه انتظار در پایداری جنبش‌های اسلامی» در این‌باره گفته است: «درباره انتظار تعریف‌ها و تفسیرهای مختلف صورت گرفته است. از جمله دکتر علی شریعتی، انتظار را مذهب اعتراض به وضع موجود و حرکت به سوی وضع مطلوب دانسته و چنین می‌گوید: «انتظار مذهب اعتراض است. منتظر، معترض به وضع موجود و خواستار وضع مطلوب است. مذهب انتظار، مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این منتظر، به آنچه هست دل نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به ظلم است و این اعتراض ریشه در یک مبارزه و ندایی تاریخی دارد». در نگرش دکتر شریعتی انتظار، مذهب اعتراض به وضع موجودی است که در آن ظلم و ستم و بی‌عدالتی است و در ضمن خواستار وضعیت بهتر و مطلوب است و منتظر مهاجم به ظلم و ستم است. * اشکالات این برداشت این برداشت یعنی انتظار مذهب اعتراض دارای اشکالات گوناگون است که به دو اشکال مهم اشاره می‌شود: ۱.پرسش‌های فراروی این نظریه : نظریه انتظار مذهب اعتراض با پرسش‌های مواجه است مانند اینکه اولاً، گستره و دامنه این اعتراض تا کجاست؟ تا رفاه، تا عدالت، تا عرفان، تا آزادی، تا شکوفایی و تکامل و یا....؟ ثانیاً: مشخص نشده است که پیامد این اعتراض چیست و چه باری بر دوش منتظران می‌گذارد و این نفی با چه اثباتی می‌تواند همراه باشد؟ علاوه بر اینکه این پرسش‌ها در این نظریه بدون پاسخ مانده است، ارتباطی هم با معنای انتظار ندارد؛ زیرا انتظار، امید داشتن به آینده ای است که ظلم،‌ فساد، تباهی و بی عدالتی درآن نباشد و با آمدن رهبری الهی جهان پر از عدل و داد می‌گردد. بنابراین نظریه انتظار مذهب اعتراض نمی‌تواند به صورت یک نظریه جامع و کامل مطرح باشد. درباره پرسش اول باید گفت، آرمان‌های دینی از تکامل و شکوفایی استعداد‌های آدمی فراتر و بالاتراند؛ زیرا هنگامی که انسان به تکامل می‌رسد باز این پرسش مطرح است که در کدام جهت باید مصرف شود؛ در جهت رشد یا زیان؟ این دو مسئله اساسی بعد از تکامل و شکوفایی‌است. پیامبر اسلام (ص) فرموده‏ است: «مردم معدن هستند مثل معدن طلا و نقره». جهت استفاده از معدن، سه مرحله کار لازم است: نخست کشف است؛ دوم، استخراج است؛ سوم، شکل دادن است. تا این‏جا مرحله‏ کمال و شکوفایی است، اما این آهن شکل گرفته که مثلاً به شکل اتومبیل درمی‏‌آید، جهت می‏خواهد. پس مرحله‏ چهارم، جهت یابی این معدن، این انسان است. جهت به سوی کیست؟ به سوی پایین‏تر از خود و رضایت به زندگی حیوانی و همین حیات دنیوی؟«ای مؤمنان! چگونه‌اید که چون به شما گفته شود در راه خداوند رهسپار (جنگ) گردید، گرانخیزی می‌ورزید ؟ آیا به جای جهان واپسین به زندگانی این جهان خرسند شده‌اید؟ در حالی که کالای زندگی این جهان در برابر جهان واپسین جز اندکی نیست» سوره توبه، آیه۳۸.</ref> اگر این باشد این تنزل است. انسان با کم‏ترین مقایسه درمی‏یابد که از حیوانات بالاتر است. در نتیجه، هدفی برتر می‌‏یابد؛ حرکت به سوی بالاتر. این تحرک است، رشد است. بالاتر از من کیست؟ لابد آفریننده‏ انسان که حاکم و خالق هستی است. و امامت، هدایت‏گر این حرکت و سیر صعودی است که بعد از مقام رسالت، به این مهم می‏پردازد و اکنون عَلَم این حرکت را باید در دستان پرمهر حضرت مهدی (ع) باید جست‏وجو کرد. درباره پرسش دوم نیز می‌توان چنین گفت: منتظر ظهور حضرت مهدی (ع) آماده است برای ظهور و حاکمیت او زمینه‌سازی کند. چنان که در روایت نیز آمده است: «مردمی از جانب مشرق قیام نمایند و سلطنت را برای مهدی آماده سازند». اهمیت این آمادگی و زمینه سازی را در پیام صادقانه‏ی امام صادق‏(ع می‏توان جست‏وجو کرد که در آن، به حداقل آمادگی، اشاره شده است: «باید هرکدام از شما برای خروج قائم، آمادگی پیدا کند، اگر چه با تهیه کردن یک تیر باشد؛ چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیّت یاری مهدی (ع)‏ اسلحه تهیه کرده است، امید است که عمر او را دراز کند، تا ظهور او را درک کند و از یاوران آن حضرت باشد». ۲.