توبه در معارف و سیره سجادی
مقدمه
واژه “توبه” در عربی به معنای دست کشیدن از گناه و بازگشتن از گناه است[۱]. در باب توبه و تعریف آن جستارها و تحلیل‌های بسیاری انجام شده است، چرا که اهمیت توبه و جایگاه خاص آن در بندگی و بازگشت به سوی الطاف خاص خداوند ارحم الراحمین در دین ما بسیار ارزشمند است. آیات، روایات، احادیث و ادعیه بسیاری در این باب وجود دارد که خود یکی از نشانه‌های اهمیت توبه می‌باشد. سوره توبه خود بی‌واسطه این قابلیت را دارد که جایباشِ ممتاز توبه را برای اهل معرفت آشکار سازد. توبه و مشتقات آن بیش از ۸۰ بار در قرآن آمده است[۲]، مانند: ﴿وَهُوَ الَّذِي يَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبَادِهِ﴾[۳].
پس از قرآن و آیات موجود در آن، روایات و احادیث بسیاری نیز در این باب نقل شده است؛ از جمله در بیان نبوی آمده است: «اللَّهُ أَفْرَحُ بِتَوْبَةِ الْعَبْدِ...»[۴]؛ «خداوند از توبه بنده‌اش بیش از عقیمی که صاحب فرزند شود و گم‌کرده‌ای که گم‌شده‌اش را پیدا می‌کند، خوشحال می‌شود». برخی توبه را نوعی اعتذار یا عذرخواهی شخص عذرخواه از خداوند متعال دانسته‌اند و عذرخواهی از کسی را بر سه‌گونه دانسته‌اند: نخست اینکه بگوید فلان کار را نکرده ام؛ دوم اینکه بگوید آن کار را کرده‌ام اما مقصودم فلان چیز بود؛ سوم اینکه بگوید: آن کار را کرده‌ام ولی بد کرده‌ام و دیگر آن را انجام نمی‌دهم، قسم اخیر همان توبه است، که رساترین و زیباترین وجوه عذرخواهی و پوزش است[۵]. و در همین منبع آمده است: «توبه، در اصطلاح شرع، عبارت است از ترک گناه به خاطر زشتی آن، پشیمانی شخص بر معصیتی که در گذشته از او سر زده است و عزم ترک و عدم بازگشت به آن در آینده و جبران کردن کارهای ترک شده‌ای که از طریق اعاده قابل جبران است. هرگاه این چهار شرط با هم جمع شود شرایط توبه کامل است»[۶].
و یا “توبه عبارت است از تأسف شدید نسبت به خطایی که رفته است توأم با تصمیم جدی به پرهیز از آلودگی مجدد در آینده؛ پس توبه عبارت است از نَدَم و پشیمانی و غم و اندوه از آنچه بر انسان واقع شده است و آرزوی اینکه کاش چنین نشده بود”[۷]. در باب توبه و تعاریف آن سخن گفتیم و در ادامه به توبه و نتایج آن از منظر صحیفه سجادیه خواهیم پرداخت. به‌طور کلی در صحیفه سجادیه واژه توبه بیش از ۳۰ بار به کار رفته است و در ضمن آنها به حقیقت توبه و انواع آن اشاره شده است. به علت ارتباطی که توبه با پشیمانی (نَدَم) و آمرزش‌خواهی (استغفار) دارد، با ملاحظه مجموع این واژگان می‌توان تصویری روشن از رحمت خدا در پذیرش عذر بندگان به دست آورد. از آنجا که انسان عاصی امروزی رسالت اصلی خویش را که بندگی خداست از یاد برده و به بیراهه می‌رود، صحیفه سجادیه و تأمل در مضامین ارزشمند آن می‌تواند راهنمای دست‌یابی به امن و آرامش و بازگشت به سوی خدای مهربان باشد.[۸]
توبه از دیدگاه امام
