سوره انشقاق در علوم قرآنی

این مدخل از زیرشاخه‌های سوره انشقاق است. "سوره انشقاق" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:

سوره انشقاق در علوم قرآنی

مقدمه

این سوره به اتفاق، مکی و در ترتیب نزول، هشتاد و سومین سوره قرآن است که پس از سوره انفطار و قبل از سوره روم نازل شده و به این ترتیب، از آخرین سوره‌های فرود آمده در مکّه است.

نظم سوره و پیوستگی آیات آن دلیل بر نزول یکپارچه آن است. سوره انشقاق دارای ۲۵ آیه، ۱۰۸ کلمه و ۴۳۰ حرف است. برخی با ادغام آیات ﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ﴾ و ﴿فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا﴾ آن را ۲۴ آیه و بعضی افزون بر آن با یکی دانستن آیات ۱۰ و ۱۱ آن را ۲۳ آیه دانسته‌اند.

نام مشهور سوره، انشقاق است و بعضی آن را «انشقت» خوانده‌اند که از آیه نخست آن گرفته شده است.

آیه ﴿وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لَا يَسْجُدُونَ﴾ یکی از موارد ده‌گانه سجده مستحب نزد دانشمندان شیعه و از موارد چهارده‌گانه سجده واجب نزد بیشتر علمای اهل سنت است.

محتوای سوره

1. آیات: ﴿إِذَا السَّمَاء انشَقَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ وَإِذَا الأَرْضُ مُدَّتْ وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ﴾ با بیان حوادث هولناک پایان این جهان، به برپایی روز قیامت اشاره دارد.
2. در آیه ﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ﴾ می‌فرماید: برای انسان سیری است به سوی پروردگارش و او در این مسیر تا آنجا پیش می‌رود که پروردگارش را ملاقات کند.
3. در آیات: ﴿ فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا وَيَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا وَيَصْلَى سَعِيرًا ﴾ ملاک پاداش در روز رستاخیز را نامه عمل می‌داند که براساس آن به حساب انسان‌ها رسیدگی می‌شود.
4. در آیات: ﴿إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ بَلَى إِنَّ رَبَّهُ كَانَ بِهِ بَصِيرًا ﴾ خوشحالی از کفر و گناه و نیز گمان به عدم معاد و بازگشت پس از مرگ را دو علّت برای عذاب بدکاران می‌شمارد و احاطه همه جانبه ربّ العزّه به تمامی رفتارها و پندارهای انسان را یادآور می‌شود.
5. در آیات: ﴿فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَاللَّيْلِ وَمَا وَسَقَ وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ ﴾ با ۴ سوگند، به مراحل سیر انسان در دنیا و آخرت و انتقالش از حالی به حال دیگر اشاره می‌کند.
6. آیات پایانی سوره، ابراز شگفتی از ایمان نیاوردن کافران و آگاهی پروردگار از آنچه ایشان در دل پنهان کرده‌اند و بیان فرجام بدکاران و نیکوکاران را دربردارد.

در فضیلت تلاوت این سوره، از امام صادق(ع) نقل شده است: کسی که همواره در نمازهای واجب و مستحب سوره‌های انفطار و انشقاق را بخواند، خداوند بین او و حاجتش فاصله نمی‌افکند و مانعی میان او و خدا نخواهد بود و پیوسته خداوند به او می‌نگرد تا از حساب مردم فارغ شود. در حدیثی دیگر از پیامبر اسلام(ص) آمده است: هرکس همواره این سوره را بخواند خداوند او را از دریافت نامه عمل از پشت سر در امان می‌دارد.

سوره انشقاق در دانشنامه معاصر قرآن کریم

هشتاد و چهارمین سوره قرآن و هشتاد و سومین سوره بر اساس ترتیب نزول، سوره‌ای زمانیه و نازل شده در مکه با محتوای هشدار نسبت به رستاخیز.

این سوره را انشقاق نامیده‌اند، چون در آیه اول آن از شکافته شدن آسمان در زمان قیامت خبر داده است. بر اساس کتابت موجود، سوره ۸۴ و بر اساس نزول، سوره ۸۳ است. دارای ۲۵ آیه، ۱۰۹ کلمه و ۴۷۹ حرف است. از سوره‌های مکی و زمانیه است که با کلمه اذا شروع می‌گردد. دارای سه آیه سوگند دار می‌باشد.