اعتراض و انتظار مسئله فطری: اینکه دکتر شریعتی می‌گوید: «اعتراض ریشه در یک مبارزه و ندایی تاریخی دارد» به خوبی روشن نیست؛ زیرا اعتراض و انتظار مسئله فطری است. در انتظار امید به آینده‌ای است که در آن ظلم، بی‌عدالتی، تبعیض و زشتی نباشند و عدالت‌گستری بر گیتی حاکم باشد. انسان منتظر از وضع موجود که ظلم، بی‌عدالتی و زشتی است فطرتا متنفراست. نفرت و بد بینی نسبت به زشتی‌ها، ستم، نابرابری و بی‌عدالتی در فطرت انسان‌ها قرار دارد و انسان همواره نسبت به بدی‌ها و بی‌عدالتی‌ها معترض است و چنین اعتراض‌ها امری فطری است؛ زیرا با وجود اختلافاتی که در میان ملت‌ها و امت‌ها در نحوه فکر، آداب و رسوم، آرا و تمایلات و خواسته‌های باطنی مردم وجود دارد، عشق به خوبی‌ها، صلح، کمالات و عدالت جهانی خواسته همگان است.آیت الله مکارم شیرازی می‌فرماید: «عشق به این موضوع، مربوط به اعماق وجود آدمی است. گاهی به گونه‌ای پررنگ و گاهی هم کم‌ رنگ. یعنی انسان از دو راهِ عاطفه و خرد، در برابر چنین مسئله‌ا‌ی قرار می‌گیرد و سروش این ظهور را با دو زبان «فطرت و عقل»می‌شنود. ایمان به ظهور مصلح جهانی جزیی از عشق به آگاهی، عشق به زیبایی و عشق به نیکی (سه بعد از ابعاد چهارگانه روح انسان) است که بدون چنین ظهوری، این عشق‌ها به ناکامی می‌گراید و به شکست محکوم می‌شود». علاقه انسان به پیشرفت و تکامل، به دانایی و زیبایی، به نیکی و عدالت، علاقه‌ای است اصیل، همیشگی و جاودانی، و انتظار ظهور یک مصلح بزرگ جهانی آخرین نقطه اوج این علاقه است.اگر انسان‌ها انتظار مصلح بزرگی را می‌کشند که جهان را پر از صلح و عدل و داد کند، دلیل بر آن است که چنان نقطه اوجی در تکامل جامعه انسانی امکان‌پذیر و عملی است که عشق و انتظارش در درون جان همگان است. اینکه می‌گوید اعتراض ریشه در یک مبارزه و ندایی تاریخی دارد آیا منظور از اعتراض قیام‌های تاریخی علیه استبدادها است؟ اگر مقصود این باشد بسیاری از قیام‌ها در راستای اندیشه‌انتظار و مسئله انتظار نبوده بلکه برای مسائل قدرت‌طلبی بوده است. بنابراین اعتراض بر و ضع موجود و چشم براه آینده مطلوب مسئله فطری است. عمومیت این اعتقاد در همه مذاهب نشانه دیگری بر اصالت و واقعیت آن است؛ زیرا چیزی که زاییده شرایط خاص و محدودی است، نمی‌تواند عمومی باشد، تنها مسائل فطری از چنین عمومیتی برخوردارند. اینها نشانه آن است که این نغمه از زبان عواطف و سرشت آدمی در جان او سر داده شده است که سرانجام مصلحی بزرگ و جهانی همه گیتی را زیر پرچم صلح و عدالت قرار خواهد داد. اگر انسان‌ها در انتظار ظهور مصلح جهانی به سر می‌برند تا بیاید و جهان را پر از عدل و داد کند، دلیل بر آن است که علاقه به ظهور آن یگانه منجی در درون جان یکایک بشر نهفته است. بنابراین، سرشت و فطرت انسان‌ها با انتظار عجین شد است؛ از این رو همهانسان‌ها به نحوی درانتظار مصلح جهانی است و بر وضع موجود اعتراض دارد و این اعتراض و انتظار یک امری فطری می‌باشد».

۴. حجت الاسلام و المسلمین ح‍ی‍دری‌؛

عزیزالله ح‍ی‍دری‌ حجت الاسلام و المسلمین عزیزالله ح‍ی‍دری‌، در کتاب «انتظار و انسان معاصر» در این‌باره گفته است: «انتظار مذهب اعتراض است، منتظر معترض به وضوح موجود و خواستار وضع مطلوب است. مذهب انتظار مذهبی است که حرف دارد و می‌تواند کاری انجام دهد. این منتطر به آنچه هست دل نمی‌بندد و به آنچه که باید باشد می‌اندیشد. او مهاجم به ظلم است و این اعتراض ریشه در یک مبارزه و "نه"‌ای تاریخی دارد. "نه"‌ای که از سقیفه و از زبان علی (ع) شنیده شد».

