حیا در معارف و سیره نبوی

اين مدخل از زیرشاخه‌های بحث حیا است. "حیا" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

حیا در قرآن - حیا در فقه اسلامی - حیا در حدیث - حیا در نهج البلاغه - حیا در معارف دعا و زیارات - حیا در معارف و سیره سجادی - حیا در معارف و سیره نبوی

مقدمه

پیامبر اکرم(ص)می فرمود: «الْإِسْلَامُ عُرْيَانٌ فَلِبَاسُهُ الْحَيَاءُ»؛ «اسلام، برهنه است و لباس آن حیاست». به درستی که حیا و پاک دامنی از ویژگی‌های اخلاقی اهل ایمان و خوی آزادگان است. الگوی کامل بشر یعنی پیامبر اسلام نیز مظهر حیا و عفت بود. ایشان چنان به زیور حیا و عفت آراسته بود که از کارهای مباحی هم که تا اندازه کمی شایبه کم‌عفتی در آن می‌رفت، دوری می‌جست. امام صادق(ع) درباره این خصلت پسندیده حضرت می‌فرماید: «إِذَا جَلَسَ لَمْ يَحُلَّ حِبْوَتَهُ حَتَّى يَقُومَ جَلِيسُهُ».

همچنین از ابی سعید خدری نقل شده است که: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ(ص) أَشَدَّ حَيَاءً مِنَ الْعَذْرَاءِ فِي خِدْرِهَا وَ كَانَ إِذَا كَرِهَ شَيْئاً عَرَفْنَاهُ فِي وَجْهِهِ».

پیوند حیا با ایمان چنان است که در زبان پیشوایان حق، قرین یکدیگر تعبیر شده‌اند که با رفتن یکی از آن دو، دیگری نیز می‌رود و کثرت حیا نشانه زیادی ایمان انسان است. حیا، از بهترین ویژگی‌های انسانی و عاقل‌ترین انسان‌ها باحیاترین آنهاست انسانی که حیا ندارد، خیری ندارد؛ چون همه حیا، خیر و نیکی است. آنگاه که حیا نباشد، هر کاری مجاز می‌شود. از پیامبر نقل شده است که اگر حیا نمی‌کنی، پس هر کاری برای تو مجاز است و آنچه خواستی، انجام می‌دهی؛ زیرا انسان آزاد از خدا و اباحی مذهب، هیچ قید و بندی بر خود نمی‌بیند، مگر آنچه حافظ منافع و تعلق‌های نفسانی اوست. آن را که حیا نیست، دارویی برای دردش نیست؛ چون بی‌حیایی، درد بی‌درمان است.

حیا از خدا، زمینه‌های بسیاری از گناهان را از بین می‌برد و انسان را از زشت‌کاری باز می‌دارد و آدمی را از عذاب و آتش نگه می‌دارد. از سوی دیگر، حیا و عفت چنان با یکدیگر پیوند دارند که گویا دو روی یک سکه‌اند. به بیان امیرمؤمنان علی(ع)، حیا و عفت دوشادوش یکدیگرند. رابطه حیا و عفت دوسویه و تنگاتنگ است و ثمره حیا، عفت است. پس حیا عامل پاکدامنی است.

خوی او حیا بود

1. امام صادق(ع) در سخنرانی‌ای که در آن، صفات پیامبر(ص) را ذکر می‌نماید: خوی او حیاست.
2. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) حیامند و بزرگوار بود.
3. به نقل از علی بن اسباط، از امامان(ع)، در بیان اندرزهای خداوند به عیسی(ع): سپس تو را- ای فرزند مریم باکره از دنیا بریده - به سَرور پیامبران سفارش می‌کنم...؛ او که حیامند و منزّه از آلودگی‌های دنیا است. او رحمتی برای جهانیان است.
4. به نقل از منهال بن عمرو: معاویه از امام حسن(ع) خواست بر منبر رود و خود را معرّفی کند. امام حسن(ع) بر منبر رفت و پس از حمد و [[ثنای الهی]] فرمود: "ای مردم! هر کس مرا می‌شناسد، که می‌شناسد، و هر کس مرا نمی‌شناسد، خودم را به او می‌شناسانم. شهر من، مکّه و مِناست. من فرزند مروه و صفایم. من، فرزند پیامبر مصطفایم. من، فرزند کسی هستم که از کوه‌های سربرافراشته بالا رفت. من، فرزند کسی هستم که حیا، همه محاسن صورتش را پوشانده بود".
5. امام علی(ع) در توصیف مجلس پیامبر(ص) می‌فرماید: خوی نیکش، همه مردم را فرا می‌گرفت و برایشان پدری مهربان بود و همه در حق، نزد او برابر بودند. مجلس او، مجلس بردباری و حیا و صداقت و امانت بود. در آن، صداها بلند نمی‌شد و آبروی کسی ریخته [و حرمت کسی شکسته] نمی‌شد.
6. امام کاظم(ع) به نقل از پدرانش، در حدیثی که در آن، تفقد و احوال‌پرسی پیامبر(ص) از اهل صُفّه (سکّونشینان) را نقل می‌کند: سعد بن اَشَج برخاست و گفت: ای پیامبر خدا! پس از مرگ، با ما چه می‌شود؟ پیامبر(ص) فرمود: "حساب و قبر، و پس از آن، تنگنا و سختی دوزخ یا گشایش و آسودگی بهشت". مرد گفت: ای پیامبر خدا! آیا شما هم از آن می‌ترسی؟ پیامبر(ص) فرمود: "نه؛ امّا من از این که از عهده شکر و جبران نعمت‌های پیاپی بر نمی‌آیم و نه حتّی یک از هفت آن را، خجالت می‌کشم".

