ابراهیم بن احمد قزوینی
مقدمه
ابراهیم بن احمد قزوینی[۱] فقط در سند ۱ حدیث تفسیر کنز الدقائق آمده که از کتاب سعد السعود سید بن طاووس نقل شده: «وَ فِي كِتَابِ سَعْدِ السُّعُودِ، لابن طاوس عن تَفْسِيرِ أَبِي إِسْحَاقَ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ الْقَزْوِينِيِّ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَعْقُوبَ الدِّينَوَرِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ نَصْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ عَنْ مُعَمَّرٍ عَنْ ثَابِتٍ عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ قَالَ: أُهْدِيَ لِرَسُولِ اللَّهِ(ص) بِسَاطٌ مِنْ قَرْيَةٍ يُقَالُ لَهَا بهندف فَقَعَدَ عَلِيٌّ(ع) وَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ وَ الزُّبَيْرُ وَ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَوْفٍ وَ سَعْدٌ فَقَالَ النَّبِيُّ(ص) يَا عَلِيُّ قُلْ يَا رِيحُ احْمِلِينَا فَقَالَ عَلِيٌّ(ع) يَا رِيحُ احْمِلِينَا فَحَمَلَتْهُمْ حَتَّى أَتَوْا أَصْحَابَ الْكَهْفِ فَسَلَّمَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ فَلَمْ يَرُدُّوا عَلَيْهِمَا السَّلَامَ ثُمَّ قَامَ عَلِيٌّ(ع) فَسَلَّمَ فَرَدُّوا عَلَيْهِ السَّلَامَ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ يَا عَلِيُّ مَا بَالُهُمْ رَدُّوا عَلَيْكَ وَ مَا رَدُّوا عَلَيْنَا فَقَالَ لَهُمْ عَلِيٌّ(ع) فَقَالُوا إِنَّا لَا نَرُدُّ بَعْدَ الْمَوْتِ إِلَّا عَلَى نَبِيٍّ أَوْ وَصِيِّ نَبِيٍّ».
«ثُمَّ قَالَ(ع) يَا رِيحُ احْمِلِينَا فَحَمَلَتْنَا ثُمَّ قَالَ يَا رِيحُ ضَعِينَا فَوَضَعَتْنَا فَوَكَزَ بِرِجْلِهِ الْأَرْضَ فَتَوَضَّأَ عَلِيٌّ(ع)وَ تَوَضَّأْنَا ثُمَّ قَالَ يَا رِيحُ احْمِلِينَا فَحَمَلَتْنَا فَوَافَيْنَا الْمَدِينَةَ وَ النَّبِيُّ صفِي صَلَاةِ الْغَدَاةِ وَ هُوَ يَقْرَأُ ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾[۲]. فَلَمَّا قَضَى النَّبِيُّ الصَّلَاةَ قَالَ يَا عَلِيُّ أَخْبِرُونِي عَنْ مَصِيرِكُمْ أَمْ تُحِبُّونَ أَنْ أُخْبِرَكُمْ قَالُوا بَلْ تُخْبِرُنَا يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ أَنَسٌ فَقَصَّ الْقِصَّةَ كَأَنَّهُ مَعَنَا»[۳].