۵. حجت الاسلام و المسلمین صفائی حائری؛

علی صفائی حائری حجت الاسلام و المسلمین علی صفائی حائری، در کتاب «تو می‌آیی» در این‌باره گفته است: «آرمان دینی و هدف رسالت بالاتر از تکامل و شکوفایی استعدادهای آدمی است. چون این وجود تکامل یافته و شکوفا، می‌خواهد در چه جهتی و برای چه مقصدی مصرف شود؟ رشد و خسر، دو بعد تکامل انسانی است. همین آرمان و همین مقصد، زمینه‌ها و آمادگی‌هایی را می‌طلبد؛ آمادگی در ذهنیت و روحیه و طرح و تدبیر و تربیت نیروها و تشکل و سازماندهی آنها و جاسازی و جایگزینی مستمر و بی وقفه آنها. و ناچار این مقصود از انتظار همراه تقیه و قیام، می‌شود سه گام اساسی انقلاب دینی و انقلاب اسلامی. پس انتظار نه احتراز، نه اعتراض، که آمادگی و سازندگی و تقدیر و تدبیر و تربیت و تشکل جدید را در دامان خویش دارد. ما در بحث ریشه‌های انتظار، بیشتر از این به وسعت این مفهوم می‌رسیم و با سطح اعتراض و شکل‌های اعتراض و آماده‌باش و سازندگی‌های گسترده، لااقل آشنا می‌شویم. روح انتظار با دستیابی به امن و رفاه و رهایی که آرمان‌های انسان معاصر و شاید خود ما هم باشد، آرام نخواهد گرفت و کسانی که همراهی حجت و معیت محمد و آل محمد را می‌خواهند نمی‌توانند تا این سطح قرار بگیرند و تا این حد آرام باشند، که انسان معاصر چه بسا بتواند با تکیه بر علم و عقل و عرفان، بدون نیاز به وحی و مذهب تا این مرحله گام بردارد و با عقل جمعی و روح جمعی و غریزه جمعی به این مهم نائل آید. پس ما که از ضرورت وحی و اضطرار به حجت و انتظار حجت دم می‌زنیم باید از اول حساب را روشن کنیم و سنگمان را حق کنیم. چون ما مدعی هستیم که آدم برای بیشتر از هفتاد سال برنامه‌ریزی شده و معتقد هستیم که بافت و ساخت انسان و جهان با این سطح از رفاه و امن و رهایی سازگار نیست. تحول نعمت‌ها و محدودیت‌ها و خودآگاهی و مرگ‌آگاهی، آدمی را در متن رفاه، راحت نمی‌گذارد و در شب عروسی به فکر عزا و بارهای سنگین فرداها می‌اندازد. اگر ما مسأله قدر و استمرار و ارتباط‌های حتی محتمل و پیچیده با عوالم مشهود و غیب را در نظر بگیریم و اگر ما برای این وسعت طرح و تدبیر و تربیت و تشکل را دنبال کنیم، ناچار انتظار ما از حجت و انتظار ما برای حجت شکل دیگری می‌گیرد و انتظار ما در جایگاه خویش می‌نشیند».

۶. حجت الاسلام و المسلمین شفائی؛

محبوب شفائی حجت الاسلام و المسلمین محبوب شفائی، در کتاب «موعود حق» در این‌باره گفته است: «منتظر مهدی، آماده است و برای حکومت حضرت مهدی (ع) زمینه‌سازی می‌کند، چنانچه در حدیث آمده است: «"فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ سُلْطَانَهُ"». اهمیت این آمادگی و زمینه‌سازی را در پیام صادقانه‌ای امام صادق (ع) می‌توان جست‌وجو کرد که در آن، از کم‌ترین آمادگی، سخن رفته است: «"لَيُعِدَّنَّ أَحَدُكُمْ لِخُرُوجِ الْقَائِمِ وَ لَوْ سَهْماً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا عَلِمَ ذَلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ رَجَوْتُ لِأَنْ يُنْسِئَ فِي عُمُرِهِ حَتَّى يُدْرِكَهُ فَيَكُونَ مِنْ أَعْوَانِهِ وَ أَنْصَارِهِ"»؛ هر یک از شما برای خروج قائم، باید آماده باشد، گرچه با فراهم کردن یک تیر باشد؛ چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی (ع) مسلح شده است، امید است که عمر او را دراز کند، تا ظهور او را درک کند و از یاوران آن حضرت باشد. از طرفی مهمترین لقب پیشوای منتظر، "قائم" است که برای احترام هنگام شنیدن آن، قیام لازم است، لکن حکمت اجتماعی این احترام نیز ما را به معنای حقیقی انتظار رهنمون می‌سازد. انسان منتظر با این حرکت خود می‌خواهد نشان دهد که در حال آمادگی برای مبارزه و قیام و جهاد است. بعضی به اشتباه فکر می‌کنند که همه کارها خود به خود و بدون زمینه سازی و آمادگی درست می‌شود! در حالی که هیچ‌گاه بنای عالم بر این استوار نبوده که بدون هیچ رنجی و جهادی، مشکلات بشر حل شود. سخنان حکیمانه امام باقر (ع) در