استکبارستیزی در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث استکبارستیزی است. "استکبارستیزی" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

استکبارستیزی در قرآن - استکبارستیزی در حدیث - استکبارستیزی در نهج البلاغه - استکبارستیزی در اخلاق اسلامی - استکبارستیزی در معارف دعا و زیارات - استکبارستیزی در معارف و سیره پیامبران - استکبارستیزی در معارف و سیره نبوی

مقدمه

• استکبار، برگرفته از واژه عربی "کبر"، به معنای عظمت و بزرگی و در لغت به معنای بزرگ‌انگاری و طلب بزرگی و ترک اذعان به حق است و می‌توان گفت، مستکبران کسانی هستند که برای دست‌یابی به منافع خویش از هیچ ظلمی ابا ندارند و خود و منافع خود را بالاتر از هر چیز دیگر می‌دانند.
• پیامبر (ص) که با شعار برابری و عدالت مبعوث شده بود، از ابتدای رسالت خویش به مبارزه با این تفکر پرداخت و کوشید تفکر استکباری را از اندیشه جامعه اسلامی بزداید. راهکارهای پیامبر (ص) برای مبارزه با مستکبران را میتوان در سه بخش مطالعه کرد:

مبارزه فرهنگی

• رسول خدا (ص) وسیع‌ترین تلاش‌ها و مبارزات خویش را برای زدودن فرهنگ جاهلی و جایگزین کردن آن با اندیشه اسلامی به کار گرفت. ایشان برای مبارزه با مستکبران و استکبار در جامعه، بیش از هر راه دیگر به اصلاح فرهنگ پرداخت که در این باره میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

1. حمایت از مستضعفان: آن‌چه در سیره رسول خدا (ص) به وضوح دیده می‌شود، احترام نهادن به مستضعفان و حمایت از ایشان است. در بستری که ثروت، قدرت و نژاد، مهم‌ترین عامل ارزشمندی انسان‌ها بود، پیامبر (ص) بدون توجه به آنها مستضعفان جامعه را محترم میدانست و از آنان حمایت میکرد. رسول اکرم (ص) معتقد بود، جامعه‌ای که در آن، حق مظلوم از ظالم گرفته نمی‌شود، محکوم به زوال است و ایشان همواره تحقیر مؤمن را سبب خواری، فقر و عذاب و رسوایی در آخرت می‌دانست. او هنگامی که به مدینه وارد شد، بسیاری از مسلمانان با اصرار فراوان، خواستار سکونت ایشان در خانه خود بودند؛ اما آن جناب، در خانه ابوایوب انصاری ساکن شد؛ کسی که فقیر‌تر از او در مدینه نبود. ایشان بر دست کارگر بوسه میزد و آن را دستی می‌دانست که هیچ‌گاه در آتش جهنم نخواهد سوخت. رسول خدا (ص) محبت به مسکینان را از وظایفی میدانست که خدا بر دوشش گذاشته است. نقل شده است، روزی ابومسعود انصاری، خدمتکار خود را تنبیه می‌کرد که پیامبر (ص) وی را دید و با این بیان که "تسلط خدا بر تو از تسلط تو بر این غلام بیشتر است"، ابومسعود انصاری را از این کار باز داشت. او نیز غلام را در راه خدا آزاد کرد. سلمان فارسی، هفت چیز را از توصیه‌های پیامبر (ص) معرفی میکرد که دوستی با فقرا جزو آن توصیه‌ها بود.
2. ترویج برابری و عدالت اجتماعی : خداوند در قرآن برپایی عدل و قسط را از اهداف رسالت انبیا بیان کرده است و پیامبر (ص) نیز در دوران نبوت خویش همواره به دنبال نهادینه کردن ارزش‌هایی چون برابری و برادری بود. وی مسلمانان را برادر می‌خواند و کرامت انسانی را تنها در تقوا معرفی میدانست. رسول خاتم (ص) با بستن عقد اخوت بین مسلمانان کوشید آنان را بدون در نظر گرفتن ثروت و نژادشان کنار هم قرار دهد. او مردم را چون دندانه‌های شانه می‌دانست که در مقایسه با هم، هیچ‌گونه برتری بر یکدیگر ندارند. همچنین تفاخر به پدران و نژاد را از خصوصیات جامعه جاهلی برمی‌شمرد که در اسلام جایی ندارد و می‌فرمود: "همانا خداوند، نخوت و تکبر زمان جاهلیت و افتخار جستن به پدران را از میان برد. همه مردم از آدم (ع) و آدم (ع) نیز از خاک آفریده شده است". پیامبر خدا (ص) در حجة الوداع ضمن سخنانی به مردم فرمود: "انسان‌ها در اسلام با یکدیگر برابر‌اند. مردم به یک اندازه، فرزند آدم و حوا هستند و عرب را بر عجم و عجم را بر عرب جز به پرهیزگاری و ترس از خداوند برتری نیست...".
3. پرهیز از تکبر: تواضع و دوری از کبر در سیره پیامبر (ص) به وضوح دیده می‌شود. رسول خدا (ص) با دوری از تکبر کوشید دوری از تکبر را به صورت یک ارزش در جامعه معرفی کند. روزی سلمان و بلال به دیدار پیامبر (ص) رفتند و سلمان برای احترام، به پای ایشان افتاد و پای آن حضرت را بوسید. حضرت ضمن جلوگیری از این کار، به سلمان فرمود: "من، بنده‌ای از بندگان خدا هستم از آن‌چه می‌خورند، می‌خورم و بر آن‌چه می‌نشینند، می‌نشینم". روایت شده است، مسلمانان پیش پای آن حضرت برنمی‌خاستند؛ زیرا می‌دانستند ایشان چنین کاری را خوش نمی‌دارد. عدی بن حاتم برای تحقیق درباره پیامبر اکرم (ص) و دین اسلام از شام به مدینه سفر کرده بود. او قصد داشت بداند آیا محمد (ص) داعیه پادشاهی دارد یا به راستی فرستاده خداست. پس هنگامی که در مسجد به خدمت رسول خدا (ص) رسید، پیامبر (ص) به احترام او به پا خاست و وی را به خانه برد. آنها در راه پیرزنی را دیدند و آن پیرزن، حضرت را مدتی طولانی سر پا نگاه داشت. سپس رسول خدا (ص) عدی را به خانه برد و روی زیراندازی نشانید و خود روی زمین نشست. عدی می‌گوید: "با خود گفتم: به خدا قسم، این، رفتار شاهان و سلاطین نیست؛ بنابراین مسلمان شدم". همچنین روایت شده است که روزی عمر بن خطاب نزد پیامبر (ص) آمد و دید که آن حضرت روی حصیر خوابیده و اثر چوب بر بدن ایشان مانده است؛ پس گریان شد؛ رسول خدا (ص) علت گریه‌اش را پرسید؛ او به ایشان گفت: "کسری و قیصر آن چنان در دنیا زندگی می‌کنند و شما این گونه زندگی می‌کنید؟"رسول خدا (ص) به عمر فرمود: "ای عمر! آیا راضی نمی‌شوی دنیا برای آنها باشد و آخرت برای ما؟" .