شدّت حیای پیامبر(ص)

1. به نقل از ابو سعید خُدری: پیامبر خدا(ص) از دختر تازه بالغ باکره، باحیاتر بود.
2. به نقل از جابر بن سمره یا مردی از یاران پیامبر(ص): پیامبر(ص) گوسفند می‌چراند و کارش بالا گرفت و با کسی در شترداری شریک شد. پس به خواهر خدیجه شتر کرایه دادند و چون سفر را به پایان بردند، بخشی از مزدشان نزد آن زن ماند. شریک پیامبر(ص) نزد آنها (خدیجه و خواهرش) می‌آمد و از آنها مبلغ باقی مانده را طلب می‌کرد و به محمّد می‌گفت: تو هم برو. و او می‌گفت: "تو برو. من خجالت می‌کشم". یک بار آن زن به او گفت: پس محمّد کجاست؟ با تو نمی‌آید؟ شریکش گفت: به او گفتم؛ ولی او می‌گوید که خجالت می‌کشد. خواهر خدیجه گفت: هیچ مردی را باحیاتر و باعفّت‌تر از او ندیده‌ام! و چندین ویژگی دیگر را شمرد. و این در جان خواهرش، خدیجه نشست و برای محمّد(ص) پیام فرستاد: نزد پدرم بیا و مرا از او خواستگاری کن.

نشانه حیای پیامبر(ص)

1. امام صادق(ع) می‌فرماید: پیامبر خدا(ص) هنگامی که سخن می‌گفت، خجالت می‌کشید و عرق می‌کرد و هنگامی که مردم با او سخن می‌گفتند، نگاهش را از روی حیا پایین می‌انداخت.
2. به نقل از ابو سعید خُدری: پیامبر خدا(ص) از یک دختر پرده‌نشین، باحیاتر بود و هر گاه چیزی را می‌دید که از آن خوشش نمی‌آمد، از چهره او می‌فهمیدیم 
3. امام حسن(ع) می‌فرماید: از دایی‌ام هند بن ابی هاله که توصیف‌گر پیامبر(ص) بود، در باره شمایل پیامبر خدا(ص) پرسیدم. گفت: پیامبر خدا(ص) نگاهش فُرو افتاده بود و نگاهش به زمین، طولانی‌تر از نگاهش به آسمان بود.

آثار حیای پیامبر(ص)

قرآن می‌فرماید: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلَّا أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلَى طَعَامٍ غَيْرَ نَاظِرِينَ إِنَاهُ وَلَكِنْ إِذَا دُعِيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذَا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَلَا مُسْتَأْنِسِينَ لِحَدِيثٍ إِنَّ ذَلِكُمْ كَانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيِي مِنْكُمْ وَاللَّهُ لَا يَسْتَحْيِي مِنَ الْحَقِّ﴾.

آثار حیای پیامبر(ص) در حدیث:

1. به نقل از حلیمه (دایه پیامبر(ص)): هیچ چیزی نزد او منفورتر از این نبود که پیکرش برهنه دیده شود و من چون لباس او را می‌گشودم، جیغ می‌کشید تا او را بپوشانم.
2. امام علی(ع) می‌فرماید: من و پیامبر(ص) در یک روز ابری و بارانی در بقیع نشسته بودیم که زنی سوار بر الاغ به همراه صاحب الاغ از آن جا گذشت. دست الاغ در گودالی فرو رفت و زن به زمین افتاد. پیامبر(ص) رویش را برگرداند. حاضران گفتند: ای پیامبر خدا! آن زن، شلوار به پا دارد. پیامبر](ص) سه بار فرمود: "خدایا! زنان شلوارپوش را بیامرز. ای مردم! شلوار بپوشید که شلوار، پوشاننده‌ترین جامه‌های شماست و زنان خود را در موقعی که بیرون می‌آیند، با شلوار حفظ کنید".
3. به نقل از ابو سهل بن سعید: پیامبر خدا(ص) چندان باشرم و حیا بود که هیچ چیزی از او خواسته نمی‌شد، مگر این که آن را عطا می‌کرد.
4. پیامبر خدا(ص) در سفارش‌های ایشان به ابوذر می‌فرماید: ای ابو ذر! از خدا شرم داشته باش. به خدا سوگند، من هنگامی که برای قضای حاجت می‌روم، از شرم دو فرشته همراهم، چهره خود را با جامه‌ام می‌پوشانم.

منابع

1. اسحاقی، سید حسین، کانون محبت
2. م‍ح‍م‍دی‌ ری‌ش‍ه‍ری‌، محمد، سیره پیامبر خاتم ج۱