از منظر امام سجاد(ع) قبول توبه نشانه رحمت الهی است در حق بندگان، تا همواره بتوانند راهی برای بازگشت به سوی خداوند داشته باشند. در این راستا، امام، در نیایش نخست صحیفه می‌فرماید: «سپاس خدا را که ما را به کارهایی فرمان داد تا میزان فرمانبرداری ما را بیازماید، و از اعمالی نهی کرد تا شکرگزاری ما را بسنجد؛ ولی ما از فرمانش سرپیچیدیم و بر مرکب نافرمانی‌اش تکیه زدیم. با این همه، او به کیفر دادن ما شتاب نکرد و بر انتقام گرفتن از ما پیشی نگرفت، بلکه از روی رحمت خویش با ما مدارا نمود و از سر مهربانی و بردباری ما را مهلت داد تا به سوی او بازگردیم. سپاس خداوندی را که راه توبه به ما نمایاند و این بهره را جز از عطای او نیافتیم و اگر تنها همین یک عطیه از عطایای او را به حساب آوریم همانا انعام او در حق ما نیکو و احسانش درباره ما عظیم و فضلش بر ما بی‌منتهاست، چرا که سنت خداوند در پذیرش توبه پیشینیان این‌گونه نبوده است. تکلیف به آنچه برتر از توان ما بود ننمود و جز به میزان توان ما از ما تکلیف نخواست، و ما را جز به کار آسان نگمارد، و هیچ بهانه و عذری برای ما باقی نگذاشت». آنچه از این سخنان ارزشمند فهمیده می‌شود این است که خداوند از سر لطف و رحمت خویش باب توبه را گشوده و باز از سر لطف و کرامتی افزون بر امّت محمدی(ص)، شرایط توبه را نسبت به گذشتگان سهل‌تر قرار داده است. و مسلماً در این حالت دیگر عذری برای کوتاهی در توبه پذیرفته نیست.[۹]
پشیمانی جوهر درونی توبه
ندامت و پشیمانی از کار ناشایست و گذشته ناصواب، جوهره درونی توبه و گام نخست آن است. از این‌رو توبه واقعی بدون پشیمانی و ندامت از سابقه بد تحقق پیدا نمی‌کند. از امیرالمؤمنین(ع) روایت شده است: «توبه عبارت است از پشیمانی در دل و آمرزش‌خواهی با زبان، و ترک گناه به وسیله اعضا، و تصمیم قلبی که دیگر به گناه بازنگردد»[۱۰]. امام سجاد(ع) در این مورد به خدا عرض می‌کند: «إِنْ يَكُنِ النَّدَمُ تَوْبَةً إِلَيْكَ فَأَنَا أَنْدَمُ النَّادِمِينَ»[۱۱]؛ «بار خدایا، اگر پشیمانی به درگاه تو توبه است، من پشیمان‌ترین پشیمانانم»؛ و در جای دیگری می‌فرماید: «در این مکان که ایستاده‌ام به درگاه تو توبه می‌کنم؛ توبه کسی که از افراط در گناه نادم شده و از آن بار گران معاصی که بر گردن دارد ترسان است و از ورطه‌ای که در آن افتاده سخت پشیمان است»[۱۲].[۱۳]
توبه راستین
هرچند باب توبه باز و گشوده است و آدمی هماره از این فرصت برخوردار است که با اظهار پشیمانی به درگاه خدا بازگشت نماید و در جبران گذشته‌اش تلاش و کوشش نماید، و در این مسیر حتی آنان که توبه را شکسته و شرایط آن را به‌جا نیاورده‌اند باز در رحمت خدا به سوی ایشان بسته نیست؛ اما شایسته است که توبه انسان توبه‌ای عمیق و راستین باشد و شرایط آن را با مردانگی و البته با توفیق الهی به‌جا آورد. قرآن به ما دستور می‌دهد که به‌سوی خدا توبه کنیم، آن هم توبه‌ای راستین: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا﴾[۱۴]. بر همین اساس، امام از خداوند درخواست “توبه نصوح” می‌نماید: «بار خدایا (مرا)... به توبه‌ای بی‌بازگشت توبه نصوح و راستین که پس از آن نه گناه خُردم باقی ماند و نه گناه بزرگ، نه گناه آشکار و نه گناه پنهان، توفیق ده»[۱۵]. امام(ع) در برخی از مناجات‌هایش به شرط‌هایی که توبه‌کار راستین به آنها ملتزم است اشاره می‌کند و چنین می‌گوید: «ای خداوند در همین مکان که ایستاده‌ام... به درگاه تو