این مورد، بسیار خواندنی است: «"... قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّ الْمَهْدِيَّ لَوْ قَامَ لَاسْتَقَامَتْ لَهُ الْأُمُورُ عَفْواً وَ لَا يُهَرِيقُ مِحْجَمَةَ دَمٍ، فَقَالَ: كَلَّا، وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، لَوِ اسْتَقَامَتْ لِأَحَدٍ عَفْواً لَاسْتَقَامَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ (ص) حِينَ أُدْمِيَتْ رَبَاعِيَتُهُ وَ شُجَّ فِي وَجْهِهِ كَلَّا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ حَتَّى نَمْسَحَ نَحْنُ وَ أَنْتُمُ الْعَرَقَ وَ الْعَلَقَ ثُمَّ مَسَحَ جَبْهَتَهُ"». "... به خدمت امام محمد باقر (ع) عرض کردم: مردم می‌گویند چون مهدی (ع) قیام کند، کارها خود به خود درست می‌شود و به اندازه یک حجامت خون نمی‌ریزد. حضرت در پاسخ فرمود: هرگز، به خدای جان‌آفرین سوگند! اگر قرار بود کار برای کسی، خود به خود درست شود، برای پیامبر (ص) می‌شد، هنگامی که دندانش شکست و صورتش شکافت. هرگز چنین نیست که کار خود به خود درست شود. به خدای جان‌بخش سوگند! کار درست نخواهد شد تا اینکه ما و شما در عرق و خون غرق شویم، آنگاه به پیشانی خود دست کشید". انتظار نه احتراز است و گوشه‌نشینی، نه اعتراض و نفی طاغوت‌ها. در واقع، اینها حالت روحی و روانی محض هستند، بلکه انتظار، عمل و اقدام، پویایی و حرکت است. از این رو در روایات، انتظار بهترین و محبوب‌ترین عمل خوانده شده است». «آرمان‌های دینی از تکامل و شکوفایی استعداد آدمی، بالاتر است؛ چون زمانی که انسان به تکامل هم برسد، باز مسأله این است که در چه جهتی می خواهد مصرف شود، رشد یا خُسر؟ این دو مسأله‌ای اساسی بعد از تکامل و شکوفایی است. پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند: «"النَّاسُ مَعَادِنُ كَمَعَادِنِ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ"». استفاده از معادن، سه مرحله دارد: کشف؛ استخراج؛ شکل دادن. تا اینجا مرحله کمال و شکوفایی است، اما مرحله‌ای دیگر نیاز دارد تا جهت پیدا کند و مورد استفاده قرار گیرد و این مرحله چهارم است، که در مورد انسان جهت‌یابی انسان به سوی شدن می‌باشد. جهت به سوی کیست؟ به سوی پایین‌تر از خود و رضایت به زندگی حیوانی و همین حیات دنیوی؟ این تنزل است. انسان با کم‌ترین مقایسه در می‌یابد که از حیوانات بالاتر است. در نتیجه، هدفی برتر می‌یابد؛ حرکت به سوی بالاتر از خودمان. این تحرک است، رشد است. بالاتر از من کیست؟ آفریننده انسان که حاکم و خالق هستی است. امامت، هدایتگر حرکت و سیر صعودی است که پس از مقام رسالت، به این مهم می‌پردازد و اکنون عَلَم این حرکت را در دستان پر مهر مهدی موعود (ع) جست‌وجو باید کرد. در مورد پرسش دوم هم باید گفت: منتظر مهدی، آماده است و برای حکومت حضرت مهدی (ع) زمینه‌سازی می‌کند، چنانچه در حدیث آمده است: «"فَيُوَطِّئُونَ لِلْمَهْدِيِّ سُلْطَانَهُ"». اهمیت این آمادگی و زمینه‌سازی را در پیام صادقانه‌ای امام صادق (ع) می‌توان جست‌وجو کرد که در آن، از کم‌ترین آمادگی، سخن رفته است: «"لَيُعِدَّنَّ أَحَدُكُمْ لِخُرُوجِ الْقَائِمِ وَ لَوْ سَهْماً فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى إِذَا عَلِمَ ذَلِكَ مِنْ نِيَّتِهِ رَجَوْتُ لِأَنْ يُنْسِئَ فِي عُمُرِهِ حَتَّى يُدْرِكَهُ فَيَكُونَ مِنْ أَعْوَانِهِ وَ أَنْصَارِهِ"»؛ هر یک از شما برای خروج قائم، باید آماده باشد، گرچه با فراهم کردن یک تیر باشد؛ چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی (ع) مسلح شده است، امید است که عمر او را دراز کند، تا ظهور او را درک کند و از یاوران آن حضرت باشد. از طرفی مهمترین لقب پیشوای منتظر، "قائم" است که برای احترام هنگام شنیدن آن، قیام لازم است، لکن حکمت اجتماعی این احترام نیز ما را به معنای حقیقی انتظار رهنمون می‌سازد. انسان منتظر با این حرکت خود می‌خواهد نشان دهد که در حال آمادگی برای مبارزه و قیام و جهاد است. بعضی