مهدی در معارف مهدویت

مهدی در فرهنگ‌نامه مهدویت

یکی از مشهورترین القاب قائم آل محمد(ص)، مهدی است. مهدی اسم مفعول و به معنای ره‌یافته است.
مهدویت نیز از همین ریشه است.
مهدی(ع) مشهورترین نام آن حضرت نزد شیعه و سنّی است. البته گاهی نیز در معنای فاعلی، به معنای هدایت کننده به کار می‏‌رود. محمد بن عجلان از امام صادق(ع) نقل کرده است: " و قائم را از آن‏‌رو مهدی گفته‏‌اند که مردم را به آیینی که از دست داده‌‏اند، هدایت می‏‌کند.... "^[۱]
اما آنچه بیشتر در روایات آمده، همان معنای نخست است. امام باقر(ع) در این‏ باره فرمود: " به درستی که مهدی نامیده شد به سبب این‏که به امر مخفی هدایت می‌‏شود. او تورات و سایر کتاب‌‏های الهی را از غاری در انطاکیه بیرون خواهد آورد"^[۲].
امام صادق(ع) نیز هنگامی که پرسیدند: "چرا مهدی، مهدی نامیده شده است؟ فرمود: به دلیل این‏که به تمام امور پنهان هدایت می‌‏شود"^[۳].
لقب مهدی به آخرین امام اختصاص ندارد و بقیه امامان(ع) نیز مهدی هستند^[۴]؛ ولی فقط از آخرین پیشوا به مهدی یاد شده است^[۵]^[۶].