توبه می‌کنم، چونان توبه کسی که از آن پس حتی با خود سخن از گناه نگوید و در خاطر نگذراند که خطای پیشین را از سر گیرد»[۱۶]. سپس با یادآوری وعده خداوند که توبه بندگانش را می‌پذیرد و توبه‌کنندگان را دوست می‌دارد، با خدایش چنین شرط می‌کند: «ای پروردگار، من نیز شرط می‌کنم که زین پس کاری را که تواش ناخوش داشته‌ای مرتکب نشوم و برعهده می‌گیرم که عملی را که تواش ناپسند دانسته‌ای انجام ندهم و از هرچه معصیت توست دوری گزینم»[۱۷]. چنین توبه‌ای آن چنان استوار است که دیگر پس از آن به توبه مجدد نیاز نمی‌افتد و از برکات آن، محو گذشته و تضمین سلامت انسان از معصیت در آینده است: «ای خداوند این توبه مرا آن‌گونه قرار ده که بعد از آن نیازمند توبه نشوم. توبه‌ای که موجب زدودن گناهان گذشته من باشد و سبب درامان ماندن در باقی عمر از گناهکاری»[۱۸].[۱۹]
توبه‌کاران محبوب خدایند
به پیروی از آموزه‌های ارزشمند قرآن که بر محبت خدا نسبت به توبه‌کنندگان تأکید می‌کند - ﴿إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ﴾[۲۰]؛ در صحیفه سجادیه نیز در موارد متعدد از این موضوع یاد شده است: «ای خداوند من، تو خود در کتاب محکمت گفته‌ای که توبه بندگان را می‌پذیری و گناهانشان را عفو می‌کنی و توبه‌کنندگان را دوست می‌داری، پس همچنان که وعده داده‌ای توبه من بپذیر و همچنان که برعهده گرفته‌ای از خطاهای من درگذر و آن‌سان که شرط کرده‌ای محبت خود نصیب من ساز»[۲۱]. به‌راستی چنین است و خداوند محبت خود را شامل حال توبه‌کاران می‌نماید؛ بلکه آنها را به مقامی بلند می‌رساند. همان‌طور که حرّ در صحرای کربلا توبه‌اش پذیرفته شد و نامش تا امروز هماره به سربلندی و افتخار برده می‌شود.[۲۲]
نتایج توبه
پس از بررسی اجمالی توبه از دیدگاه امام به نتایج مهمی در خصوص اهمیت و جایگاه ارزشمند توبه دست پیدا می‌کنیم. توبه موجب پاکسازی وجود انسان از تیرگی و گناه است، و از نتایج آن نورانی شدن قلب و نزدیکی به پروردگار و جذب الطاف خداوندی است که رستگاری آخرت را نیز در پی خواهد داشت. حضرت در نیایش‌های خود عرض می‌کند: «خدایا بر محمد و آل او درود بفرست و مرا از گناهان مصون دار، به کار طاعتم بگمار، بازگشت نیک به سوی خودت روزیم گردان، با توبه از آلودگی‌ها پاکم ساز، با عصمت خویش یاریم فرما، با عافیت و سلامت کارم را اصلاح نما، شیرینی آمرزشت را بر من بچشان، مرا رها گشته بخشایشت و آزادشده رحمت خویش قرار ده، برایم خط امانی از خشمت بنگار و در همین دنیا و نه در آخرت با بشارت آن مسرورم گردان، بشارتی که آن را بشناسم، و در آن علامتی نشانم ده که آن را آشکارا بیابم»[۲۳]. و همچنین در نیایش چهل و پنجم چنین درخواست می‌کند: خدایا ما را نزد خود از توبه‌کنندگانی قرار ده که محبتت را بر آنها لازم نموده‌ای، و بازگشت آنان به طاعت خویش را پذیرفته‌ای، ای عادل‌ترین عادل‌ها. و در نیایش چهلم: بار خدایا ما را در حالی بمیران که هدایت‌یافته باشیم، و توبه‌کنندگانی باشیم که دوباره گناه نکرده باشیم، ای که پاداش نیکوکاران را ضمانت کرده‌ای و از فسادکنندگان، اصلاح کارهایشان را خواهانی[۲۴].[۲۵].[۲۶]
منابع
پانویس
- ↑ تاج المصادر.