به اشتباه فکر می‌کنند که همه کارها خود به خود و بدون زمینه سازی و آمادگی درست می‌شود! در حالی که هیچ‌گاه بنای عالم بر این استوار نبوده که بدون هیچ رنجی و جهادی، مشکلات بشر حل شود. سخنان حکیمانه امام باقر (ع) در این مورد، بسیار خواندنی است: «"... قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ السَّلَامُ: إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّ الْمَهْدِيَّ لَوْ قَامَ لَاسْتَقَامَتْ لَهُ الْأُمُورُ عَفْواً وَ لَا يُهَرِيقُ مِحْجَمَةَ دَمٍ، فَقَالَ: كَلَّا، وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ، لَوِ اسْتَقَامَتْ لِأَحَدٍ عَفْواً لَاسْتَقَامَتْ لِرَسُولِ اللَّهِ (ص) حِينَ أُدْمِيَتْ رَبَاعِيَتُهُ وَ شُجَّ فِي وَجْهِهِ كَلَّا وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ حَتَّى نَمْسَحَ نَحْنُ وَ أَنْتُمُ الْعَرَقَ وَ الْعَلَقَ ثُمَّ مَسَحَ جَبْهَتَهُ"». "... به خدمت امام محمد باقر (ع) عرض کردم: مردم می‌گویند چون مهدی (ع) قیام کند، کارها خود به خود درست می‌شود و به اندازه یک حجامت خون نمی‌ریزد. حضرت در پاسخ فرمود: هرگز، به خدای جان‌آفرین سوگند! اگر قرار بود کار برای کسی، خود به خود درست شود، برای پیامبر (ص) می‌شد، هنگامی که دندانش شکست و صورتش شکافت. هرگز چنین نیست که کار خود به خود درست شود. به خدای جان‌بخش سوگند! کار درست نخواهد شد تا اینکه ما و شما در عرق و خون غرق شویم، آنگاه به پیشانی خود دست کشید". انتظار نه احتراز است و گوشه‌نشینی، نه اعتراض و نفی طاغوت‌ها. در واقع، اینها حالت روحی و روانی محض هستند، بلکه انتظار، عمل و اقدام، پویایی و حرکت است. از این رو در روایات، انتظار بهترین و محبوب‌ترین عمل خوانده شده است».

۷. آقای رضوانی؛

علی اصغر رضوانی آقای علی اصغر رضوانی، در کتاب «وظایف ما در عصر غیبت» در این‌باره گفته است: «منتظر مهدی (ع) آماده است و برای سلطنت و سلطه او زمینه‌سازی می‌کند، چنانچه در حدیث آمده است: "برای سلطنت مهدی (ع) زمینه‌سازی می‌کنند". اهمیت این آمادگی و زمینه‌سازی را در پیام امام صادق (ع) می‌توان یافت آنجا که می‌فرماید: "باید هر کدام از شما برای خروج قائم آمادگی پیدا کند، اگرچه با تهیه کردن یک تیر باشد؛ چون وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی (ع) اسلحه تهیه کرده است، امید است که عمر او را دراز کند تا ظهور او را درک کند و از یاران مهدی (ع) باشد" . اینک با توجه به معنای لغوی و روایات پیرامون انتظار می‌توان گفت که انتظار نه احتراز است و نه گوشه‌نشینی، ونه مجرد اعتراض و نفی طاغوت‌ها، بلکه انتظار به معنای جامع عمل و اقدام است، پویایی و حرکت است. انتظار هم جنبه منفی دارد و هم جنبه اثباتی؛ زیرا به معنای آمادگی و اقدام است که احتیاج به هر دو جنبه دارد. و به معنای آینده‌نگری و دگرگونی است، که احتیاج به زمینه‌سازی دارد» . «آرمان‌های دینی از تکامل و شکوفایی استعداد آدمی بالاتر است؛ زیرا زمانی که انسان به تکامل هم برسد باز مسأله این است که می‌خواهد در چه جهتی مصرف شود؟ رشد یا خسر؟ این دو مسأله اساسی بعد از شکوفایی است. پیامبر اکرم (ص) فرمود: مردم معادنی هستند مثل معادن طلا و نقره". استفاده از معدن سه مرحله دارد: اول: کشف، دوم: استخراج، سوم: شکل دادن. تا اینجا مرحله کمال و شکوفایی است، اما این آهن شکل گرفته که مثلاً به شکل اتومبیل در می‌آید جهت می‌خواهد. پس مرحله چهارم جهت‌یابی این معدن، این انسان است. جهت به سوی کیست؟ به سوی پایین‌تر از خود و رضایت به زندگی حیوانی و همین حیات دنیوی؟ این تنزل است. در نتیجه، هدفی برتر را می‌یابد؛ حرکت به سوی بالاتر از خودمان. این تحرک است، رشد است. بالاتر از من کیست؟ لابد آفریننده انسان که حاکم و خالق هستی است. و امامت، هدایت‌گر این حرکت و سیر صعودی است که بعد از مقام رسالت به این مهم می‌پردازد، و اکنون عَلَم این حرکت را باید در دستان پرمهر مهدی موعود (ع) جستجو کرد».