یادآوری: ابن طاووس این حدیث را از تفسیر «ابو اسحاق» ابراهیم بن احمد قزوینی نقل کرده و می‌نویسد: "فصل [في حدیث البساط] فیما نذكره من كتاب التفسیر مجلد واحد تألیف أبي إسحاق إبراهیم بن أحمد القزوینی نذكر منه حدیثاً واحداً من تفسیر سورة الكهف من الوجهة الأولة من القائمة الثانیة من الكراس الرابع بإسناده عن محمد بن أبی یعقوب الجوال الدینوری قال حدثنی جعفر بن نصر بحمص قال حدثنا عبدالرزاق عن معمر عن ثابت عن أنس بن مالك قال أهدی لرسول الله(ص) بساط من قریة...[۴] و در پایان روایت می‌نویسد: "یقول علي بن موسی بن طاوس هذا الحدیث رویناه من عدة طرق مذكورات و إنما ذكرناه هاهنا لأنه من رجال الجمهور و هم غیر متهمین فیما ینقلونه لمولانا علي(ع) من الكرامات"[۵].[۶]
تحقیق
برای شناسایی "مترجم له" تلاش فراوانی شده و تتبع و تفحص بسیار انجام گرفته؛ ولی نتیجه‌ای به دست نیامد و معنون شناسایی نشده؛ شاید بر این اساس بوده که علامه آقا بزرگ تهرانی تنها با استناد به عبارت ابن طاووس در سعد السعود، تفسیر ابواسحاق ابراهیم بن احمد قزوینی را در شمار تفاسیر شیعه معرفی کرده و اطلاعات بیشتری نداده [۷]؛ اما اتان گلبرگ احتمال داده که این شخص ابراهیم بن احمد بن عبدالله بن یزید رازی باشد که در کُتُب اهل سنت یاد شده است.
سخن وی ذیل عنوان تفسیر «ابو اسحاق ابراهیم بن احمد قزوینی»: چند تن از عالمانی که با این نام نامیده می‌شوند، در قزوینی[۸] یاد شده‌اند. شاید مؤلف ما ابراهیم بن احمد بن عبدالله بن یزید رازی ابو اسحاق قاضی ساکن قزوین می‌باشد که وی را به عنوان فقیهی بر مذهب کوفیان یعنی حنفی] توصیف کرده‌اند (م بعد از ۳۴۰) (قزوینی، ج۲، ص۱۰۱ - ۱۰۲؛ نک: تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰)... این تفسیر که ابن طاووس آن را تألیف یک جلدی توصیف می‌کند (سعد، ص۱۱۲) در جای دیگری ثبت نشده است.
ابن طاووس از این کتاب تفسیر آیه ﴿يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۹]، و آیه ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾[۱۰] را نقل می‌کند... تفسیر آیه ﴿أَمْ حَسِبْتَ أَنَّ أَصْحَابَ الْكَهْفِ وَالرَّقِيمِ كَانُوا مِنْ آيَاتِنَا عَجَبًا﴾[۱۱] درباره ملاقات معجزه‌گونه امام علی [(ع) با اصحاب کهف و اقرار آنها به وصایت امام علی [(ع)]، در منابع امامی نیز با اندکی اختلاف روایت شده است[۱۲]. بنابراین روشن است که مؤلف ما، گرچه ابن طاووس (سعد، ص۱۱۳) او را سنی توصیف کرده، در واقع، علایق شدید شیعی داشته و متمایل به امام علی(ع) بوده است[۱۳].
خطیب بغدادی: "إبراهیم بن أحمد بن عبدالله، أبو إسحاق الرازی: قاضی قزوین ورد بغداد حاجاً و حدث بها عن محمد بن أیوب الرازی، و یوسف بن موسی المروروذی... روی عنه محمد بن المظفر، و أبوحفص ابن شاهین، و المعافی بن زکریا[۱۴].
قزوینی در کتاب التدوین فی اخبار قزوین: "إبراهیم بن أحمد بن عبدالله بن یزید الرازی أبو إسحاق القاضی نزیل قزوین؛ حدث بها عن محمد بن أیوب الرازی سنة ۳۳۷... توفی سنة نیف و أربعین و ثلاثمائة"[۱۵].
در تنقیح المقال فی علم الرجال چاپ جدید آمده: "یظهر من قول صاحب التدوین أنه کان علی مذهب الکوفیین دیناً؛ أنه کان أمامیاً لکن حیث لم یذکر فی معاجمنا الرجالیة فلذا یعدّ مهملاً"[۱۶].