این سوره، برخی نشانه‌های تحولات طبیعت در هنگام قیامت، سرنوشت و جزای نیکان و بدکاران در قیامت و ظهور تام سلطه و قدرت الهی در روز قیامت را بیان می‌کند. آیات انذار نسبت به آیات بشارت در این سوره بیشتر است.

ساختار

ساختار سوره متشکل از سه بخش است.

1. آیات: ﴿إِذَا السَّمَاء انشَقَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ وَإِذَا الأَرْضُ مُدَّتْ وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ يَا أَيُّهَا الإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلاقِيهِ ﴾ دگرگونی عظیم در آسمان و زمین، ملاقات انسان با پروردگار در قیامت و رسیدگی به اعمال انسان‌ها؛
2. آیات: ﴿ فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا وَيَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا وَيَصْلَى سَعِيرًا إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ بَلَى إِنَّ رَبَّهُ كَانَ بِهِ بَصِيرًا ﴾ حسابرسی نسبت به اعمال انسان‌ها، نیکان مسرور گردند و بدکاران حسرت ورشکسته شدن خورند و به دوزخ روند؛
3. آیات: ﴿ فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَاللَّيْلِ وَمَا وَسَقَ وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ فَمَا لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُكَذِّبُونَ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ ﴾ سوگند به شفق، شب و ماه، گذار از حیات دنیا به حیات آخرت، کافران قرآن را تکذیب کنند، عذاب دردناک کافران، پاداش یافتن بی‌نهایت مؤمنین و صالحین در قیامت.

۲۵ آیه سوره انشقاق از جهت ساختار کلی به سه بخش تقسیم می‌گردد:

بخش اول شامل آیات: ﴿إِذَا السَّمَاء انشَقَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ وَإِذَا الأَرْضُ مُدَّتْ وَأَلْقَتْ مَا فِيهَا وَتَخَلَّتْ وَأَذِنَتْ لِرَبِّهَا وَحُقَّتْ يَا أَيُّهَا الإِنسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلاقِيهِ ﴾،

بخش دوم شامل آیات: ﴿فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا وَيَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا وَيَصْلَى سَعِيرًا إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ بَلَى إِنَّ رَبَّهُ كَانَ بِهِ بَصِيرًا ﴾،

بخش سوم شامل آیات: ﴿ فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَاللَّيْلِ وَمَا وَسَقَ وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ فَمَا لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُكَذِّبُونَ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ ﴾ است.

در ۶ آیه بخش اول، خداوند نشانه‌های تحولات شگفت‌انگیز و بی‌سابقه‌ای که در طبیعت رخ می‌دهد و منجر به قیامت کبری می‌شود تبیین می‌کنند. دو آیه اول، درباره انقلاب عظیم در آسمان است و ۳ آیه بعدی، درباره تحولات در زمین و زیر و رو شدن آن می‌باشد. ۶ آیه صدر سوره، همبستگی و انتظام شگفت و بسیار زیبایی از جهت ترکیب کلمات و هارمونی آهنگ و ملودی قدسی کلمات دارا می‌باشد. دو آیه با کلمه «اذا زمانیه» شروع می‌شود. ضرب آهنگ کلمات آیات و هر آیه به طور جداگانه، القاء کننده ضربات و تحولات شگرف پیش روی طبیعت در هنگام قیامت کبری است.

آیه اول متشکل از سه کلمه است. ﴿انْشَقَّتِ﴾ که فعل آیه اول است بر اساس آیات ﴿وَيَوْمَ تَشَقَّقُ السَّمَاءُ بِالْغَمَامِ﴾، ﴿فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّمَاءُ فَكَانَتْ وَرْدَةً كَالدِّهَانِ﴾، ﴿وَفُتِحَتِ السَّمَاءُ فَكَانَتْ أَبْوَابًا﴾ به معنای شکافته شدن و پاره پاره شدن است. پس از این حادثه شکافته شدن آسمان است که ستارگان زمین و آب دریاها دگرگون شوند و دار فنا ویران و منجر به برانگیخته شدن انسان‌ها از قبرهای‌شان می‌شود. در آیه پایانی بخش اول، تأکید می‌شود که سیر انسان در این زمان به نقطه برجسته‌اش می‌رسد که مسئله بسیار مهم ملاقات با پروردگار خویش است؛ لذا آیه آخر، جزای شرط آیه اول است و بدین‌سان آیه آغاز و پایان بخش ۱ در تقارن با یکدیگرند.