۸. آقای دکتر قائمی (پژوهشگر حوزه و دانشگاه)؛

علی قائمی آقای دکتر علی قائمی، در کتاب «نگاهی به مسأله انتظار» در این‌باره گفته است: «انتظار از دیدی دیگر نوعی اعتراض است. نوعی دهن‌کجی، بی‌اعتنائی به نظامات موجود و عدم پذیرش آن است. اعتراض به ابراز قدرت زمامداران خودسر که با سختگیری‌های بی‌مورد خود زندگی را به کام مردم مستضعف تلخ و ناگوار کرده‌اند. اعتراض به آنها که با روش حیوانی و وحشیانه خود شخصیت و ارزش انسانی را به بازی گرفته و حیثیت آنان را نادیده می‌گیرند. انتظار نوعی اعتراض است، اعتراض به سازمان‌های بزرگ جهانی چون سازمان حقوق بشر که تنها به داشتن نام خود اکتفا کرده است، به شورای امنیت بین‌المللی که چون لولوی سر خرمن است، به دیوان عالی و بین‌المللی که حق را تنها از آن اقویا می‌داند، به سازمان بین‌المللی خوار و بار که اختیارش به دست عده‌ای از صهیونیست‌هاست و حتی به سازمان علمی و فرهنگی یونسکو که به جای بیدار کردن مستضعفان و آگاهاندن‌شان به دردی که دارند کار تخدیری می‌کند. انتظار نوعی اعتراض است، اعتراض به نظامی که در آن موازین حق و عدل جای پائی ندارند، پدید آمدن آنها تنها برای رعایت و حفظ مصالح گروهی خاص و معدود است. عده‌ای قلیل را سر و سامان می‌دهد و اکثریت انسان در آن خرد و فانی می‌شوند. آری؛ منتظر معترض است، وضع ظالمانه حاکم را نمی‌پذیرد، به اهداف موجود حکومت‌ها تن در نمی‌دهد. جز به نظامی و دولتی که در آن مسئولان نقش خادمان را داشته باشند، اعلام وابستگی نمی‌کند، جز برادری، مساوات، صلح و محبت را خواهان نیست».

پرسش‌های وابسته

1. معنای انتظار چیست؟ (پرسش)
2. منظور از انتظار به معنای عام چیست؟ (پرسش)
3. منظور از انتظار به معنای خاص چیست؟ (پرسش)
4. ارکان انتظار چیست؟ (پرسش)
5. عناصر و اجزاء انتظار چیستند؟ (پرسش)
6. هدف از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
7. انتظار فرج چه ضرورتی دارد؟ (پرسش)
   1. ضرورت عقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
   2. ضرورت نقلی انتظار چیست؟ (پرسش)
8. آیا مسئله انتظار قابل تحقق است؟ (پرسش)
9. جایگاه انتظار در مکاتب فکری غیر دینی چیست؟ (پرسش)
10. نقش انتظار در حرکت توحیدی چیست؟ (پرسش)
11. انواع انتظار چیست؟ (پرسش)
12. شدت انتظار شخص منتظر چگونه در آرزوها و دعاهای او تجلی پیدا می‌کند؟ (پرسش)
13. لوازم انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
    1. آیا زندگی با یاد امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    2. آیا آرزوی یاری کردن امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    3. آیا ایجاد آمادگی برا پیوستن به امام مهدی از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
    4. آیا تربیت منتظران راستین از لوازم انتظار فرج است؟ (پرسش)
14. دیدگاه اهل سنت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
15. دیدگاه آیین بودا درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
16. آیا جنیان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
17. آیا فرشتگان در انتظار منجی موعود هستند؟ (پرسش)
18. چرا گفته می‌شود امام مهدی منتظر ظهور است؟ (پرسش)
19. دلایل انتظار فرج و امید به آینده چیست؟ (پرسش)
20. آیا شیعیان در امر انتظار عجول و شتاب‌زده هستند؟ (پرسش)
21. آیا مسئله انتظار سبب فراگیری ظلم و ستم می‌شود؟ (پرسش)
22. آیا مسئله انتظار سبب تعطیلی احکام اسلامی می‌شود؟ (پرسش)
23. آیا اندیشه انتظار موعود در امت‌های پیشین بوده است؟ (پرسش)
24. آیا انتظار در میان ادیان و ملل گوناگون سابقه‌ای دارد؟ (پرسش)
25. منشأ نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش)
26. آفات نگاه عامیانه به ظهور منجی چیست؟ (پرسش) ‏
27. گونه‌های احادیث درباره انتظار چیستند؟ (پرسش)
28. نمادهای انتظار چیستند؟ (پرسش)