مهدی در موعودنامه

از مشهورترین لقب‌های امام زمان(ع) است. درباره علت نامیده شدن آن حضرت با این لقب، روایت‌های مختلفی ذکر شده است. حضرت امام محمد باقر(ع) می‌فرمایند: هنگامی که مهدی ما قیام کند، ثروت‌ها را به‌طور مساوی تقسیم و در جامعه به عدالت و دادگری رفتار می‌کند. هرکس از او اطاعت کند از خداوند اطاعت کرده است و هرکس او را نافرمانی کند از خدا نافرمانی کرده است. و آن حضرت را "مهدی" نامیده‌اند چون به امور پنهان و نهانی هدایت می‌گردد^[۷].
درباره امور نهانی که آن حضرت به آنها هدایت می‌شود و یا هدایت می‌کند، باتوجه به تعابیر روایات نظرات چندی بیان شده است. از آنجا که در دوره غیبت مخصوصا دوران غیبت کبری در اثر پیدا شدن تبلیغات ضددینی و تفسیرها و برداشت‌های نامناسب از احکام دین و نفوذ خرافات و اندیشه‌های غلط‍‌ غیردینی به اصول و تعالیم اصیل اعتقادی، مردم دین اصلی و حتی قرآن اصلی را فراموش خواهند کرد، آن حضرت پس از ظهور، قرآن اصیل و احکام واقعی اسلام را از لابلای آن‌همه تحریفات و تفسیرهای نادرست بیرون خواهند کشید، به‌گونه‌ای که حتی مردم گمان خواهند کرد که ایشان یک دین و آیین جدیدی را مطرح می‌کنند. به این مناسبت آن حضرت را مهدی می‌گویند.
پیامبر اکرم(ص) در این‌باره می‌فرمایند: دوازدهمین فرزندم به‌گونه‌ای غایب خواهد شد که اصلا دیده نخواهد شد و در این دوره غیبت، وقایع سختی رخ خواهد داد. در نتیجه طولانی شدن این دوره، زمانی خواهد آمد که از اسلام جز اسمی و از قرآن جز رسم و خطی اثری باقی نخواهد ماند. در آن موقع خداوند متعال به وی اجازه خواهد داد تا قیام کند. آن‌گاه به وسیله او اسلام را تقویت و تجدید خواهد کرد^[۸]. برطبق این دیدگاه چون حضرت مهدی(ع) مردم را به حقایق پنهان شده دینی راهنمایی خواهند کرد او را مهدی می‌گویند.
دیدگاه دیگر این است که قائم آل محمد(ص) را از این‌رو مهدی می‌گویند که مردم را به اموری که بر آنها پوشیده است راهنمایی خواهد کرد. وی پس از ظهور، جهت ارشاد پیروان ادیان دیگر کتاب‌های آسمانی تحریف نشده، آنها را به آنان نشان خواهد داد و از این طریق آنان را با دین اصیل خودشان آشنا خواهد ساخت و براساس همان احکام تحریف‌نشده آیین خودشان، با آنان رفتار خواهد کرد. در روایتی می‌خوانیم: از جمله کارهای حضرت امام زمان(ع) پس از ظهور این است که تورات اصلی و انجیل اصلی و سایر کتاب‌های انبیای گذشته را از یک مخفیگاه خارج خواهد ساخت^[۹]. دیدگاه دیگر این است که آن حضرت پس از ظهور، مردم را در تمام زمینه‌هایی که به بیراهه رفته‌اند ارشاد خواهند کرد تا به شیوه‌های درست دست یابند؛ چون انحرافات دوران غیبت تنها در احکام دینی نیست،؛ چراکه در اثر جهل و ناآگاهی در عرصه‌های سیاسی، علمی و صنعتی نیز مردم دچار اشتباهات زیادی می‌شوند. طرفداران این برداشت نیز به برخی از روایات که مشتمل بر تعابیر خاصی هستند، تمسک می‌جویند. به‌عنوان مثال از امام صادق(ع) روایت شده است که فرموده‌اند: آن حضرت را مهدی می‌گویند چون مردم را به اموری که گم کرده‌اند، هدایت می‌کند^[۱۰]. این تعبیر شامل انحراف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی نیز می‌شود.
نتیجه آن‌که می‌توان گفت: چون امام زمان(ع) به برکت علم بی‌نظیری که دارد، مردم را در تمام عرصه‌های حیات فردی و اجتماعی و علمی و دینی به راه صحیح هدایت خواهد کرد و آنها را از تمام گمراهی‌ها نجات خواهد داد، به این مناسبت آن حضرت را "مهدی" می‌گویند.
البته در برخی روایات نیز به این نکته اشاره شده است که یکی از چیزهای مخفی که حضرت مهدی(ع) مردم را به آن هدایت خواهند کرد، ذخایر زیرزمینی و معادن است که شاید این لقب به این قبیل از عملکردهای حضرت مهدی(ع) نیز دلالت داشته باشد^[۱۱].
و اما واژه مهدی، اسم مصدر هدایت است و به معنی کسی است که به وسیله خدا هدایت شده باشد، و به همین معنی، برخی از پیامبران و بزرگان را بدون آن‌که مهدی موعود و منتظر پندارند، مهدی خوانده‌اند. حسان بن ثابت در قصیده خود، واژه مهدی را برای پیامبر(ص) به کار برده است. این واژه در حدیثی از پیامبر(ص) به همین معنی درباره حضرت امیر(ع) به کار رفته است^[۱۲]. سنی‌ها اغلب، آن را برای چهار خلیفه بعد از پیامبر(ص) که آنان را "خلفاء الراشدون المهدیون" می‌گویند، به کار می‌برند^[۱۳]. شیعیان کوفه، عنوان مهدی را در مفهوم راه‌یافته و هدایت‌شده آن، درباره امام سجاد(ع) به کار برده‌اند.
به این معنی، همه امامان عنوان مهدی داشته‌اند، با این مفهوم که وظیفه‌شان هدایت مردم به سوی دین خداوند بوده است «"و كلّنا نهدي الی دين الله"» به همین جهت در کتب مربوط‍‌ به زیارات، تمام امامان «الْأَئِمَّةُ الرَّاشِدُونَ الْمَهْدِيُّونَ» اطلاق شده است^[۱۴]. در روایتی از امام حسین(ع) نقل شده است که فرمود: "ما دوازده مهدی داریم، اول آنها امیر المؤمنین(ع) و آخر آنها نهمین فرزند من است..."^[۱۵]. ولی واژه مهدی در مفهوم نجات‌بخش آن، عنوان خاص امام دوازدهم شیعه است که در آخر الزمان ظهور می‌کند و در اصطلاح شرع، اطلاق مهدی به این مفهوم، به هیچ‌کس جز امام غائب صحیح نیست و حتی اطلاق آن به سایر امامان نیز درست نمی‌باشد^[۱۶]^[۱۷].