یادآوری: درباره اتحاد "مترجم له" با ابراهیم بن احمد بن عبدالله، ابو اسحاق رازی که اتان گلبرگ احتمال داده، هیچ دلیل و شاهدی برای اثبات آن یافت نشده، چون در کتبی که شرح حال ابراهیم بن احمد بن عبدالله بن یزید را آورده‌اند، از ایشان به مفسر یاد نکرده و از تفسیرش نیز نام نبرده‌اند؛ ولی سید بن طاووس ابراهیم بن احمد قزوینی را با کنیه ابو اسحاق و با دو وصف الفقیه[۱۷] و قزوینی، که دارای کتابی یک جلدی در تفسیر است[۱۸]، نام برده و روایات متعددی از تفسیر وی، در فضائل امیر مؤمنان علی(ع) نقل کرده که برخی از آنها به نقل از کتاب مناقب ابن شهر آشوب است [۱۹].[۲۰]
مصادر، طُرق و راویان حدیث بساط
حدیث مورد بحث، به حدیث بساط معروف و مشهور است و دارای اسناد و طُرق مختلف.
حدیث بساط دربردارنده تکلم اصحاب کهف با حضرت امیر مؤمنان علی(ع) است که از معجزات آن حضرت به شمار می‌آید و در منابع گوناگون شیعه و اهل سنت با اندکی تفاوت در متن نقل شده است.
یکی از محققان راویان و مصادر حدیث بساط را کامل فهرست کرده که اجمالش چنین است: تفسیر الثعلبی (علی ما فی الطرائف).
- الدر الیمنی، البلخی الشافعی (مخطوط، علی ما فی إحقاق الحق، ج۴، ص۹۸).
- مناقب ابن المغازلی، ص۲۳۲، ح۲۸۰....
- عقد الدرر، ص۱۴۱، ب ۷.
- برهان المتقی، ص۸۷، ب۱، ح۴۴.
- ابن بابویه (علی ما فی مناقب ابن شهر آشوب).
- أبوالقاسم البستی (علی ما فی مناقب ابن شهر آشوب).
- أبوعمرو بن أحمد علی ما فی مناقب ابن شهر آشوب).
- مناقب (ابن شهر آشوب، ج۲، ص۳۳۷ و ۳۳۸ بمعناه....
- العمدة، ص۳۷۲، ح۷۳۲، (عن مناقب المغازلی).
- الفضائل (ابن شاذان)، ص۱۶۴....
- ثاقب المناقب، ص۷۱ بمعناه....
- عیون المعجزات، ص۱۴.
- سعد السعود، ص۱۱۲، عن تفسیر الثعلبی....
- الطرائف، ص۸۳، ح۱۱۶....
- الیقین، ص۱۳۳ - ۱۳۴ کما فی روایة سعد السعود الثانیة، و بسنده عن جابر بن عبدالله الأنصاری.
- إرشاد القلوب، ص۲۶۸، بمعناه، مرسلاً (عن سلمان الفارسی).
- حدیقة الشیعة، ص۳۸۱، ف۱۱ کما فی روایة ابن المغازلی، بتفاوت، عن جماعة منهم الثعلبی.
- إثبات الهداة، ج۳، ص۶۰۴، ب ۳۲، ۴، ح۹۸.
- البرهان، ج۲، ص۴۵۷، ح۱۴، عن ابن شهر آشوب.
- غایة المرام، ص۱۵۶، ب۲، ح۱۹؛ و ص۶۳۴، ب۹۵، ح۱، عن ابن المغازلی؛ و فیها: ج۲ و ۳ عن الثعلبی؛ و فیها: ح۴، عن سعد السعود؛ و فی: ص۶۳۵، ب۹۵، ح۵، عن ثاقب المناقب و فیها: ب ۹۶، ح۱، عن ابن طاووس؛ و فی: ص۶۳۶، ب ۹۶، ح۲، عن عیون المعجزات؛ و فیها: ح۴، عن مناقب ابن شهر آشوب.