    1. آیا دعای ندبه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    2. آیا دعای عهد از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    3. آیا زیارت آل یاسین از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    4. آیا مسجد جمکران از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    5. آیا مسجد کوفه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    6. آیا مسجد صعصعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    7. آیا مسجد سهله از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    8. آیا عید نیمه شعبان از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
    9. آیا روز جمعه از نمادهای انتظار است؟ چرا؟ (پرسش)
29. چرا کسانی که انتظار امام مهدی را می‌کشیده‌اند بعد از ظهور به مخالفت با ایشان برمی‌خیزند؟ (پرسش)
30. ویژگی‌های اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
31. شیوه ابراز اعتراض به وضع موجود در راستای انتظار امام مهدی چگونه است؟ (پرسش)
32. منظور از عمومیت انتظار چیست؟ (پرسش)
33. مبانی اشتیاق به فرج چیست؟ (پرسش)
34. چگونه می‌توان انتظار را در جامعه ترویج داد؟ (پرسش)
35. آیا مراد از انتظار تنها انتظار قلبی است؟ (پرسش)
36. منظور از انتظار، انتظار فردی است یا انتظار امت؟ (پرسش)
37. منظور از انتظار امام و امت چیست؟ (پرسش)
38. شرایط انتظار واقعی چیست؟ (پرسش)
39. انتظار عملی به چه معناست؟ (پرسش)
40. آیا انتظار مذهب اعتراض است؟ (پرسش)
41. آیا انتظار به معنای گوشه‌گیری و احتراز است؟ (پرسش)
42. آیا انتظار فرج مورد اتفاق همه مسلمین است؟ (پرسش)
43. مسئولیت اجتماعی مسلمین درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
44. کامل‌ترین شکل انتظار عملی برای مقدمه ظهور امام مهدی چیست؟ (پرسش)
45. انتظار فرج با سرنوشت بشریت چه پیوندی دارد؟ (پرسش)
46. مقصود از انتظار مسیحا چیست؟ (پرسش)
47. منظور از انتظار ویرانگر چیست؟ (پرسش)
48. منظور از انتظار سازنده چیست؟ (پرسش)
49. منظور از انتظار مسئولانه چیست؟ (پرسش)
50. منظور از انتظار غیر مسئولانه چیست؟ (پرسش)
51. انواع برداشت از انتظار چیست؟ (پرسش)
52. دیدگاه شیعه درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
53. دیدگاه آیین زرتشت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
54. دیدگاه آیین هندو درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
55. دیدگاه یهود درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
56. دیدگاه مسیحیت درباره انتظار چیست؟ (پرسش)
57. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
58. علت برداشت‌های انحرافی از انتظار چیست؟ (پرسش) ‏
59. آیا انتظار امام مهدی واجب است؟ (پرسش)
60. عوامل ایجاد کننده انتظار چیستند؟ (پرسش)
61. لوازم تعریف انتظار چیست؟ (پرسش)
62. نقطه مقابل انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
63. رابطه انتظار با شدت گرفتاری‌ها چیست؟ (پرسش)
64. امام مهدی منتظر چه چیزی است؟ (پرسش)
65. آیا انتظار فرج باید با قصد قربت باشد؟ (پرسش)
66. مراتب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
67. رابطه محبت با انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
68. بالاترین درجه انتظار فرج امام مهدی چیست؟ (پرسش)
69. مشاهده وقوع ظلم در زمین چگونه انتظار فرج را در مؤمن تشدید می‌کند؟ (پرسش)
70. چه رابطه‌ای میان انتظار فرج و ایمان وجود دارد؟ (پرسش)
71. انتظار منجی در ادوار مختلف دعوت‌های الهی چه معنایی داشته است؟ (پرسش)
72. اندیشه انتظار موعود در اسلام چگونه است؟ (پرسش)
73. آیا انتظار فرج افضل الاعمال است؟ (پرسش)
74. انتظار فرج چیست و چرا بهترین عمل خوانده شده است؟ (پرسش)
75. برداشت‌های نادرست از انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
76. آیا مکاتب فلسفی نیز انتظار فرج را امری ارزشی می‌‏دانند؟ (پرسش)
77. آیا در کتاب مقدس یهود سخن از انتظار فرج به میان آمده است؟ (پرسش)