بخش دوم که شامل آیات ﴿ فَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ بِيَمِينِهِ فَسَوْفَ يُحَاسَبُ حِسَابًا يَسِيرًا وَيَنقَلِبُ إِلَى أَهْلِهِ مَسْرُورًا وَأَمَّا مَنْ أُوتِيَ كِتَابَهُ وَرَاء ظَهْرِهِ فَسَوْفَ يَدْعُو ثُبُورًا وَيَصْلَى سَعِيرًا إِنَّهُ كَانَ فِي أَهْلِهِ مَسْرُورًا إِنَّهُ ظَنَّ أَن لَّن يَحُورَ بَلَى إِنَّ رَبَّهُ كَانَ بِهِ بَصِيرًا ﴾ است از جهت ساختاری در مرکز سوره قرار دارد و حاوی پیام مرکزی سوره است که پیرامون عملکرد انسان در زندگی دنیوی‌اش می‌باشد.

انسان‌ها از جهت وضع آخرتی‌شان در این بخش، به دو دسته تقسیم می‌گردند، نیکوکاران که نامه اعمال‌شان را به دست راست‌شان می‌دهند، این گروه محاسبه اعمال‌شان آسان است و شادمان به سوی اهل خود در بهشت می‌روند. در مقابل نیکوکاران، بدکاران هستند که زیانکارند، کسانی که نامه اعمال‌شان را به دست چپ آنان می‌دهند، آنگاه حسرت عمر بر باد رفته خود را می‌خورند، ولی دیگر دیر است و به آتش دوزخ اعمال خود گرفتار می‌شوند. آیه ﴿إِنَّهُ ظَنَّ أَنْ لَنْ يَحُورَ﴾ انسان را توبیخ می‌کند که چگونه با همه نشانه‌های آشکاری که برای هدایت تو فرستادیم گمان کردی که به سوی خدا باز نخواهی گشت و به گناه و نافرمانی پرداختی، حاوی پیام اصلی این بخش است. این بخش در بین بخش اول و سوم قرار گرفته است که بیانگر حوادث عظیم در طبیعت پیش از قیامت و آنچه که بر انسان در قیامت می‌گذرد می‌باشد و به خوبی رابطه‌ای وثیق بین آیات بخش ۱ و بخش ۳ را برقرار می‌کند.

بخش سوم که شامل آیات ﴿ فَلا أُقْسِمُ بِالشَّفَقِ وَاللَّيْلِ وَمَا وَسَقَ وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَن طَبَقٍ فَمَا لَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ وَإِذَا قُرِئَ عَلَيْهِمُ الْقُرْآنُ لا يَسْجُدُونَ بَلِ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُكَذِّبُونَ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ إِلاَّ الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ لَهُمْ أَجْرٌ غَيْرُ مَمْنُونٍ ﴾ است به بیان سرنوشت انسان‌ها در زندگی ابدی بر اساس عملکردشان در زندگی دنیوی‌شان پرداخته است.

بخش ۳ با بخش ۱ در همبستگی و ارتباط تقارن استعلایی است. بدین شکل که رویدادهای معنوی عینی، پس از رویدادهای مادی در عالم طبیعت را نشان می‌دهد و با بخش ۲ در ارتباط صوری و محتوایی است. بدین شکل که بیانگر نتیجه کردار انسان‌ها است. سه سوگند در سه آیه اول بخش ۳ آمده است که برای تأکید تفخیم، وقوع و حتمیت و برتری روز جزا است که به خوبی بیانگر اهمیت والای روز جزا و قیامت و بازگشت انسان به سوی خدا در جهان‌بینی اسلامی و در این سوره است. محتوای ﴿لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَنْ طَبَقٍ﴾

جواب همه سوگندهای قبلی است و خطاب در آن به مردم است و منظور از آن، مراحل زندگی انسان از حیات دنیوی تا حسابرسی است. و این سوگندها، هم تأکید مضمون آیه ﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ﴾ و آیات بعد است که خبر از برانگیخته شدن انسان می‌دهد و هم زمینه‌چینی است برای آیه ﴿فَمَا لَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ﴾ که به عنوان تعجب و به منظور توبیخ می‌فرماید: پس چه می‌شود ایشان را که ایمان نمی‌آورند؟ و هم برای آیه ﴿فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ﴾ که مشتمل است بر تهدید و بشارت.