- بحارالأنوار، ج۳۹، ص۱۳۸، ب ۸۰، ح۵، عن الیقین؛ و فی: ص۱۴۱، ح۶، عن سعد السعود؛ و فی: ص۱۴۳، ح۹، عن مناقب ابن شهر آشوب؛ و فی: ص۱۴۴، ح۱۰، عن إرشاد الدیلمی؛ و فی: ص۱۴۶، ج۱۱، عن عیون المعجزات؛ و فی: ص۱۴۹، ح۱۴، عن الطرائف و أشار إلی مثله فی العمدة؛ و فی: ج۴۱، ص۲۱۷، ب ۱۱۰، ح۳۱، عن الفضائل، والروضة.
- منتخب الأثر: ص۱۶۵، ب۲، ف۱، ح۷۰، عن العمدة[۲۱].[۲۲]
منابع
پانویس
- ↑ ر.ک: تنقیح المقال، ج۳، ص۲۶۴، ش۱۱۱؛ الذریعه، ج۲۶، ص۲۱۶، ش۱۰۹۴.
- ↑ آیا پنداشته‌ای که اصحاب کهف و رقیم از نشانه‌های ما (چیزی) شگرف بوده‌اند؟ سوره کهف، آیه ۹.
- ↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۰، ص۴۷۲ - ۴۷۳ به گزارش از سعد السعود، ص۱۱۲ - ۱۱۳.
- ↑ سعد السعود، ص۱۱۲ - ۱۱۳.
- ↑ سعد السعود، ص۱۱۳.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۱۰-۲۱۱.
- ↑ ر.ک: الذریعه، ج۲۶، ص۲۱۶، ش۱۰۹۴.
- ↑ مراد ایشان کتاب التدوین فی أخبار قزوین است.
- ↑ «ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.
- ↑ «آیا پنداشته‌ای که اصحاب کهف و رقیم از نشانه‌های ما (چیزی) شگرف بوده‌اند؟» سوره کهف، آیه ۹.
- ↑ «آیا پنداشته‌ای که اصحاب کهف و رقیم از نشانه‌های ما (چیزی) شگرف بوده‌اند؟» سوره کهف، آیه ۹.
- ↑ نک: البرهان، ج۲، ص۴۵۷ – ۴۵۸.
- ↑ کتابخانه ابن طاووس، اتان گلبرگ (مترجمان: سید علی قرائی، رسول جعفریان)، ص۵۴۰، ش۵۶۵.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۰، ش۳۰۳۸.
- ↑ التدوین فی أخبار قزوین، ج۲، ص۱۰۱ به گزارش از تنقیح المقال، ج۳، ص۲۶۵، ش۱۱۱.
- ↑ تنقیح المقال، ج۳، ص۲۶۵، ش۱۱۱.
- ↑ "ما رواه أبو إسحاق إبراهیم بن أحمد الفقیه القزوینی فی کتابه کتاب التفسیر قال:..."؛ (سعد السعود، ص۷۰).
- ↑ "فصل [فی حدیث البساط] فیما نذکره من کتاب التفسیر مجلد واحد تألیف أبی إسحاق إبراهیم بن أحمد القزوینی..."؛ (سعد السعود، ص۱۱۲).
- ↑ مانند أ. فصل، [فی آیة البلاغ و النص علی الإمام علی(ع) یوم الغدیر]... ما رواه أبو إسحاق إبراهیم بن أحمد الفقیه القزوینی فی کتابه کتاب التفسیر قال:... (سعد السعود، ص۷۰). ب. و انظر نزول قوله - تعالی -: ﴿سَأَلَ سَائِلٌ بِعَذَابٍ وَاقِعٍ﴾، فی مناقب ابن شهر آشوب (ج۳، ص۴۰) حیث نقله عن أبی عبیدة و الثعلبی و النقاش و سفیان بن عیینة و الرازی و القزوینی و النیسابوری و الطبرسی و الطوسی فی تفاسیرهم و.... (طرف من الأنباء و المناقب، ص۳۲۳).
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۱۱-۲۱۴.
- ↑ معجم أحادیث الإمام المهدی(ع)، ج۱، ص۴۶۷ - ۴۶۹.
- ↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۱ ص ۲۱۴-۲۱۶.