• آن حضرت سعی می‌کرد تواضع را به اصحابش بیاموزد و آن را در جامعه اسلامی ترویج کند. ایشان در توصیه‌هایی به ابوذر فرموده است: "هر کس که خودش به بازار رود و مایحتاجش را بخرد و خود حمل کند، از کبر دور می‌شود. هر کس لباس خویش را وصله کند و کفش خود را بدوزد، از تکبر به دور است". و می‌فرمود: "پنج چیز است که تا زمان مرگ از آنها دست نخواهم کشید: هم‌خوراک شدن با بردگان، سوار شدن بر خر و پالان کردن آن، دوشیدن بز با دست خود، جامه پشمینه پوشیدن و سلام کردن بر کودکان".
• رسول خدا (ص) روی زمین غذا می‌خورد، همانند بندگان می‌نشست، بر الاغ بدون پالان سوار می‌شد و کفش خود را با دست خویش وصله می‌زد. خود به شترش علف می‌داد، خانه را جارو می‌کرد، گوسفندش را می‌دوشید، جامه‌اش را وصله میزد، با خدمتکارش غذا می‌خورد، و هنگامی که خادم از دستاس کردن خسته می‌شد، او را یاری می‌کرد و نیازهای منزل را از بازار می‌خرید و با خودش به خانه می‌آورد.

مبارزه سیاسی

• در کنار فرهنگ‌سازی در جامعه، مبارزه سیاسی با خودکامگان نیز در سیره رسول خدا (ص) جایگاهی خاص داشت. مبارزه پیامبر (ص) با مستکبران، تنها خاص دوران پس از بعثت ایشان نبود؛ بلکه رسول خاتم (ص) سال‌ها پیش از بعثت، مبارزه با مستکبران و ظالمان را آغاز کرده بود. شرکت ایشان در پیمان "حلف الفضول" از نمونه‌های بارز مبارزه ایشان با مستکبران و پشتیبانی ایشان از ستمدیدگان است. این پیمان، در زمانی بود که مردی از قبیله بنی زبید، کالایی را به عاص بن وائل فروخت و عاص پس از گرفتن کالا از پرداخت بهای آن خودداری کرد. مرد زبیدی از مردم کمک خواست؛ در نتیجه، جمعی از قبایل مختلف دور هم جمع شده، پیمان بستند که هر ستمدیده‌ای را یاری کنند و حق مظلوم را از ظالم بگیرند و اجازه ندهند در مکه به کسی ستم شود. پیامبر اسلام (ص) نیز یکی از این افراد بود. ایشان بعدها از این پیمان یاد میکرد و میفرمود: اگر در اسلام هم به مانند آن پیمان دعوت می‌شدم، می‌پذیرفتم".
• از دیگر نمونه‌های مبارزه سیاسی ایشان با استکبار و مستکبران، فرستادن نامه به پادشاهان سایر کشورها بود؛ در حالی که آنان در اوج قدرتشان بودند و ایشان بدون در نظر گرفتن مقام و شوکت این پادشاهان، آنان را به پذیرفتن اسلام دعوت کرد و هشدار داد که اگر آیین اسلام را نپذیرند، گناه پیروانشان بر عهده آنان خواهد بود.