مهدی در درسنامه

یکی از مشهورترین القاب قائم آل محمد(ع)، مهدی است. "مهدی"، اسم مفعول و به معنای هدایت شده است. کلمه "مهدویت" نیز برگرفته از همین ریشه است. این واژه در بین اهل سنت، از شهرت بیشتری برخوردار است؛ به‌گونه‌ای که آن حضرت بیشتر با این واژه نزد آنها شناخته می‌شود. البته گاهی نیز در معنای فاعلی به معنای "هدایت‌کننده" به کار رفته است. محمد بن عجلان از امام صادق(ع) نقل کرده است: "... و قائم(ع) را از آن جهت مهدی گفته‌اند که مردم را به آیینی که از دست داده‌اند، هدایت می‌کند..."^[۱۸]. اما آنچه بیشتر در روایات آمده، همان معنای نخست است. امام باقر(ع) در این‌باره فرمود: "به درستی که مهدی نامیده شد؛ به جهت اینکه به امر مخفی هدایت می‌شود. او تورات و سایر کتاب‌های الهی را از غاری در انطاکیه بیرون خواهد آورد"^[۱۹]. امام صادق(ع) نیز در پاسخ پرسشی فرمود: «"لِأَنَّهُ يُهْدَى إِلَى كُلِّ أَمْرٍ خَفِيٍّ"»^[۲۰]؛ "به جهت‌ اینکه به تمامی امور پنهان هدایت می‌شود".
گفتنی است لقب "مهدی"، بیشتر درباره آن حضرت بعد از ظهور و قیام و لقب "قائم"، قبل از ظهور و قیام استفاده شده است. امام صادق(ع) درباره برخی از وقایع پس از ظهور می‌فرماید: "... ثم یأمر منادیا فینادی: هذا المهدی..."^[۲۱]؛ "به منادی دستور داده خواهد شد؛ پس ندا در می‌دهد که این است مهدی". پیامبر اکرم(ص) نیز فرمود: "پس از ظهور کسی نزد او آمده، می‌گوید: ای مهدی! به من عطا کن! و آن حضرت می‌فرماید: بگیر"^[۲۲]. لقب مهدی، اگرچه اختصاص به آخرین امام ندارد و بقیه امامان(ع) نیز مهدی هستند؛ ولی تنها از پیشوای دوازدهم، به عنوان "مهدی" یاد شده است. این لقب از همان آغاز شکل‌گیری بحث "مهدویت"، بر زبان معصومین(ع) رایج بوده و در روایات فراوانی از پیامبر اکرم(ص)، این لقب بیان شده است. بنابراین در کتاب‌های اهل سنت نیز فراوان این لقب آمده است^[۲۳].
امام حسین(ع) فرمود: "دوازده مهدی از ما است: نخستین ایشان امیر مؤمنان علی(ع) بود و آخرین ایشان نهمین فرزند از نسل من است..."^[۲۴]. محمد بن عمران گفت: من از امام ششم(ع) شنیدم که می‌فرمود: "ما دوازده مهدی هستیم"^[۲۵]^[۲۶].

مهدی در فرهنگنامه آخرالزمان

واژه‌ای مشهور که از القاب معروف حضرت صاحب الامر(ع) است. این واژه به معنی راهنما و هدایت‌گر و نجات بخش استعمال می‌‌شود. این واژه به معنای عام یعنی هدایت‌گری و راهنمایی کردن خلایق، بر تمام امامان دوازده‌گانه اطلاق می‌‌شود. در روایتی از امام حسین(ع) نقل شده است که فرمود: ما اهل بیت، دوازده مهدی هستیم که اولین آنان امیرالمؤمنین(ع) است و آخرین‌شان نهمین فرزند من خواهد بود"^[۲۷]. اما معنای خاصی که برای این واژه مصطلح است همان معنای موعود و منجی آخرالزمان است که در دوران پایانی جهان قیام می‌‌نماید و جهان را یکسره از ظلم و بیداد نجات خواهد داد. نام مهدی با این معنی فقط بر منجی آخرالزمان و آخرین وصی الهی قرار دارد^[۲۸]^[۲۹].
مهدی یکی از مشهورترین نام‌های امام دوازدهم می‌باشد که در احادیث شیعه و سنی به فراوانی آمده است. امام صادق(ع) درباره دلیل نامگذاری حضرت به این نام فرمود: او مهدی نامیده شده است زیرا مردم را به هر امر پنهانی هدایت خواهد کرد. در حدیث دیگری فرمود: قائم(ع) مهدی نامیده شده است زیرا اموری را که مردم از دست داده‌اند و فراموش نموده‌اند دوباره بدان‌ها نشان خواهد داد و مردم را به سوی آن هدایت می‌کند. امام باقر(ع) فرمود: حضرت قائم(ع) را مهدی می‌نامند زیرا امری که مخفی است و مردم از آن خبر ندارند، آشکار خواهد کرد. او تورات و انجیل را از زمینی در انطاکیه بیرون خواهد آورد و یهودیان را بدان دعوت می‌کند و بسیاری از یهودیان به دست آن حضرت هدایت می‌شوند و ایمان می‌آورند. البته واژه مهدی به معنای عام آن، یعنی هدایت‌گری مردم و ارشاد انسان‌ها، به تمام امامان اطلاق می‌شود و به این مطلب در زیارت‌های ائمه اطهار(ع) اشاره شده است^[۳۰].