78. مقصود از روایات مطلق در باب انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
79. چه امتیازی در انتظار منجی موجود است؟ (پرسش)
80. آیا تأخیر در فرج موجب قساوت قلب می‌‏شود؟ (پرسش)
81. آیا انتظار طولانی فرج خسته کننده و ملالت‌‏آور است؟ (پرسش)
82. علت سختی انتظار چیست و چرا می‏‌گویند انتظار زیباست؟ زیبایی انتظار در چیست؟ (پرسش)
83. امام مهدی در قبال منتظران و شیعیان چه عنایاتی دارند؟ (پرسش)
84. منتظران امام مهدی که در قرن‏های گذشته بدون پاین انتظارشان فوت کرده‌اند؛ چه تضمینی وجود دارد که انتظار ما به ثمر برسد؟ (پرسش)
85. آیا انتظار موجب انفعال جامعه نمی‌شود؟ (پرسش)
86. فرج مردم جهان در چیست و چرا انتظار فرج فضیلت و ارزش بیشتری دارد؟ (پرسش)
87. خاستگاه و منشأ اصلی انتظار ظهور «مصلح و نجات‏‌دهنده بزرگ» چیست؟ (پرسش)
88. دعا برای تعجیل فرج چه تأثیری در فرج شیعیان دارد؟ (پرسش)
89. دعای اللهم کن لولیک الحجه بن الحسن به چه منظوری خوانده می‌شود؟ (پرسش)
90. آیات مربوط به ظهور و انتظار کدامند؟ (پرسش)
91. انتظار در دیگر روزهای سال چگونه معنا پیدا می‏‌کند؟ (پرسش)
92. رابطه انتظار با بهداشت روان چیست؟ (پرسش)
93. رابطه انتظار با آینده جهان چیست؟ (پرسش)
94. فلسفه انتظار چیست؟ (پرسش)
95. باور به ظهور امام مهدی چگونه عامل پایداری و استقامت شیعه می‌شود؟ (پرسش)
96. انتظار فرج چه فضیلتی دارد؟ (پرسش)
97. جایگاه انتظار در فرهنگ شیعه چیست؟ (پرسش)
98. چرا انتظار اهمیت و جایگاه ویژه و برجسته‌ای دارد؟ (پرسش)
99. چرا انتظار فرج افضل اعمال است؟ (پرسش)
100. ویژگی‌‏های منتظران واقعی در دوران غیبت چیست؟ (پرسش)
101. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
102. چه نوع انتظاری راجح است؟ (پرسش)
103. دانش ‏آموزان چگونه باید منتظر امام مهدی باشند؟ (پرسش)
104. رضایت امام مهدی از چه راهی به دست می‌آید؟ (پرسش)
105. آیا شیعیان و منتظران ظهور افزون‌بر وظایف فردی و دینی تکالیف سیاسی و اجتماعی نیز دارند؟ (پرسش)
106. آیا برای منتظر واقعی بودن اقدام‌های سیاسی و اجتماعی خاصی باید انجام داد؟ (پرسش)
107. وظایف ما در دوران غیبت امام مهدی چیست؟ (پرسش)
108. چه تناسبی میان انتظار موعود و مبارزه با فساد وجود دارد؟ آیا انتظار به معنای ساکت ماندن نیست؟ (پرسش)
109. چه مقام و منزلتی در روایات برای منتظران بیان شده است؟ (پرسش)
110. جامعه منتظر دارای چه ویژگی‌هایی است؟ (پرسش)
111. انتظارات امام مهدی از منتظران چیست؟ (پرسش)
112. صرف‏‌نظر از وظایف شخصی در قبال امام مهدی وظایف خود انسان منتظر به‌طور کلی چیست؟ (پرسش)
113. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
114. منتظران راستین امام مهدی دارای چه فضیلت و منزلتی هستند؟
115. منتظران برجسته همچون علما باید چه عملکردی داشته باشند؟ (پرسش)
116. در روایات چه پاداشی برای منتظران امام مهدی بیان شده است؟ (پرسش)
117. ویژگی‏های منتظران واقعی در این دوران چیست؟ (پرسش)
118. آیا تنها انتظار فرج برای ظهور امام مهدی کافی است؟ (پرسش)
119. ویژگی‌های انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
120. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد اعتقادی چیست؟ (پرسش)
121. ویژگی‌های فرهنگ انتظار در ابعاد علمی و اخلاقی چیست؟ (پرسش)
122. فواید و آثار انتظار چیست؟ (پرسش)
123. آثار فردی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
124. آثار اجتماعی انتظار امام مهدی چیست؟ (پرسش)
125. آثار تربیتی انتظار چیست؟ (پرسش)
126. چرا انتظار فرج امام مهدی موجب گشایش می‌شود؟ (پرسش)
127. عنصر انتظار چگونه در آمادگی نظامی منتظران تأثیر دارد؟ (پرسش)
128. چگونه روحیه انتظار را در خود تقویت کنیم؟ (پرسش)
129. آیا انتظار فرج منشأ فرج‌های مادی برای منتظر خواهد بود؟ (پرسش)
130. انتظار چه ابعادی دارد؟ (پرسش)
131. ابعاد اعتقادی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)
132. ابعاد عملی انتظار فرج چیست؟ (پرسش)