مبارزه مسلحانه

• مبارزه مسلحانه هم از دیگر راه‌هایی بود که رسول خدا (ص) در مبارزه با مستکبران از آن بهره جست؛ به طوری که نقل شده است، ایشان بیش از ۲۷ غزوه و ۳۸ سریه علیه دشمنان انجام داد. با مطالعه سیره پیامبر اعظم (ص) می‌توان به خوبی به این مطلب دست یافت که مبارزه مسلحانه، آخرین راهکاری بود که پیامبر (ص) از آن استفاده می‌کرد.
• جهاد با مستکبرانی که قصد دشمنی و ضربه زدن به اسلام را داشتند، از وظایف پیامبر (ص) و مسلمانان بود و خداوند به ایشان دستور داده بود که اگر کفار پیمان‌های خود را نقض و آیین شما را سرزنش و مسخره کردند، با پیشوایان کفر بجنگید؛ زیرا آنها به پیمان اعتقادی ندارند. شاید (با شدّت عمل) دست بردارند و در جای دیگر فرمود: "کسانی که ایمان دارند، در راه خدا و آنها که کافرند، در راه طاغوت (بت و افراد طغیانگر) پیکار میکنند؛ پس شما با یاران شیطان پیکار کنید (و از آنها نهراسید)؛ زیرا نقشه شیطان، (همانند قدرتش) ضعیف است". و مسلمانان همواره به پایداری در این راه تشویق می‌شدند.

استکبارستیزی و نفی سلطه‌گری و سلطه‌پذیری

از دیگر اصول و شاخصه‌های سیاسی تمدن نبوی، استکبارستیزی است. سیره پیامبر اعظم(ص) و وقایع دوران رسالت آن حضرت، نشان‌دهنده تلاش بسیار ایشان برای براندازی کفر و شرک است. مبارزه با استبداد و استثمار، از جمله مهم‌ترین برنامه‌های سیاسی پیامبر گرامی اسلام بود. آن حضرت حتی پیش از برانگیخته شدن به رسالت نیز با زورگویی و بی‌عدالتی مخالفت و مبارزه می‌کرد. نقل است حضرت محمد(ص) در دوران جاهلیت، با گروهی که آنها نیز از ستم و بی‌عدالتی رنج می‌بردند، برای دفاع از ستم‌دیدگان و گرفتن حق آنان از ستمگران، هم پیمان شد. این پیمان که در خانه عبدالله بن جدعان، از بزرگان مکه بسته شد، پیمان «حلف الفضول» نام گرفت. پیامبر خدا پس از رسالت همواره از این پیمان به نیکی یاد می‌کرد و می‌فرمود: «هرگز حاضر نیستم آن پیمان را بشکنم و اگر اکنون نیز چنین پیمانی باشد، در آن شرکت می‌کنم». آن حضرت از هر فرصتی برای مبارزه با ستم و حمایت از ستم دیدگان استفاده می‌کرد و می‌فرمود: «هر کس داد ستم دیده را از ستمگر بگیرد، در بهشت با من یار و هم‌نشین خواهد بود».

ایشان در کلام دیگری می‌فرماید: هرگاه مردم فرد ستمگری را ببینند، ولی او را از ستم باز ندارند، به زودی همه آنها به عذاب الهی گرفتار خواهند شد که خداوند عزّوجل می‌فرماید: «به عزت و جلالم سوگند که در دنیا و آخرت از ستم‌کار انتقام می‌گیرم و از کسی که ستم دیده‌ای را ببیند و بتواند یاری‌اش کند و نکند، بی‌گمان انتقام می‌گیرم».

رسول خدا(ص) درباره کسانی که ستمگران را یاری می‌کنند، فرمود: هرکس در محکمه‌ای از ستمگری دفاع یا او را در ستم کاری‌اش یاری کند، ملک الموت به سویش می‌آید و به او می‌گوید: «بشارت باد تو را به لعنت خدا و آتش دوزخ و آن، بدجایگاهی است»...

جستارهای وابسته

منابع

1. اخلاقی، معصومه، فرهنگنامه سیره پیامبر اعظم
2. صمیمی، سید رشید، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی

پانویس