منابع

پانویس

↑ شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص۳۸۳، ح۲.
↑ «فَإِنَّمَا سُمِّيَ‏ الْمَهْدِيَ‏ لِأَنَّهُ‏ يُهْدَى‏ لِأَمْرٍ خَفِيٍ‏ يَسْتَخْرِجُ‏ التَّوْرَاةَ وَ سَائِرَ كُتُبِ‏ اللَّهِ‏ مِنْ‏ غَارٍ بِأَنْطَاكِيَّةَ»، شیخ صدوق، علل الشرایع، ج ۱، ص۱۶۱، ح ۳؛ نعمانی، الغیبة، ص۲۳۷، ح ۲۶
↑ «لِأَنَّهُ‏ يُهْدَى‏ إِلَى‏ كُلِ‏ أَمْرٍ خَفِي»؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص۴۷۱؛ نعمانی، الغیبة، ص۲۳۷
↑ «مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مَهْدِيّاً، أَوَّلُهُمْ‏ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ‏ عَلِيُ‏ بْنُ‏ أَبِي‏ طَالِبٍ‏ وَ آخِرُهُمُ‏ التَّاسِعُ‏ مِنْ‏ وُلْدِي‏»؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص۶۸، ح ۳۶
↑ ر. ک: الصنعانی، المصنف، ج ۱۱، ح ۲۰۷۷۳؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۳۰، ح ۴۰۸۵، ۴۰۸۶، ۴۰۸۷، ۴۰۸۸؛ سنن ابو داود، ج ۴، ص۱۰۷، ح ۲۴۸۵
↑ سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۴۳۰ - ۴۳۱.
↑ اثبات الهداة، ج ۷، ص۱۱۰ و ۱۶۹.
↑ منتخب الاثر، ص۹۸.
↑ بحار الانوار، ج ۵۱، ص۲۹.
↑ اثبات الهداة، ج ۷، ص۱۱۰.
↑ نشریه موعود، ش ۲۸، ص۶۷.
↑ آخرین امید، داوود الهامی، ص۲۰۷.
↑ سنن ابن ماجه، ج ۱، ص۱۶.
↑ من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص۳۷۱؛ التهذیب طوسی، ج ۶، ص۱۱۴.
↑ بحار الانوار، ج ۵۱، ص۱۳۲.
↑ آخرین امید، داوود الهامی، ص۲۱۰.
↑ تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۱۳.
↑ الارشاد، ج ۲، ص۳۸۳، ح ۲.
↑ علل الشرایع، ج ۱، ص۱۶۱، ح ۳؛ الغیبة، ص۲۳۷، ح ۲۶.
↑ کتاب الغیبة، ص۴۷۱؛ الغیبة، ص۲۳۷.
↑ الغیبة، ص۳۱۳، ح ۵.
↑ الغیبة، ص۹۲.
↑ ر. ک: الصنعانی، المصنف، ج ۱۱، ح ۲۰۷۷۳؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۳۰، ح ۴۰۸۵، ۴۰۸۶، ۴۰۸۷، ۴۰۸۸؛ سنن ابو داود، ج ۴، ص۱۰۷، ح ۲۴۸۵.
↑ عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص۶۸، ح ۳۶.
↑ کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص۴.
↑ سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص۲۳۵، ۲۳۶.
↑ بحار الانوار: ج ۵۱، ص۱۳۲.
↑ ر. ک: موعود و منجی آخرالزمان.
↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۵۷۸.
↑ حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۷۴.