- ↑ دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی، ج۱، ص۸۱۳.
- ↑ «و اوست که توبه را از بندگانش می‌پذیرد» سوره شوری، آیه ۲۵.
- ↑ نهج الفصاحه، ص۶۲۰.
- ↑ المفردات فی غریب القرآن، ص۷۵.
- ↑ المفردات فی غریب القرآن، ص۷۵.
- ↑ تعریفات جرجانی. فرهنگ فلسفی، ص۶۲۹.
- ↑ بیات، صدیقه، مقاله «توبه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۳.
- ↑ بیات، صدیقه، مقاله «توبه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۵.
- ↑ گفتار امیرالمؤمنین علی(ع)، ج۱، ص۷۶.
- ↑ دعای ۳۱.
- ↑ نیایش دوازدهم.
- ↑ بیات، صدیقه، مقاله «توبه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۵.
- ↑ «ای مؤمنان! به سوی خداوند توبه‌ای راستین کنید» سوره تحریم، آیه ۸.
- ↑ نیایش چهل‌و‌هفتم.
- ↑ نیایش سی‌و‌یکم.
- ↑ نیایش سی‌و‌یکم.
- ↑ نیایش سی‌و‌یکم.
- ↑ بیات، صدیقه، مقاله «توبه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۵.
- ↑ «بی‌گمان خداوند توبه کاران و شست‌وشوکنندگان را دوست» سوره بقره، آیه ۲۲۲.
- ↑ نیایش سی‌و‌یکم.
- ↑ صدیقه بیات|بیات، صدیقه، دانشنامه صحیفه سجادیه (کتاب)|مقاله «توبه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۶.
- ↑ نیایش شانزدهم.
- ↑ راهنمای موضوعی، شیروانی، ۳۹۸.
- ↑ تاج المصادر، احمدبن علی بیهقی، مصحح: هادی عالم زاده، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶؛ دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، بهاء الدین خرمشاهی، تهران، دوستان: ناهید، ۱۳۷۷؛ الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیة محمدحسین مظفر، م: انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ ق؛ راهنمای موضوعی صحیفه سجادیه: براساس الدلیل الی موضوعات الصحیفة السجادیه، علی شیروانی، سازمان تبلیغات اسلامی، معاونت پژوهشی و آموزشی، ۲۹ آبان، ۱۳۸۵؛ صحیفه سجادیه ترجمه عبدالمحمد آیتی، سروش، تهران، ۱۳۹۴، فرهنگ فلسفی، منوچهر صانعی دره بیدی، جمیل صلیبا، حکمت، تهران، ۱۳۶۶؛ فرهنگ نامه موضوعی صحیفه سجادیه، سید احمد سجادی، پژوهش مرکز تحقیقات رایانه‌ای حوزه علمیه اصفهان، ۱۳۹۲؛ قاموس قرآن، سید علی اکبر قرشی، ج۱ و ۲، ارومیه، چاپخانه فردوسی، ۱۳۵۲؛ المفردات فی غریب القرآن، الراغب الأصفهانی، ارومیه، ظرافت، ۱۳۸۵؛ گفتار امیرالمؤمنین علی(ع)، ترجمه غررالحکم، سید حسین شیخ الاسلامی، ج۱، انصاریان، قم، ۱۳۷۹.
- ↑ بیات، صدیقه، مقاله «توبه»، دانشنامه صحیفه سجادیه، ص ۱۵۷.