آیه ﴿وَاللَّهُ أَعْلَمُ بِمَا يُوعُونَ﴾، علم مطلق خداوند به امور آشکار و نهان را یادآوری می‌کند. کلمه ﴿وَاللَّهُ أَعْلَمُ﴾ با ﴿كَانَ بِهِ بَصِيرًا﴾ در تقارن است و یکی از نشانه‌های تقارن دو بخش است. آیات بعد تأکید می‌کند که در روز جزا حاکمیت خداوند ظهور تام دارد. و عذاب دردناک مخالفان عنود قرآن حتمی است و در مقابل، کسانی که ایمان آورده‌اند و عمل صالح انجام داده‌اند به پاداشی بی‌انتها خواهند رسید. با ابتدا کردن جمله با حرف فاء ﴿فَبَشِّرْهُمْ﴾، می‌فهماند این تهدید نتیجه تکذیب است. ﴿إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا﴾ این استثنا به اصطلاح استثنای منقطع است، یعنی داخل در مستثنی منه نبوده، تا خارج شود، چون مستثنی منه آن، ضمیر در ﴿فَبَشِّرْهُمْ﴾ است که به کفار تکذیب‌گر بر می‌گردد و مؤمنین جزو آنان نبودند تا با استثنا خارج شوند. در بخش ۲ به صراحت از کافران و مؤمنان نامی ذکر نشده است، اما در بخش ۳ که تفصیل بخش ۲ و در تقارن با آن است به صراحت بیان و آینده اخروی آنها به روشنی تصریح شده است. ثواب و عقاب کافران و مؤمنین در قیامت که پس از شکافتن آسمان و درهم پاشیدن زمین داده می‌شود، بدین وسیله به قول البقاعی در تفسیر نظم الدرر آخر سوره به اول سوره برمی‌گردد.

غرض سوره بیان همبستگی دنیا و آخرت و مبدأ، معاد و انسان است.

خداوند حاکم مطلق جهان است و کامروایی ابدی انسان بستگی تام به کردار او در زندگی دنیوی دارد. هشدار به انسان نسبت به فرو رفتن در غفلت در این سوره غلبه دارد.

سوره انشقاق از جهت محتوا و ساختار در تشابه با سوره انفطار است.

در مجمع البیان طبرسی آیه ﴿لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَنْ طَبَقٍ﴾ به معنای شدت بعد شدت، حیات پس از مرگ، سپس بعثت و در پایان جزای اخروی تفسیر شده است.

علامه طباطبایی در المیزان به معنای سیر پله‌ای انسان از حیات دنیا به مرگ، حیات برزخی، آخرت، حیات آخرت و حساب و جزاء تفسیر کرده است. و در این آیه اشاره‌ای است به این که مراحلی که انسان در مسیرش به سوی پروردگارش طی می‌کند، مراحلی مترتب و با یکدیگر متطابق است.

گنابادی تفسیری عرفانی از سوره ارائه داده است و آیه ﴿يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَى رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَاقِيهِ﴾ را تنبه انسان جهت بیداری از غفلت و متوجه شدن به این واقعیت که او حتماً به سوی پروردگارش باز می‌گردد تفسیر کرده است. در مورد ﴿لَتَرْكَبُنَّ طَبَقًا عَنْ طَبَقٍ﴾ هم گفته است که یعنی شما در حال طی کردن مراتب اخروی در دنیا هستید، اما از آن غافلید.

منابع

1. درایتی، محمد حسن، مقاله «سوره انشقاق»، دائرةالمعارف قرآن کریم ج۴
2. صفوی، سید سلمان، مقاله «سوره انشقاق»، دانشنامه معاصر قرآن کریم

پانویس