[1] شیخ مفید، الارشاد، ج ۲، ص۳۸۳، ح۲.

[2] «فَإِنَّمَا سُمِّيَ‏ الْمَهْدِيَ‏ لِأَنَّهُ‏ يُهْدَى‏ لِأَمْرٍ خَفِيٍ‏ يَسْتَخْرِجُ‏ التَّوْرَاةَ وَ سَائِرَ كُتُبِ‏ اللَّهِ‏ مِنْ‏ غَارٍ بِأَنْطَاكِيَّةَ»، شیخ صدوق، علل الشرایع، ج ۱، ص۱۶۱، ح ۳؛ نعمانی، الغیبة، ص۲۳۷، ح ۲۶

[3] «لِأَنَّهُ‏ يُهْدَى‏ إِلَى‏ كُلِ‏ أَمْرٍ خَفِي»؛ شیخ طوسی، کتاب الغیبة، ص۴۷۱؛ نعمانی، الغیبة، ص۲۳۷

[4] «مِنَّا اثْنَا عَشَرَ مَهْدِيّاً، أَوَّلُهُمْ‏ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ‏ عَلِيُ‏ بْنُ‏ أَبِي‏ طَالِبٍ‏ وَ آخِرُهُمُ‏ التَّاسِعُ‏ مِنْ‏ وُلْدِي‏»؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص۶۸، ح ۳۶

[5] ر. ک: الصنعانی، المصنف، ج ۱۱، ح ۲۰۷۷۳؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۳۰، ح ۴۰۸۵، ۴۰۸۶، ۴۰۸۷، ۴۰۸۸؛ سنن ابو داود، ج ۴، ص۱۰۷، ح ۲۴۸۵

[6] سلیمیان، خدامراد، فرهنگ‌نامه مهدویت، ص۴۳۰ - ۴۳۱.

[7] اثبات الهداة، ج ۷، ص۱۱۰ و ۱۶۹.

[8] منتخب الاثر، ص۹۸.

[9] بحار الانوار، ج ۵۱، ص۲۹.

[10] اثبات الهداة، ج ۷، ص۱۱۰.

[11] نشریه موعود، ش ۲۸، ص۶۷.

[12] آخرین امید، داوود الهامی، ص۲۰۷.

[13] سنن ابن ماجه، ج ۱، ص۱۶.

[14] من لا یحضره الفقیه، ج ۲، ص۳۷۱؛ التهذیب طوسی، ج ۶، ص۱۱۴.

[15] بحار الانوار، ج ۵۱، ص۱۳۲.

[16] آخرین امید، داوود الهامی، ص۲۱۰.

[17] تونه‌ای، مجتبی، موعودنامه، ص۷۱۳.

[18] الارشاد، ج ۲، ص۳۸۳، ح ۲.

[19] علل الشرایع، ج ۱، ص۱۶۱، ح ۳؛ الغیبة، ص۲۳۷، ح ۲۶.

[20] کتاب الغیبة، ص۴۷۱؛ الغیبة، ص۲۳۷.

[21] الغیبة، ص۳۱۳، ح ۵.

[22] الغیبة، ص۹۲.

[23] ر. ک: الصنعانی، المصنف، ج ۱۱، ح ۲۰۷۷۳؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۳۰، ح ۴۰۸۵، ۴۰۸۶، ۴۰۸۷، ۴۰۸۸؛ سنن ابو داود، ج ۴، ص۱۰۷، ح ۲۴۸۵.

[24] عیون اخبار الرضا(ع)، ج ۱، ص۶۸، ح ۳۶.

[25] کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص۴.

[26] سلیمیان، خدامراد، درسنامه مهدویت، ص۲۳۵، ۲۳۶.

[27] بحار الانوار: ج ۵۱، ص۱۳۲.

[28] ر. ک: موعود و منجی آخرالزمان.

[29] حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۵۷۸.

[30] حیدرزاده، عباس، فرهنگنامه آخرالزمان، ص۷۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]